Асақаналық және оның түрлері.

Қасақаналықтың мазмұны ҚК-тің 20-бабының бірінші болігінде ашылған: "Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады".

Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екендігін немесе болмай қоймайтындығын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, қылмыс тікелей ниетпен жасалған қылмыс деп танылады (ҚК-тің 20-бабының екітиі бөлігі).

Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де, оған саналы түрде жол берсе не бұған немқұрай-ды қараса, қылмыс жанама ниетпен жасалған деп танылады (ҚК-тің 20-бабының ушінші болігі).

Өз іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіптілік сипатын үғыну және өз әрекетінен болған қоғамға қауіпті зар-даптарды алдын ала білу санада жүріп жаткан процесс ретінде қасақаналықтың интеллектуалдык, жагдайын қүрайды.

Өз іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінін, қоғамға қауіптілік сипатын үғыну қасаналықтың қажетті элементін қүраңды; оның болмауы қасақана кінәні жоққа шығарады^

Өз іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіптілік сипатын үғыну дегеніміз айыптының болған оқиғаны сырттай ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік тұрғыдан үғынуы, яғни өзінің іс-әрекетімен немесе әрекетсіздігімен қылмыстық заң қорғайтын қоғамдык қатынастарға келтірген немесе келтіруі мүмкін зиянды түсінуі.

Жасалған іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін ұғыну қабілеті адамға өзінің өмір тәжірибесінен, білімінен, жалпы мәдениетінен, заңды білетіндігінен, т.б. пайда болады. Мектептегі оқу, отбасының ықпалы, өндірістегі жұмыс, құқықтық насихат, әдебиет, өнер, баспасөз, т.б. қандай да бір әрекеттің адам, қоғам немесе мемлекет үшін қаншалықты зиянды екенін дұрыс ұғынуға кемектеседі.

Іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін ұғынуды оның құкыққа қарішылығын — ол әрекетке қылмыстық занда тыйым салынған-дығын ұғынумен теңестіруге болмайды.

Қасақана кінә үшін жасалған іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін ұғыну қажет те, ал айыптының өз әрекетінін құқықка қайшы екендігін ұғыну-ұғынбауыныңқажеті жоқ. Заң (ҚК-тің 20-бабы) құқыққа қайшылықты ұғынуды қасақаналық-тың қажетті белгісі ретінде карастырмайды.

Адамның қасақаналықтың белгісі ретіндегі өзінің интеллек-туалдық жағдайын сипаттайтьш өз іс-әрекетінің қоғамға қауіпті зардабын алдын ала білуі дегеніміз оның қьглмыстық заң қор-ғайтын қоғамдық қатынастарға өз іс-әрекетінің қаншалықты зиян келтіретінін оймен болжауы.

Қоғамға қауіпті зардаптарды адамның алдын ала білуі, бол-ған зардаптардың нақты белгілерін алдын ала білу ғана емес, олардьщ әлеуметтік мәнін, яғни адамға, қоғамға және мемле-кетке зияндығыц; да түсінуді білдіреді.

Қоғамға қауіпті зардаптарды алдын ала білу дегеніміз зар-даптардың болмай қоймайтындығын ғана емес, олардың болуы мүмкін екендігін де алдын ала білу. Мьгсалы, адамға қаруды тақаптүрып атқанда айыпкер ол адамның калайда елетіндігін біледі. Ал егер айыпкер басқа бір адамды едәуір кашықтык-та тұрып атса, онда ол оның өлуі мүмкін екендігін ғана бол-жайды

Әрекеттердің нақты жақтарын үғыну және алдын ала білу дегеніміз накты бір қылмысқа байланысты барлық мән-жаи-тарды емес, тек олардың зандық мағынасы барларын ғана, яғни сол кылмьтс құрамының белгісі ретінде занда көрсетілген бар-лық мән-жайлардьт ұғыну. Айытжер сол қылмыс қүрамының барлықобъективтік белгілерін— объектінің сипатын, сондай-ақ сол кылмыстың құрамының объективтік жақтарын құрай-тын барлық нақты мән-жайларды саналы түрде ұғынып, ал-дын ала білуі керек. Қылмыс субъектісінің айрықша қасиеттері заңда арнайы көрсетілген болса айыпкер бүл мән-жаиларды да үғынуы шіс.

Қылмыстьщ материалдық қүрамдарында қасақаналыққа оз іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінін қоғамға кауіптілік сппа-тын ұғыну ғана емес, сондай-ақ онын қоғамға қауіпті зарда-бын және де жасалған қылмыс пен оның зардаптарының ара-сындағы себепті байланысты да алдын ала білу кіргізілген.

Қасақаналыққа қылмьгс құрамының қажетті белгісі ретінде заңда қарастырылған қоғамға қауіпті зардаптарды алдын ала білу ғана кіргізілген.

Қасақаналықтың болуы үшін айыпкердің жасалған іс~әре-кет пен жалпылай алынған зардаптың арасындағы себепті бай-ланыстың дамуын алдын ала білгені жеткілікті. Себепті байла-ныстың дамуын айыпкердің егжей-тегжейлі тәптіштеп білуі қажет емес. Мысалы, қасақана өлтіргенге кінәлі жәбірленушіні атқан адам жәбірленушінің жүрек жарақатынан өлетіндігін ал-дын ала болжайды, ал іс жүзінде ол басқа органның жарақат-тануынан өледі.

КК-тің 20-бабындағы қасаналыққа берілген анықтама ма-териалдық кұрамы бар қылмыстарға қатысты.

Формальды құрамдарда қасақаналықтың мазмұнына нақты бір қылмыс құрамының объективтік жағына жататын тек жаса-латын әрекеттің немесе әрекетсіздіктің тек қоғамға қауіптілігін ұғыну ғана кіргізілген, және де бұл қылмыстарда зардап (салдар), құрамньщ қажетті белгісі болып табылмайтындықтан кінәлінің себепті байланыстың дамуын болжауы қажет етілмейді.-

Қоғамға қауіпті зардаптардың болуын тілеу немесе оған са-налы түрде жол беру, не оларға немқүравды қарау псшикалық қызметтің ^)іктік жагын сипаттайды және қасақаналмк;-тыц еріктік жагдайын қүрайды.

Қасақаналык; интеллектуалдық және еріктік жағдайлардың мазмүны бойъінша тікеяейжәнъ жанама болып бөлінеді.,.

Тікелей қасақаналықта адам өз іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамдық қауіптілігін ұғынады, коғамдық қауіпті зардаптардың болмай қоймайтындығын немесе болуы мүмкін екендігін алдын ала біледі және оның болуын тілейді.

Тікелей қасақаналықтың интеллектуалдық жағдаиы жаса-латын іс-әрекеттің немесе әрекетсіздіктің қоғамдық қауіптілігін үғынуды, сондай-ақ қоғамдық қауіпті зардаптардың болмай қоймайтындығын немесе болуы мүмкін екендігін алдын ала білуді қамтиды.

Еріктік жағдай дегеніміз қоғамдық қауіпті зардаптардың болуын тілеу.

Тікелей қасақаналықта қоғамдық қауіпті зардаптарды ал-лын ала білу сипаты екіжақты болуы мүмкін. Айыпкер тиісті қоғамдық қауіпті зардаптардың бодмай қоймайтындыгыняа, бо-луы мумкін екендігін де алдын ала біле алады.

Қогамдык, қауіпті зардаптардмц болуы мумкін екендігін алдын ала білу, бүл зардаптардың әр түрлі жағдаилардың себебінен болмай қалуы да мүмкін екендігін білдіреді.

Қоәамдык; цауіпті зардаптардыц болмай қоймайтындыгьш алдын ала білу айыпкер тілеген зардаптардың қалайда болуын, олардың болмауының мүмкін еместігін білдіреді.

Тікелей қасақаналықта қоғаэддық қауіпті қылмыстардың болуын тілеу әртүрлі нысанда көрініс табады:

а) қоғамдық қауіпті зардап айыпкердің іс-әрекетінің ақмргы мақсаты болуы мүмкін немесе ә) қоғамдық қауіпті зардап ай-ыпкер үшін ақырғы мақсатқа жету жолындағы аралықтагы мақсат болуы мүмкін, не б) зиянды зардап айыпкердің ақырғы мақсатқа жетудегі белгілг бір кезеці болуы мүмкін.

Тікелей қасақаналықпен жасалған қылмыстьтң мысалы Ц-ныц ісі бола алады. Д-ныц әкесімен көрші Іщратыи А -ның ира-сыида турмыстык, себептермен араздық пайда болады. Кезекті дауласу кезіндеД-ныц әкесі инфарктан қайтыс болады. Марқум-ныц балалары мен туыстары әкелерінщ олімін А-дан көріп, оны өлтірмекші болады. Бүлардыц қоқан-лоққысынан қорыққан А. өзініц туысыныц уйіткошіп кетеді.А-ны асханада коріп қалып оны ошпенділіктен олтіруге бекінген Д. балта сілып келіп А-ныц асханадан шыгуын кутеді. А. асханадан шыгысымен Д. оны куып жетіп балтаныц жузімеи оныц мойнына, басына алтырет ура-ды, алганжарақаттанА. сол жердеқайтыс болады. Бүл тікелей қасақаналы^тан жасалған қылмыс екені анық. Д. өз әрекетінің қоғамдық қауіпті сипатын түсінген, А-ның өлетінін де алдын ала білді, және соны тіледі.

Қылмыстың материалдық құрамдарында тікелей қасакана-лықтың мазмүнына тек сол қылмыс құрамының қажетті белгісі ретінде қарастырылған зиянды зардаптардың ғана болуын тілеу кіреді.

Зардап (салдар) қүрамның міндетті белгісі болып келмеитін формальды құраіуща тікелей қасақаналықтың мазмүнына тек заң диспозициясында көрсетілген қоғамдық қауіпті әрекеттің немесе әрекетсіздіктің болуын тілеу кіреді. Зиянды салдарды алдын ала болжап білу жағдайы формальды қүрамдарда болмайды.

Тікелей қасақаналықта қоғамдық қауіпті әрекеттің немесе әрекетсіздіктің жасалуын тілеу және зиянды салдарлардың бо-луын тілеу әртүрлі ниеттерге/себептерге байланысты болып келеді және олардан белгілі бір мақсаттарды туындатады.

Жанама қасақаналықга адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін үғынып, оның қоғамдыққауіпті зардап-тары болуы мүмкін екенін алдын ала біледі, осы зардаптардың болуын тілемесе де, оған саналы түрде жол береді, не бұған немқұрайды қарайды.

Өз іс-әрекетініц немесе әрекетсіздігініц қогамга қауіптілігін угыну интеллектуалдық жағдайдың белгісі ретінде тікелей және жанама қасақаналықтарда бір-біріне сәйкес келеді.

Жанама қасақаналықтағы қогамдық қауіпті зардаптарды алдын ала білу тікелей қасақаналықтағы алдын ала білуден өзгеше.

Тікелей қасақаналъщта адам қоғамға қауіпті зардаптардың болуымумкін екендігін де және болмай қоймайтындыгын да ал-дын ала біледі.

Жанама қасақаналықта адам тек қоғамға қауіпті зардап-тардың болуымумкін екендігін гана алдын ала біледі.

Осылайша, жанама қасақаналықтың интеллектуалдық жағ-дайына адамның өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіптілігін ұғынуы және қоғамға қауіпті зардаптардың болуы мүмкін ^кендігін алдын ала білуі кіредг.

Жанама қасақаналық тікелей қасақаналықтан тек қоғамға қауіпті зардаптардың болатындығын алдын ала.білу сипаты-мен ғана емес, негізінен, еріктік жағдай бойынша ерекшеленеді. Тікелей қасақаналықта адамқоғамға қауіпті зардаптардың бо-луын тілейді. Ал жанама қасақана/іықта ол бұл зардаптар-дың болуын тыемейді, бірақ оларға саналы түрде жол береді не немқұрайды қарайды.

Зиянды зардаптарға саналы түрде жол беру дегеніміз — ай-ыпкердың олардың болуының нақты мүмкін екендігін алдын ала білуі және оларды тойтаруға әрекет жасамауы.

Қоғамға қауіпті зардаптардың болуына немқүрайды қарау дегеніміз — көрсетілген зардаптардың болуына айыпкердің толық бейқамдық танытуы, өзімшілдігі, мейірімсіздігі.

Мыссиіы, А. мас куйінде темір жолдың устілде Р. деген қызды кездестіреді, оны тоқтату ушін Р-га қарай бузақылық пшылмен автоматтан бірнешерет оқ атады, соныц салдарынан Р-дыц іші, қолы жарақаттанады.

Р. жақка қарай атқанда А. оны өлтіргісі де, жарақаттағысы да келген жоқ, бірақ зардаптың болуы мүмкін екендігін үғын-ды. А-ның әрекеті жанама қасақаналықпен жасалған.

Жанама қасақаналықта қылмыс құрамына кіретін коғамдық қауіпті зардаптар айыпкердің іс-әрекетіндегі ақырғы да, орта жолдағы да мақсат емес, қандай да бір мақсатқа жетудегі қүрал да емес. Олар, айыпкердің қандай да бір қылмыстық немесе қылмыстық емес мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған іс-әрекетінің қосымша нәтижесі.

Жанама қасақаналықпен жасалған қылмыстардағы қоғам-дық қауіпті зардаптар айыпкердің іс-әрекетіндегі ниеттен/се-бептен туындамайды, олардың оған қажеті жоқ. Алға қойылғ-ан нақты мақсатқа жету үшін адам осы қосымша нәтиженің болуы мүмкін екендігімен райласады. Жанама қасақаналықпен қылмыс жасау тікелей қасақаналықпен жүзеге асырыла-тын басқа да қылмысты жасаумен ұштасуы мүмкін.

Жанама қасақаналықтың ерекшелігі оның формальды құрамдықылмыстарда бола алмайтындығында. Мысалы, қару-ды заңсыз жасау (ҚК-тің 252-бабы), өкімет өкілін қорлау (ҚК-тің 320-бабы) сияқты қылмыстарды жасағанда жанама қасаканалықтың болуы мүмкін емес.

Формальды қылмыстардың объективтік жақтары тек зан диспозициясында көрсетілген коғамға қауіпті іс-әрекеттен не-месе әрекетсіздіктен ғана тұрады және кылмыстың құрамына белгілі бір қоғамға қауіпті зардаптардың болуыкірмейді. Фор-мальды құрамдағы қылмыстардағы адам еркі сол іс-әрекеттің өзіне бағытталған және ол тек тікелей қасақаналык нысанын-да ғана болуы мүмкін.

Қылмысқа оқталғанда және қылмысқа дайындалғанда, күра-іМьтда арнаулы мақсат бар қылмыстарда жанама касаканалық-тың болуы мүмкін емес. Қылмысты қатысып жасаған кейбір жағдайларда да жанама касақаналық болмайды.

Тікелей және жанама касақаналықтарды дәл ажыратып алу-дың қьтлмысты дүрыс саралаудағы маңызы зор.

Қасақана қьйімыстардың көпшілігі тек тікелей қасақаналык-пен жасалады, мысалы, үрлау, тонау, қарақшылық және басқа да көптеген қылмыстар.

Жанама қасақаналықты дұрыс анықтау, оны қылмыстық менмендік нысанындағы абайсыздықтан ажырату үшін де қажет.

Қасақаналықты жанама және тікелей деп бөлу бірқатар қылмыстық қүқық институттары үшін де едәуір маңызды.

Қылмыстық кодекстің 20-бабы қасақаналықтың екі — т і к е л е й және ж а н а м а түрлеріне ғана анықтама береді.

Қылмьістық қуқық теориясы мен сот практикасы қасака-налықты басқа да түрлерге бөледі.

Пайда болу уақытына қарай қасақаналық алдын ала ой/іас-тырылган және кенет пайда болган болып бөлінеді.

Алдыл ала ойластырылған қасақаналық қылмыстық Ішғыл туындағаннан бастап оны жүзеге асыруға біраз уақыт өткізіп кірісетіндігімен сипатталады. Осы уақыт ішінде айыпкер қылмысты жасау жоспарын ойластырады, қол сүғылатын объектіні, қылмыс затын, әрекет жасау тәсілін таң-даиды, т.б.

Алдын ала ойластырылгал қасақаналықпен қылмыс жасаган адам, бірқатар жагдашарда, дәл сондай кылмысты кенет пайда болган қасақаналықпен жасаган адамнан ашщрлым қауіптірек

Кенеттен пайда болған қасақаналықта қылмыс жасау ниеті (пиғылы) табан асты туындайды және ол тез арада орындалады.

Кенеттен пайда болған қасақаналыктың бір түріне — аффектіленген қасақаналық жатады. Бұл жағдайдағы қасақа-налықкенетгенпайда болғанқаттыжанкүйзелісі (аффект) жағ-дайьшда туьшдайды жәнежүзегеасырылады. Мысалы, ҚК-тің 98-бабы кенеттен пайда болған қатты жан күйзелісі жағдайын-да жасалған адам өлтірудің ерекше құрамын қарастырады, сон-дай-ақ ҚК-тің 108-бабында кенеттен пайда болған қаттьт жан күйзелісі жағдайында денсаулыққа қасақана орташа ауырлық-тағы зиян келтіру және денсаулыққа қасақан ауыр зиян келтіру құрамы көзделген.

Айыпкердіц өз іс-әрекетініц қогамга қауіпті зардаптарын алдын ала білу дәлдігіне баіианысты қасақаналық, сонымен қатар, анықтсілган (нақтыланған) және анықталмаган (нақты-ланбаған) болып бөліиеді.

Анықталған қасақаналықта айыпкер нақты, дәл анык-талған қоғамға қауіпті зардаптардың болатынын алдын ала біледі.

Анықталған қасақаналық жтшнемесе бсшама болуы мүмкін.

Жай анықталған қасақаналықта айыпкер өзі жасаған іс-әрекеттің салдарында нақты бір анықталған қоғамға қауіпті зардаптың болатындығын алдын ала біледі (мысалы, жәбірленушінің қаза табатындығын).

Балама анықталған қасақаналықта айыпкер екі немесе одан көп нақты анықталған қоғамға қауіпті зардаптардың болуы мүмкін екендігін алдьтн ала біледі (мысалы, жәбірленушінің өлетінін немесе ауыр дене жарақатын алатынын). Бүл жағдайда айыпкерге іс жүзінде болған салдар бойынша айып тағылады.

Анықталмаған қасақаналықта айыпкер қоғамға қауіпті 'зардаптардың болатынын алдьтн ала біледі, бірақ оларды нақты-ламайды, зардаптардың қандай болатынын да дәл біле алмай-ды. Анықталмаған қасақаналықта айыпкер іс жүзінде орын алған зардаптар үшін жауапқа тартылуға жатады

24)Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау.

Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындаудың ерекшеліктері заңның сотты тек жоғарыда ай-тылған ғана емес, мына төмендегідей мән-жайларды да: түлға-ның қылмысқа іс жүзінде қатысуының сипаты мең дәрежесін; бүл катысудың қылмыстың мақсатына жетудегі мәнін, оның келтірілген немесе келтірілуі мүмкін зиянының сипаты мен мөлшеріне ықпалын ескеруге міндеттейтіндігінде (ҚК-тіІі 57-бабы). Бүлай болатын себебі, бірлесіп қатысушылардың әрқайсысының қоғамдық қауіптілік деңгейі де түрлі болып келеді, бұл жағдай олардың жазасына тиісті әсер жасауы керек. Сонымен қатар, банданың алдына қойған мақсатқа жетуіне, келтірілген немесе келтірілуі мүмкін залал түрі мен мөлшеріне ықпалын, айталық, банданы үйымдастырушы, екі адамның әрқайсысының ықпалын салыстырып көргенде айтарлықтай өзгешеліктің бар екендігінен байқау қиынға сокпайды.

ҚК-тің 57-бабының топтық қылмысқа қатысушыларға жаза тағайындауға қатысты тағы бір нүсқауы бар. Қатысушылардьгң біреуінің жеке басына қатысты жауаптылық пен жазаны жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар тек сол қатысу-шыға жаза тағайындау кезінде ғана ескеріледі. Мысалы, бір қатысушының өз еркімен айыбын мойындап келуі дәл сол қылмысқа қатысқан басқа біреуге жаза тағайындау кезінде жеңілдетуші мән-жай ретінде ескерілмеуі тиіс. 57-бап. Қатысып жасалған қылмыс үшiн жаза тағайындау

1. Қатысып жасалған қылмыс үшiн жаза тағайындау кезiнде оны жасауға адамның iс жүзiнде қатысу сипаты мен дәрежесi, осы қатысудың қылмыс мақсатына жету жөнiндегi мәнi, оның келтiрiлген немесе келтiруi мүмкiн зиянының сипаты мен мөлшерiне ықпал ескерiледi.

2. Қатысушылардың бiреуiнiң жеке басына қатысты жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн немесе ауырлататын мән-жайлар тек сол қатысушыға жаза тағайындау кезiнде ғана ескерiледi.

Дата добавления: 2015-07-20