Абайсыздық және оның түрлері.

ҚК-тің 21-бабының бірітиі бөлігіне сәйкес, Іменмендікпен немесе немқұрайдылықпен жасалған әрекет абайсызда жасал-ган қылмыс деп танылады.

ҚК-тің 2і-бабында абайсызда жасалған кінәнің екі түрі' — мснмендік және немк^райдылык, қарастырылған.

ҚК-тің 21-бабының екінші бөлігіне сәйкес, егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қыл-мыс менмендікпен жасалған қылмыс деп танылады.

Менмендіктіц интеллектуалдык, жагдайы, адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екендігін алдын ала білетіндігімен сипатталады. Интеллектуалдық жағдай бойынша қылмыстык менмендіктің тікелей және әсіресе жанама қасақаналықтың интеллектуал-дық жағдайымен біршама ұқсастығы бар. Бұл екі жағдайда да айыпкер өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті зар-даптарының болатынын алдын ала біледі. Бірақ қасақаналық-тағы алдын ала білудің сипатының қылмыстық менмендіктегі алдын ала білудің сипатынан елеулі өзгешелігі бар.

Қасақаналықтағы алдын ала білу әрқашанда нақты сипатта болады.

Айыпкер болуы мүмкін немесе болмай қоймайтын кылмыс-тық салдар нақ соның езінің нақты жағдайда жасаған іс-әрекетінен (әрекетсіздігінен) болатынын алдын ала біледі.

Қылмыстйһч менмендіктегі алдын ала білудің сипаты басқа. Менмендікте қылмыстық зардаптар жалпы, абстрактылы ны-санда көрінеді. Айыпкер өзі жасаған іс-әрекеттің (әрекетсіздіктің) жалпы қоғамға қауіпті зардагттар әкелуі мүмкін екендігін алдын ала біледі, бірақ нақты осы жағдайда бүл зардаптар болмайды деп сенеді.

Менмендіктегі еріктік жагдайда адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті зардаптарын жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенеді.

Өз іс-әрекетінін зиянды зардаптарын болғызбаймын деп ойлағанда айыпкер өз пайымында ауыр зардаптарға тосқауыл болатын, нақты мән-жайларға сенеді.

Субъект арқа сүйеген жағдайлар әртүрлі сипатта болуы мүмкін. Айыпкер өзінің күшіне, тәжірибесіне, біліміне, т.б. сенуі мүмкін.

Айыпкер, сонымен қатар, басқа адамдардың іс-әрекетіне, табиғаткүшіне, техникаға, т.б. сенуі мүмкін. Субъектінін сенімі бойынша зиянды зардаптарға тосқауыл бола алатын мән-жай-ларда сол зардаптарды шындығында тойтара алатындай қасиет болуға тиіс. Нақты, іс жүзінде бар мән-жайларға сенбей кез-дейсоқ мән-жайларға сену менмендікті болдырмайды.

Айыпкердің ойынша зиянды зардаптарға тосқауыл бола алатындай мән-жайларға сену жеңілтектік, яғни үстірт,

дәлелсіз, асығыс болады, себебі субъекті бұл мән-жайларды дұрыс бағалай алмайды. Айыпкердің белгілі бір мән-жайларға сенімі оның жеңілтектігі салдарынан дұрыс болмай шығады; ол өз күшін, басқалардың мүмкіндігін және басқа да мән-жай-ларды дұрыс есептемейді, зардаптардың болуына жол береді.

Мысалы, мына төмендегі Г-нің іс-әрекетінде менмендік бар. Г. автомашинаны жоеары жылдамдықпен қатты айдап келе жатады. Огсшқарама-қарсыжанындажолаушыК. бар, журггзуші И. келе жатқан. Жолдыц жиегінде, машишілардьщ қатарласып өтуін қиындататын тас уйінді бар еді. Г. жылдамдыгыи бәсең-детпей тар жерден өте шыгамът деп ойлап, И-діц автомаишна-сымен соқтыгысып қсілды. Осының ссілдарынан жолаушы К. қаза табады.

Менмендік пен жанама қасақаналық бір-бірінен негізінен, еріктік жағдайға байланысты өзгешеленеді.

Жанама қасақаналықта айыпкер, зиянды зардаптардың бо-луын өзі тілемегенімен де, оларға саналы түрде жол береді не немқұрайды қарайды.

Менмендік кезінде тілек те, зиянды зардаптардың болуына саналы түрде жол беру де не оған немқұрайды қарау да бол-майды.

Менмендіктегі еріктік жағдайда адам зиянды зардаптарды болдырмауға сенеді.

Нақты мән-жайларға негізделген, зиянды зардаптарды бол-дырмаудағы жеңілтектікпен сенуді нақты мән-жайларға негізделмеген, "мүмкін бола қоймас" деген есептен ажырата білу керек. Мумкін бола қоймас деп сену — зиянды зардаптарға саналы түрде жол беру, яғни бүл жанама қасақаналықтың еріктік жағдайы.

ҚК-тің 21-бабының ушінші бәлігіне сәйкес, егер адам қажетті үқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола түра өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін болжап білмесе, қылмыс немқұрайдылықпен жасалған қылмыс деп танылады.

Қылмыстық немқурайдылықтьщ штеллектуалдық жагдайы адамның ез іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті зар-даптарының болуы мүмкін екендігін алдын ала біле алмауы-мен сипатталады.

Кінәнің басқа нысандарынан — қасақаналықтан және менмендіктен — немқұрайдылықтың айырмашылығы адамның оз әрекетінің қоғамға қауігтгілігін үғынбайтындығында, қоғамға қауіпті зардаптардың болуы мүмкін екендігін алдын ала білмейтіндігінде.

Немқұрайдылықта адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті екендігін ұғынбайды, зиянды зардаптардың болуы мүмкін екендігін алдын ала білмейді, себебі сақтық ережесін ұстан-байды, жеке адамның мүддесін, мемлекет пен қоғам мүдделерін сақтауға қажетті үқыптылық, сақтық және жете қамкорлық көрсетпейді. Егер айыпкер үқыптырақ болып, сақтық ережесін сақтауға, өз міндетіне жауаптырақ қараса, ол өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) зиянды екендігін үғынған болар еді, зияңды зардаптардың болуы мүмкін екендігін алдын ала біліп, оларды тойтарған болар еді.

Немқүрайдылык болған кейбір жағдайларда адам жасала-тын әрекетті сол мәніндетолық үғына алмайды, сондықтан да ол қоғамға кауіпті зардаптардың болуы мүмкін екендігін ал-дын ала білмейді.

Немқурайдылықтың еріктік жагдайы екі белгімен сжтат-талады. Біріншісі — ад.ш ез іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті зардаптарын алдын ала білуге тиіс еді; екішиісі — адамның оларды алдын ала білуі мүмкін болған. Қоғамга қауіпті зардаптарды алдын ала білу міндеті, заң тілімен айтқан-да "тиіс едГ деген сез немқұрайдылықтың объективтік критерийі болып табылады.

Алдын ала білу мүмкіндігі, егер заң тілімен айтар болсақ "мүмкін болган" деген сөз, — немқұрайдылықтың субъективтік критерийі болып табылады.

Заң (ҚК-тің 21-бабының ушінші болігі} немқұрайдылыққа екі критерийді — субъективтік және объективтік критеришіерді қосып анықтама береді.

Немқурайдылықтьщ объективтік критерийі — өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екендігін адамның алдын ала білуге тиіс екендігінен түрады. Бүл міндет заңның, басқа да нормативтік актілердің талаптарынан, қызметтік және кәсіби міндеттерден, түрмыс ережелерінен, сақтықты талап ететін басқа да ереже-лерден туындайды. Бүл міндеттің мәні — адамньщ өзіне жүктел-ген міндетті орындау барысында, әрекет жасалынатын нақты жағдайда үқыпты, сақ болуға, зиянды зардаптардың болуы мүмкін екендігін алдын ала білуге және оларды болдырмау үшін шара қолдануға тиісті екендігінде.

Объективтік кррітерий айыпкер айналысқан белгілі бір кәсіп, мамандық немесе қызмет адамдарына сақтауға тиісті сақтық-тың белгілі бір талаптарын ескеруді міндеттейді; әр адамга қүқықтық, моральдық, тұрмыстык ережедердің норімалары жүктеген сақтық шараларыньщ орындалуыя қажет етеді.

Объективтік критерий тұрғысынан алғанда, осындай жағ-дайда қалған кез-келген адам зиянды зардаптарды алдын ала білуге тиіс болғанда ғана сол зардаптардың болатындығьтн ал-дын ала білу мүмкіндігі бар деп танылады.

Объективтік критериңде адамның өзіне тән ерекшеліктері ескерілмейді және ол "өз әрекетінің зиянды зардаптарының болуы мүмкін екендігін алдын ала білуге сол адамньтң нақты мүмкіндігі болды ма?" — деген сүрақтың жауабын бере алмай-ды. Сондықтан да объективтік критерийді субъективтік крите-риймен тығыз байланыста қарау керек.

Немқурайдылықтыц субъективтік критерийі әрбір нақты жағдайда нақты бір адамның тек өзіне тән ерекшеліктерін ескеруді талап етеді. "Өз іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің қоғамға қауіпті зардаптарын сол адамның алдын ала білуі мүмкін болды ма?" деген сүраққа жауап беру үшін оның жа-сын, білімін, кәсібін, өмір тәжірибесін, жүмъіс стажын (өтілін) және т.б. ескеру, сондай-ақ денсаулық жағдайын, әрекет жа-салған кездегі жағдайды да ескеру қажет. Тек субъективтік кри-терийлерге сүйене отырып адамның зиянды зардаптардың бо-латынын алдын ала білуге нақты мүмкіндігі бөлған-болмаған-дығын анықтауға болады.

Субъективтік критерий объективтік назардың болуын жокка шығарды. Сондыктан да қылмыстық заң немқүрайдылықтың субъективтік критерийіне шешуші маңьтз береді.

Субъективтік критерішдіц бар-жоқтһігын анықтау ушін ал-дьшен объективтік критеі)іійдіц бар-жогын анықпшу керек. Егер немқүрайдылықтың объективтік критерийі болмаса (адам өз әрекетінің болуы мүмкін зардаптарын алдын ала білуге тиісті емес болса) онда немқүраңдылықтын субъективтік критерийі туралы мәселе де болмайды. Егер объективтік критерий анық-талса (адам зиянды зардаптардың болуы мүмкін екендігін ал-дын ала білуге тиіс болса), онда зардаптардың болуының мүмкін екендігін адам алдын ала біле алатын жағдайда ғана не-мқұрайдылық болады.

Мысалы, М. мен К. өзара жанжалдасып бірін-бірі итере бас-тайды. М-ныц қатты итеруіиенК. шшіқасынан түсіп құлап, басы /пасқа согылады. К. желке суйегі мен бас терісінің жарақатта-ІІуы нәтижесінде көп кешікпей қайтыс болады, Сот М-ның орекетінде қылмыстық немқұрайдылық нысанындағы абаисыз-да адам өлтіру бар екендігін таниды. Тасты жерде түрған К-ны итергенде М. зиянды зардаптың болуы мүмін екендігін (К-ның өлімін) алдын ала білмесе де, оның қүлайтынын және ауыр зардаптың болуы мүмкін екендігін алдын ала білуге тиіс еді және біле алатын еді.

Немқұрайдылық зиянды зардагітардың болуы мүмкін екендігін алдын ала білуге тиіс емес жағдайдағы сияқтьт, олар-дың болуы мүмкін екендігін алдын ала біле алмаған жағдайда да орын алмайды.

Қьілмыстьіқ немқұрайдылықты кездейсоқ жагдайдаи немесе казустан, яғни жазықсыз зиян келтіруден ажырата білу керек

Зардаптың кездейсоқ жагдайда болғандығына адам жазык-ты емес, сондықтан да бұл жағдайда қылмыстық жауаптылык болмайды.

Казус, яғни жазықсыз зиян келтіру мына төмендегі баптар-да сипатталған: ҚК-тің 23-бабының біртшібөлігтесәйк&с, егер әрекет жасаған адамның іс-әрекеті (әрекетсіздігі) және одан кейін пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар оның ниетімен қамтылмаса, ал осы Кодексте абайсызда мұндай әрекет жаса-ғаны және қоғамдыққауіпті зардаптар келтіргені үшін қылмыс-тық жауаптылық көзделмесе, әрекет жазықсыз жасшіган деп танылады.

ҚК-тің 23-бабының-е/сшш/ бөлігіие сәйкес, егер әрекет жа-саған адам өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіптілігін үғынбаған және істің мән-жайы бойынша үғына алмаған болса, не қоғамдық қауіпті зардаптардың пайда болуы мүмкін еі!?енін алдын ала білмесе және істің мән-жайы бойын-ша оларды алдын ала білуге тиіс болмаса немесе білуі мүмкін болмаса, әрекет жазықсыз жасалган деп танылады.

КК-тің 23-бабының екінші болігі жазықсыз зиян келтірудің ерекше түрін де қарастырады.

Егер әрекет жасаған кезде қоғамға қауіпті зардаптардың пай-да болуын алдын ала білген адам оны болғызбауға жеткілікті негізде сенген болса не өзінің психика-физиологиялық қасиеттерінің қысылтаяң жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуіне немесе жүйке-психикалық ауыртпалықтарға байла-ньтсты осы зардаптарды болғызбауға шамасы келмесе де, әре-кет жазықсыз жасалған деп танылады

Дата добавления: 2015-07-20