Студопедия
Случайная страница | ТОМ-1 | ТОМ-2 | ТОМ-3
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатика
ИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханика
ОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторика
СоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансы
ХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника

Есі дұрыстық және есі дұрыс еместік қылмыстық жауаптылықтың қажетті шарты ретінде.

Читайте также:
  1. Абайсыздық және оның түрлері.
  2. Автоматтық жәнежартылай автоматтық жол блоктауы
  3. Ажарлағыш шарық тастар және қажақты материалдар
  4. Ажарлайтын станоктардың типтері және қолданылу салалары
  5. Айдап салушы және оның жауапкершілігі.
  6. Айыппұл қылмыстық жазалау шарасы ретінде.
  7. Алыпты және патологиялық тістеулер.

 

Жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтірген не зиян келтіру қаупін төндірген, қылмыстық заңда тыйым салын-ған әрекетті жасаған адам қылмыстық жауапқа тартылып жа-залануы үшін оның есі дұрыс болуы керек.

Аталып өткендей, есі дұрыстық дегеніміз — адамның қоғамға қауіпті әрекет жасаған кездегі өз әрекетінің іс жүзіндегі сипатын, қоғамға қауіптілігін ұғына алатын, оған ие бола алатын қабілеті. Есі дұрыстық пен кінә үшмдары озара тығыз байланыста. Есі дүрыстықтың субъектінің қылмыстық жауаптылығы мәселесін шешудегі маңызы зор. Тек есі дүрыс адамның есі дұрыс еместігі туралы мәселені шешпейді. Психикалық аурудың қарқыны әртүрлі болады, кейде ол адамды өз іс-әрекетінің мазмұнын ұғына алмайтын және оған ие бола ал-майтын жағдайға дейін жеткізеді. Сондықтан да медициналык критерий есі дұрыс еместіктің заңдық (психологиялық) критерийімен толықтырылады. Медициналық критерий (атал-ған белгілердің біреуі болған жағдайда) зандық критериммен үйлескенде ғана есі дұрыс еместік болады. Критерийлердің біреуінін (медициналық немесе зандық) болмауы адамды есі дұрыс емес деп тануды болдырмайды.

ҚК-тін 16-бабына сәйкес есі дұрыс еместіктің завдықкритерийі екі белгіні қамтвды: 1) интеллектуалдық және 2) еріктік.

Интеллектуалдык, белгі занда мынадай сөздермен келтіріл-ген: аөз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған...адам".

Есі дұрыс еместіктің интеллектуалдық белгісі психикалық аурудың салдарынан сананың бүзылғандығын білдіреді. Өз іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің іс жүзіндегі сипатын ұғына алмау адамньщ өз әрекетінің іс жүзіндегі мәнін түсіне алмағандығын, не істеп не қойғандығьш, жасаған әрекеті мен болған зардаптардың арасындағы себепті байланысты түсінбейтіндігін көрсетеді. Мысалы, психикалық ауруы бар ана әлдилеп жатырмын деп баласын түншықтырып тастайды. Ин-теллектуалдык белгінің негізгі мазмүны адамның өз әрекетінің қоғамдық, әлеуметтік маңызын түсінбеуінде, яғни оның қоғамға қауіпті сипатын түсіне алмауында.

Заңдық критерийдің еріктік белгісі — адамда өз іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне) ие болу қабілетінің жоқтығы. КК-тің 16-ба-бында бұл белгі "немесе оған ие болу" деген сөздермен келтірілген.

Адамның еріктік қызметі оның санасымен тығыз байланыс-та. Сана қатгы бұзылса, яғни адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігі-нің) мағынасын үғынбаса, сол кезде еріктік кызметте бүзыла-ды — адам оған ие бола алмайды.

Психикалық дерт адамның психжалық қызметінің барлық саласын не оның кейбір жақтарын бұзуы мүмкін. Сондықтан, сана біршама сақталған жағдайда адам әрекеттін іс жүзіндегі мәнщ және оның әлеуметтік маңызын түсінеді, бірақ психи-калық ауруының салдарынан өз әрекетіне ие бола- алмайды, бүл еріктік белгіге жатады.

Еріктік қызметтің психикалық дерт салдарынан бүлайша бүзылуын, мысалы, импульсишік қүштарльтқтан байкауға бола-ды. Импульсивтік құштарлыққа — үрлық жасауға құштарлық (клептомания), өрт салуға құштарлық (пиромания), есірткіге құштарлық — наркомания жатады.

Есі дұрыс еместіктің заңдық критерийі үшін оның интел-лектуалдық, не еріктік белгілерінің біреуі болса жеткілікті.

Сонымен, адамды есі дұрыс емес деп тану үшін есі дұрыс еместіктің екі критерийі болуы қажет — медициналық крите-рий белгілерінің біреуі және зандық критерий белгілерінің біреуі.

Кылмыстық занда көзделген әрекетті жасаған адамды есі дұрыс емес деп тану жөніндегі түпкілікті шешімді сот-психи-атриялық сараптаманың қорытындысы негізінде сот қабылдай-ды. Бұл адамдардың психикасы жағдайына анықтама органы, тергеуші немесе сот күдіктенген барлық жағдайларда сот-пси-хиатриялықсараптама тағайындалуға тиіс. Сот-психиатриялық сараптаманың үйьшдастырылуын және жүргізілуін ҚІЖК-нің тиісті нормалары, 1997 жылғы 12 қарашадағы "Сот сараптама-сы туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, Казақстан Рес-публжасында сот-психиатриялық сараптама жүргізу туралы Нүсқаулық, амбулаториялық сот-психиатриялық сараптама ко-миссиясы туралы Ереже және ҚР Денсаулық сақтау минрістрлігінщ 1997 жылғы 13 тамыздағы № 407 бұйрыгьшен бекітілген "Қамаудағы адамдарға арналған психиатриялық аурухана жанындағы сот-психиатриялық сараптама бөлімшесі туралы" Ереже реттейді.

Қылімыстык заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекетті есі дүрыс емес жағдайда жасаған адам қылмыстық жауапқа тар-тылмайды және жазаланбайды, себебі ол қылмыс субъектісі бола алмайды. Мүндай адамға, соттың тағайындауы бойъшша, ҚК-тің жалпы бөлімінің VII белімінде көзделген медігцина-лық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін.

ҚР-ның 1997 жылғы Қылмыстық кодексіне алғаш рет есінін дүрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасы бүзылған адам-ның қылмыстык жауаптылығы туралы бап енгізілді. К.К-тің 17-бабының біріншіба/іігінесәі&кес қылмыс жасаған кезінде псй-хикасының бүзылуы салдарынан өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдық қауіптіл ігін толық көлемінде ұғына алмаған не оған ие бола алмаған есі дүрыс адам қылмыстық жауаггқа тартылуға жатады.

ҚК-тің 17-бабының бірінші болігінде жалпы есі дұрыстык-тың басқа бір түрі болып саналатын шектеулі есі дурыстык, жай-лы сөз болады.

ҚК-тің 17-бабының бірінші болігінде көрсетілген психика-ның бүзылуы дегеніміз қылмыс жасаған адамның оз іс-әрекетінін (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен қоғамдык қауштілігін ұғынуы не есінщ дұрыстығын жоққа шығар-майтын осындай психикалық аурудан іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне) ие болу қабілетінің елеулі азаюы.

Шектеулі есі дұрыс адам психикасының ауытқуынан күйзелісте болады, бірақ, біршама төмен болса да өз іс-әрекетіне (әрекетсіздігіне) есеп беру және оған ие болу (есі дұрыстықтың завдық критерий) қабілетін сақтайды. Шектеулі есі дұрыстықтың медициналық критерийі шекаралық деп ата-латын жағдайларда болады1.

КК-тің 17-бабыньщ екіншібөлігшесәйкес есінің дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психиканың бұзылуын сотжаза тағай-ындау кезінде жеңілдетуші мән-жайлар ретінде ескереді және ол Қылмыстық кодексте көзделген медициналык сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз бола алады.

 

14)Жазадан босату және оның түрлері.

 

Қылмыстық жауаптылықтан босату — қылмыстық заңдарға және қылмыстық іс жүргізу зандарына сәйкес қылмыс жаса-ған адамға мемлекет органының қылмыстық-құқықтық ша-раларды қолданудан бас тартуы болып табылады. Қылмыс-тық жауаптылықтан босату институтында сонымен қатар әділеттілік, ізгілік, жекекінәлі жауаптьціық, азаматтардың заң алдындағы теңдігі қағидаттары міндетті түрде бірге жүзеге асырылып отырады. Кейбір жағдайларда кінәлі болып қалған адамды қылмыстық жауаптылыққа тартпай-ақ немесе оған жаза тағайындап, бірақ оны жазаны нақты өтеуден босату арқылы, сондай-ақ жазаны етеуден мерзімінен бүрын босату, етелмеген жазаның белігін жеңілірек жазамен ауыстыру арқылы көзделген міндеттерді орындап тиісті мақсатқа жету-ге болады. Құқық қолдану органдары қызметкерлері осы мәселелерді шешу барысында қылмысхьтң жасалуының қоғамға қауіптілігін ескеруі, кінәлінің жеке басына оның қылмыс жасағанға дейінгі және қылмыс жасағаннан кейінгі әрекеттеріне мән беруі керек (шын өкінуі, айыбын моііындап келу, қылмысты ашуға жәрдемдесуі т.б.).

Қылмыстық жауаптылықтан босату — адамның әрекетінін қоғамға қауіптілігі аз, онша қауіпті болмауы және адамға қылмыстык жазаны қолданбай-ақтүзелуі мүмкін болған жағ-дайларда қолданылады. Осыған байланысты қылмыстық құқық қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату немесе жазаны жеңілірек жазамен айырбастау институтын орнықтырған.

Қылмыстық заң бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатудың түрлері мыналар болып табылады:

шын екінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚК-тің 65-бабы);

қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚК-тің 66-бабы);

жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚК-тің 67-бабы);

жағдайдың езгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚК-тің 68-бабы);

ескіру мерзімінің етуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚК-тің 69-бабы);

рақымшылық жасау актісі непзінде қылмыстық жауап-тылықтан босату (ҚК-тің 76-бабы);

Арнайы белгілерге байланысты кейбір жеке қылмыстардың санаттары бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатудың негіздері қарастырылған (ҚК-тің 125 165,231,233, 234,236,251, 252, 259, 297, 312, 326, 352, 358, 372, 373, 375, 376, 377, 378, 379, 381 -баптарының ескертулері).

Жоғарыда көрсетілген қылмыстық жауаптылықтан босатудыц Іщрлері міндетті және факулыпативтік болып бөлінеді. Қылмыстық жауаптылықтан м і н д е т т і босатылу болып ескіру мерзімінің өтуіне байланысты босатылу (бейбітшілік пен адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстардан және қылмысы үшін өлім жазасы тағайындалған жағдайлардан басқа) танылады.

Арнайы белгілерге байланысты қылмыстық жауаптылық-тан босату ҚК-тің Ерекше бөлімінің 125, 165,231, 233,234,236, 251, 252,259,297, 312,326, 352, 358- баптарының ескертулерінде көрсетілген. Қылмыстық жауаптылықтан босатудың баска түрлері ф а к у л ь т а т и в т і к белгілерді қамтиды, яғни заңмен қарастырылған жағдайларда формальды негізді қолда-ну міндеттілжті тудырмайды. Қандай да болмасын қылмыстьтқ жауаптылықтан босатудың түрі қылмыс құрамының белгілері, қылмыстық жауаптылықтың негізі бар болған жағдайда ғана колданылады. Сот, прокурор, тергеу, анықтау органдары қыл-мыстықжәне қылмыстық іс жүргізу заңдарын негізге ала оты-рып қьілмыстьіқ жауаптылықтан босату туралы шешімге келеді. Қылмыстық жауаптылықтан босату тек қана адамның қылмыс-тык жазалануға жататын әрекеттері болған жағдайда ғана қарастырылады.

 

15)Жазадан мерзімінен бұрын босату және оның шарттары.

Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату өзінің мазмұнына қарай, жазаны өтеу сатысындағы жазадан босатудың түрі болып табылады.

Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату деп сотталған адамды үлгілі мінез-құлқы және еңбекке, оқуға, адал көзқарасы негізівде үкім бойынша тағайындалған жазаны өтеу-ден мерзімінен бүрын босата оіырып, оған сынақ мерзімі ішінде жаңадан қылмыс жасамау шартын қоюды айтамыз.

Жазаның өтелмеген белігі, жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босатылушыға сынақ мерзімі болып та-былады, ал заң шығарушының жазаны өтеуден мерзімінен бүрын шартты түрде босату институтын сотталғандарға қолда-нуы олардың тез түзелуіне мүмкіндік берудің тиімді жолы болып табылады.

Сот жазанны өтеуден мерзімінен бүрын шартты түрде босатуды қолдана отырып сотталған адамды жазаны етеуден то-лық немесе ішінара босатуы мүмкін. Түзеу жұмыстары, әске-риқызмет бойынша шектеу, бас бостандығын шектеу, тәртіптік әскери бөлімде үстау, бас бостандығынан айыру түріндегі жа-заны өтеп жүрген адамдарға жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату қолданылады.

ҚК-тің 5-бабына сәйкес жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату мүмкіндіктерін қолдану, қылмыс жасал-ған уақытта күшіне енген заңдарға сәйкес шешіледі.

Мерзімінен бұрын — шартты түрде босатуды сот, сотталған адамға мемлекеттік органның белгіленген орны бойынша сот, ал әскери қызметшілер жөнінде — әскери бөлімдер мен мекемелердің командованиесі жүзеге асырады.

Сот шартты түрде мерзімінен бұрын жазадан босатуды қол-дана отырып сотталған адамға жазанъщ өтелмей қалған бөлігінің мерзімі өтуі ішінде белгілі бір міндеттерді орындау-ды: мінез қүлқын бақылауды жүзеге асырушы арнаулы мемлекеттік органға хабарламай тұрақты түратын, жұмыс істейтін, оқитын жерін ауыстырмауды, белгілі бір орындарға бармауды, маскүнемдіктен, нашақорлықтан, уытқүмарлықтан, соз ауруларынан немесе ВИЧ/ЖҚТБ-дан емделу курсынан өтуді, отбасына материалдық көмек көрсетуді жүктеуі мүмкін.

Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босатуды қолдану міндетті түрде екі, материалдык, және формалъды негіздің болуымен байланысқан.

Материалдық негіз — мерзімінен бүрын шартты түрде бо-сатылушының сотпен тағайындалған жазаны өтегенге дейін өзінің түзелгендігін дәлелдеуі. Оның түзелгендігі ең алдымен үлгілі мінез-қүлқымен дәлелденуі керек.

Үлгілі мінез-қүлқы деп — барлық қүқықтық нормаларды, өтеу ережелерін, жүктелген міндеттерді сапалы орындауы, тех-ника қауіпсіздігін сақтауы, қолданылатын материалдар мен құрал-жабдықтарға үқыпты қарауын айтуға болады.

Сот, сотталған адамның түзелгендігі туралы және жазаны шартты түрде өтеуден мерзімінен бұрын босату туралы үсы-нысты, қарау кезеңінен кейін емес, яғни жазаны өтеу мерзімі өтуінің кезеңіндегі жан-жақты барлық қосымша қадағалаудың негіздері бар болуы бойынша қорытындьт жасайды

Соттың жазаны өтеуші адам түзелген деген тұжыръшға келуі адамның жазаны толық түрде етеуінің кажеті жоқ екендігін көрсетеді.

Заңмен талап етілген жазаны өтеудің ең төменгі мерзімі (ҚК-тің 70-бабы ушінші бөлігІ} жазаны өтеуден мерзімінен бүрын босатудың формалъды негізі болып табылады. Жазадан шартты түрде — мерзімінен бүрын босату сотталған адамға кішігірім және ортаіііа ауырлықтағы қылмьтсы үшін тағайын-далған жаза мерзімініңкеміндежартысын; ауыр қылмысы үшін тағайындайған жаза мерзімінің кемінде үштен екісін; аса ауыр қылмысы үшін тағайындалған жаза мерзімінің кемінде төрттеп үшін, сондай-ақ бүрын жазадан мерзімінен бұръш шартты түрде босатылған адамға, егер мерзімінен бұрын — шартты түрде бо-сату 70-баптың жетінші болігінде, кезделген негіздер боиынша жойылған болса, тағайындалған жаза мерзімінің кемінде төрттен үшін нақты өтегеннен кейін қолданылуы мүмкін.

Сот тағайындаған өмір бойы бас бостандығынан айыру жа-засын өтеп жүрген адам, егер сот ол бүл жазаны одан әрі өтеуді қажет етпейді деп таныса және кемінде жиырма бес жыл бас бостандығынан айьтруды іс жүзінде өтесе, мерзімінен бүрын шартты түрде босатылуы мүмкін.

Жазадан босатудың, формальды және материалдық| негіздері бір-бірімен тығыз байланыста болады, бірақ матери-алдық негіз ең басты болып табылады.

Жазаны етеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босатуды алып тастау деп — жазаны өтеуден шартты түрде босатудың нәтижесінде қалып қойған жазаның қалған өтелмеген бөлігін өтеу үшін, тұлғаның жазасын өтеп жүрген орынға кайта ора-луын айтамыз.

ҚК-тің 70-бабының жетінші бөлігі, "а" тармағы мынандай мүмкіндікті қамтиды: Мерзімінен бүрын — шартты түрде бо-сату қолданылған адам, егер жазаның қалған өтелмеген болігі ішінде, өзіне әкімшілік жазасы салынған қоғамдық тәртіпті бұзса немесе оған мерзімінен бұрын — шартты түрде босатуды қолдану кезінде сот жүктеген міндеттерді орындаудан әдейі жалтарса, сот осы баптың адтыншы бөлігіндехіътш органдар-дың ұсынуы бойынша мерзімінен бұрын — шартты түрде боса-тудың күшін жою және жазаның өтелмей қалған бөлігін орын-дау туралы қаулы ете алады. Осы белгіленген тармақ сотқа мерзімінен бұрын — шартты түрде соттаудың күшін жоюды міндеттемейді.

ҚК-тің 70-бабының жетінші бөлігініц "б" тармағы кылмыс абайсызда жасалса, жаңа қылмысқа жаза тағайындау кезінде мерзімінен бұрын — шартты түрде босатудың күшін жою не-месе оны сақтау туралы мәселені сот шешетінін белгілеп көрсетті. Мұндай күшін жою жағдайында сот түлғаға Қылмыс-тық кодекстің 60-бабында көзделген ережелер бойынша жаза тағайындайды. Егер сот мерзімінен бұрын — шартты түрде бо-сатудың күшінжойса, абайсызда қылмыс жасаған жағдайда да жаза керсетілген ережелер бойынша тағайьтндалады. Егер жа-задан мерзімінен бұрын — шартты түрде босату қолданылған адам, жазаның қалған етелмеген бөлігі ішінде қасақана қыл-мыс жасаған болса мерзімінен бүрын — шартты түрде босату міндетті түрде күшін жояды.

ҚК-тің 70-бабы қолданылған жағдайда адам қосымша жазаны өтеуден толықнемесе ішінара босатылуы мүмкін.

Мерзімінен бұрын — шартты түрде босатылған адамның қайталап қылмыс жасамауын ескерту мақсатында, ҚК-тің 70-бабында бірқатар нормалар белгіленген:

бас бостандығынан айыруға сотталушының оны накты өтеу мерзімі алты айдан кем болмауы керек;

мерзімінен бұрын — шартты түрде босатылған адамның мінез-құлқына бақылау жасауды оған мамандандырылған уәкілетті мемлекеттік орган, ал әскери қызметшілер жөнінде — әскери бөлімдер мен мекемелердің командованиесі жүзеге
асырады.

Өлім жазасы түріндегі жаза кешірім жасау тәртібі бойын-ша бас боставдығынан айыру жазасымен ауыстырылған адамға мерзімінен бұрын — шартты түрде босату қолданылмайды.

16)Жазаның мақсаттары.

 

Мемлекеттік мәжбүрлеудің әр шарасының өз міндеті, өзінің ерекше мақсаттары бар. Жазаньщ максаттары деп мемлекеттің жаза тағайындау, оны қолдану мен іске асыру арқылы қол жеткізуге ұмтылатын ең шегіне жеткен, ақтық әлеуметтік нәтижелерін айтамыз.

Жазаның нақты мақсаттары Қазақстан Республикасы қыл-мыстық заңдары алдында тұрған міндеттерден туындаиды (ҚК-тің 2-бабы).

Жазаиың мақсаттарын анықтаудың, ең алдымен, соттың қүқық қолдану қызметіндегі маңызы зор. Нақты түлғаға қаты-сты жазаның түрі мен мерзімін анықтау барысында сот жаза-ның заңда көрсетілген мақсаттарын басшылыққа алуы керек. Бұл талапты елемеушілік заңсыз, негізсіз, әділетсіз жаза та-ғайындап, әділетсіз сот үкімін шығаруга әкеліп соқтырады

Заңдағы жазаның мақсатының айқындалуы жаза қолдану-дың тиімділігі туралы ғылыми зерттеулер үшін де қажет. Мы-салы, алғаш рет жасалып отырған қылмыстардың санының кемуі немесе арта түсуі жалпы ескертудің мақсатына жету дәрежесінің көрсеткіші болуы мүмкін. Ал арнайы ескерту мен сотталушының түзелуінің дәл осындай көрсеткіші — қайтала-нушы қылмыс деңгейі болып саналады.

Қылмыстық кодекстің 39-бабы жазаның мақсатын анықтаи келе былай дейді: "Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ, сотталган адамды тузеу және сотталган адамныц да, басқа адамдардыц да жаца қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады".

Олай болса, жазаның төмендегідей мақсаттары болады:

а)әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
ә) сотталушыны түзеу;

б)сотталған түлғайы жаңа қылмыстар жасаудан сақганды-
ру (арнайы, жеке сақтандырудың мақсаты);

в) басқа тұлғаларды қылмыс жасаудан сақтандыру (жалпы сақтандырудың мақсатьт).

Жазақолданылатын әр оқиға көрсетілген мақсаттарды тұтас коздеугетиіс.

Сонымен, әлеуметтік әдшеттілікті қалпьша келтіру — жаза-ІІың мақсаттарының бірі екен. Кез келген қылмыстың олеуметтік әділеттілікті бұзатыны белгілі. Мысалы, күші ба-сымдау адам өзінен әлсіз адамды үрыпкетеді. Еркек, күш көрсе-те отырып, әйелді зорлайды. Лауазымды тұлға өзінің кызмет бабын пайдалана отырып, азаматтардың заңды мүдделері мен құкықтарының елеулі түрде бұзылуына жол береді. Бұл аталған жағдайлардың әрқайсысында да осы қылмыстардан зәбір көруші тұлғаларға қатысты әлеуметтік әділеттілік сақталмаған, яғни бұзылған.

Сот кінәліге жаза тағайындай отырып, әлеуметтік оділеттілікті тек жәбірленушілер үшін ғана емес, жалпы қоғам үшін, қалпына келтіруге (жартылай болса да) ұмтылуы тиіс. Қылмыскерге белгілі бір айрылу әкелу, қайғы-қасірет шектіру - жәбірленушінің, әрине оның жұбайының да бойына осы қылмыс арқылы бұзылған өзінің заңды мүдделері мен қүқықта-рының белгілі бір дәрежеде қайта қалпына келетіні туралы сенім ұялатуы тиіс. Мысалы, мүлкі ұрланған кезде жәбір көруші жоғалған затын қайтарып алуы немесе осы қылмыс арқылы өзінетиген залалдың орнын ақшалайтолтыруы мүмкін

Әлеуметтік әділеттілік, жалпы қоғамға қатысты қалпына келтіру былайша іске асады: сот әділ жазаны ашық түрде та-гайындай отыра (сот ісі негізінен, ашық отырыстарда қарала-ды), мемлекеттің қылмыстық занды бүзған тұлғаны жазалай алатыны, осы шара арқылы қоғамдық тәртіпті, қоғамдық қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, азаматтардың денсаулығын, түтастай алғанда басқа да неғұрлым маңызды игіліктерді қорғ-ай алатынына қоғамның әр мүшесінің көзін жеткізеді. Қылмыскерлерді жазалаудың әрбір ісі туралы жан-жақтан естіп-білген сайын, жүрттың моральдық ризашылығы арта түседі.

Әлеуметтік әділеттілік заң арқылы жазаның мақсаты болып жарияланғандықтан, сот дәл, әділетті жаза тағайындау мәселесіне неғұрлым терең мән беріп, байыппен қарауға міндетті. Әйтпесе, жазаның әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатына қол жеткізу мүмкін болмайды.

Жаза адамдардыц әділеттілік сезімін, ал кейбір кездерде, қмлмыскердің жасаган жауыздыгына қарсы тразылық сезімін де қинагаттандыру үшін қолданылады. Сондықтан, көпшілік жүрт қаншалықты қатал болғанымен, бірақ әділетті тағаиындалған жазаны көбінесе оң қабылдайды. Керісінше, әділетсіз, сәикес емес жаза тағайындау жазаның мұндай маңызды мақсатына жетуіне жол бермейді.

Жазаның басқа бір маңызды мақсаты — сотгалушьшың түзелуі болып табылады. Мұндай мақсаттың болуы — Қазақстан Рес-публикасы қылмыстық заңнамасының адамгершілік бағытты қолдайтындығының куәсі. Мемлекет, қылмыс жасаған тұлғаға заңды қолдана отырып, бұл тұлғаны жазасын өтеп болған соң қоғамға ол енді қайтадан жаңа қылмыстар жасамайтындаи етіп қайтаруға ұмтылуы тиіс. Түзелуді екіжақты тұрғыдан қарас-тырған орынды: біріншіден-, сотталушыға ықпал етуші тәрбие-леу процесінің өзі ретінде және, екіншіден, бұл ықпалдың нәтижесі ретінде.

Тузету дегеніміз — вұл сотталған тұлғаның психикасынан (санасынан) оны қылмыс жасауға жеткізген теріс әдеттерді аластату.

Тузету — сотталушының тәртібі мен психикасын жақсы жаққа қарай өзгертіп, оған жаңадан басқа қылмыстар жаса-мауға себеп болуы мүмкін, және де түзету оның мінезінде кездесетін қоғамға жат қылықтар мен көзқарастардан арылу мүмкіндігін беруден тұрады. Тузету кезінде сотталушы тұлғаға бұрын оның бойында болмаған әлеуметтік-пайдалы қасиеттер дарытылып, сонымен қатар, бір кездері езі ие болған, бірақ уақыт өте айрылып қалған жағымды қасиеттерін баянды ету-ден түрады. Олардың қатарына жеке басқа, оның қүқықтары мен мүдделеріне, қоғамда орнатылған қүқықтық тәртіпке ибадат-тылықпен қарау жатады. Тұтас алғанда түзетудің міндетінін орындалуы жазаны өтеу кезінде сотталушы тұлғаның көзка-растарының, сенімдерінің, қылықтары мен әдеттерінің сапалы түрде өзгеруіне қол жеткендігін білдіреді. Түзелген сотталу-шы жазадан қорыққанынан емес, жазаны өтеу кезінде оған дарытылған белгілі бір адамгершілік қағидаттары әсерінен жаңадан қылмыс жасамайды.

Т ү з е т у кезеңі алдын-ала тергеу барысында басталып, сот отырысы кезінде одан сайын тереңдей түседі. Содан соң жазаның нақты бір түрі тағайындалған кезде түзету кезеңі сол тағайындалған жазаны өтеу барысында жалғасады.

Жазалаудың түрлі шараларьшан түзетудің де түрлі тәсілдері, әдістері мен жолдары туьщдайды. Жазаның шаралары сияқты, түзету, қайта тәрбиелеу тәсілдері де сотталушының жеке басы, жасалған қылмыстың ауырлығы ескеріліп қолданылуы тиіс.

Бас бостандығынан айрылу жазасын өтеу кезінде бас бос-тандығынан айрылуды өтеу режимі, қоғамдық пайдалы еңбек, тәрбие жұмысы — түзетудің негізгі тәсілдері болып табылады. Түзетуге ыкдал етуші басқа да тәсілдер қолданылады, атап айт-қанда: сотталғандардың көркемөнер ұйымдары, мәдени-ағар-ту жұмысы және басқа да әрекеттер.

Аталған мақсатқа әрқашан қол жете бермейтінін атап өткен жөн. Ал, жазалаудың өлім жазасы сияқты шарасын тағайын-даған кезде ол тіпті де орындалмайды.

Сотталушыны түзету мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қал-пына келтірудің мақсатымен тығыз байланысты. Егер тағай-ындалған жаза шектен тыс қатал немесе орынсыз жұмсақ бол-са, ол әлеуметтік әділеттіліктің қалпына келуіне бөгет болып қана қоймай, сотталған тұлғаның түзелу процесіне де зиянын келтіреді. Себебі, жөнсіз қатал жазадан ол мейрімсізденетүссе, шектен тыс жұмсақ жазадан оның бойында бұдан кейін де қылмыстар жасап, тиісті қатал жазаны айналып өтуге болаты-ІІы женінде сенім үялап, ол беки түседі.

Арнайы (жеке) сақтандыру мақсаты жазаның жеке (дербес) мақсаты болыптабылады. Оның мәні мен маңызы — сотталған тұлғаны жаңа қылмыс жасаудан сақтандыру. Ол қылмыс жа-саған тұлғаға тікелей бағытталған.

Әдеби оқулықтарда арнайы сақтандырудың мазмүны мен мақсаты және оған жетудің тәсілдері туралы бірегей пікір қалыптаспаған. А.И. Марцев арнайы сақтандырудың мәні "қыл-мыстық жауаптылыққа тартылған түлғаның жаңа қылмыс (не-месе жаңа қылмыстар) жасауына жол бермеуінде" және бүл мақсатқа жазалау мен тәрбиелеуді қолдану арқылы жетуге бо-лады" деп пайымдайды1.

И.И.Карпец нақты түлғаға жаза тағайындау кезінде арнайы сақтандыру мақсатын қамтамасыз етудің төмендегідей гәсілдерін атап етеді: қылмыскерді қылмыс жасай алатын күш мүмкіндігінен айыру; қылмыскерге психикалық ықпал жасау; үрейлендіру2.

Арнайы сақтандырудың мақсатына мынадай тәсілдермен жетеді. Біріншіден, сотталған түлғаның жаңа қылмыс жасау дәрменінен айрылуы арқылы.

Қылмыстық заң белгілеген жаза жүйесінде сотталған тұлға-ны жаңа қылмыстар жасау дәрменінен айыратындары да аз емес. Тереңірек айтсақ, бас бостандығынан айыру, қамауға алу — тұрақты бақылау мен күзетуі бар белгілі режиммен; туыс-тар, достар мен таныстардан оқшауланумен; тәртіпті бұзу және қылмыс жасау құралы мен тәсілі болуы мүмкін заттар мен ақшаны жанында ұстауға тыйым салумен қоса жүреді. Белгілі бір лауазымды атқару құқығынан айрылғанда тұлға бұрынғы лауазымында қызмет ету және оны жаңа қылмыс жасау үшін пайдалану мүмкіндігінен айрылады.

Екіншіден, арнайы сақтандырудың мақсатына жазасын өтеу кезінде сотталушының психикасына түзелу бағытында әсер етіп, осы арқыльг оны жаңадан қылмыс жасаудан алып қалып жетуге болады.

Үшіншіден, арнайы сақтандыру мақсатына жазамен қорқы-тып, үрейлендіру арқылы да жетуге болады. Жазамен қорқыту жазаның сөзсіз болатындығына байланысты. Жаңа қылмыс жа-сағаны үшін жаңа жазадан қашьш қүтылу мүмкін емес екендігін сезіну — адамды қылмыс жасаудан бас тартқыза алады.

Кез-келген жаза сотталған түлғаны белгілі бір айрылуға, қайғы-*;асіретке ұшыратады. Сондықтан да ол кінәліні жаңа қылмыс жасаудан бас тартуға мәжбүр етеді, оның үстіне, қай-та жасаған қылмыс үшін заң бойынша жазаның күшейу мүмкіндігі қарастырылған. Анағұрлым қатал қасірет пен шектеулерді қайта бастан өткізуден қорқу түлғаның жаңа қыл-мыс жасаудан бас тартуына әсер етеді.

Сонымен, арнайы сақтандырудың да мақсаты сотталған түлғаны түзетудің мақсатымен тығыз байланысты.

Жалпы сақтандыру мақсатьт — сотталған түлғаны емес, негізінен санасында заң талаптарын орындау туралы түрақты-лық қалыптаспаған басқа тұлғаларды қылмыс жасаудан жаза-лау арқылы сақтандырудан тұрады. Арнайы, жеке сақтанды-руға қарағанда бұл мақсаттың айырмашылығы — ол қылмыс жасаған жекетүлғаға емес, басқа, сенімсіз түлғаларға, сол сияқ-ты, зандар мен басқа да нормативті актілерді бүзуға бейімтүра-тын түлғаларға арналған. Жазамен, оны қылмыс жасаған кезде колданумен қорқыту мұндай тұлғалардың санасы мен тәртібіне ұстамдылық пен сақтана білушілік әсерін тигізіп, оларды қыл-мыс жасау туралы ойдан арылуға көндіреді. Қылмыс жасаға-ны үшін жаза қолданылатындығында қорқып, үрейлену түрақ-сыз тұлғаларды қылмыс жасаудан тежеп қалады. Жазаның жалпы сақтандыратын әсері, деп жазады М.Д. Шаргородскии, біріншіден, қылмыстық заңның жариялануының өзі және онда нақты қоғамдық қауіпті іс үшін берілетін жаза түрінің тағайындалуы; екіншіден, қылмыс жасаған нақты хінәлі тұлғаға жаза ІІІарасын соттың тағайындауы; ушіншіден, тағаиындалған жа-Іаның оны өтеу барысында іске асуы1.

С.В. Полубинская жалпы сақтандырудың мақсатын екі түрге бөледі: қылмыстарды жасауға бейім тұлғаларға ең кем дегенде тфбиелік әсер, ал ең көп дегенде қорқытушы әсер 'Іудырудан тұратын, тар магынада түсінілетін — жалпы сақ-гандыру; кец магынада түсінілетін және жазаның қоғамның барлық мүшелеріне тәрбиелік ықпалынан тұратын жалпы сақ-Іандыру2.

Жазаның ҚК-тің 38-бабында аталған мақсаттары, бір жа-І І>інан, дербес сшіатта болып келсе, екінші жағынан, ажыра-мас құраңда жүзеге асады.

Жазаны қолдану кезінде жазаның барлық мақсаттары бір мезгілде көзделеді. Алайда, бұл — қайткен күнде де ол мақ-саттарға жетуге болады дегенді білдірмесе керек. Айталық, жазаны өтеудің кез келген кезеңінде де колонияға аластату арқылы сотталған тұлғаның жаңадан қылмыс жасауын тьтюға Іюлады (бұл арада арнайы сақтандырудың мақсаты орында-иады), бірақ бүл жағдайда түзетудің мақсатына әрқашан қол жете бермейді. Белгілі бір қылмыс үшін кылмыстық жауап-гылық белгілеу кезінде де, нақты бір қылмыс үшін жаза Ілгайындау кезінде де, нақты қылмыскерге баиланысты да, Ірнайы және жалгіы сақтандыру мақсаттарының түрлі ара І «Ітынасы болуы мүмкін. Сот нақты қылмыс үшін жаза пслгілеу кезінде жазаның барлық мақсаттарының дүрыс ара катынасына мән беруі тиіс.

 


Дата добавления: 2015-07-20; просмотров: 1647 | Нарушение авторских прав


Читайте в этой же книге: Абайсыздық және оның түрлері. | Айдап салушы және оның жауапкершілігі. | Айыппұл қылмыстық жазалау шарасы ретінде. | Аталған қылмыс үшін қарастырылған жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайындау. | Бас бостандығын шектеу. | Бас бостандығынан айыру негізгі жаза ретінде. | Белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру. | Бірнеше қылмыстарды жасағаны үшін жаза тағайындау. | Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы. | Ажетті қорғану түсінігі мен мәні |
<== предыдущая страница | следующая страница ==>
Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату.| Заңды және фактілі қате және оның қылмыстық жауаптылық туралы мәселелерді шешудегі маңызы

mybiblioteka.su - 2015-2024 год. (0.024 сек.)