Ажетті қорғану. Қажетті қорғанудың шегінен шығу.

ҚК-тің 32-бабының бірінші бөлігінде "қажетті қорғану жағдайында кол сүғушы адамға зиян келтіру, яғни қорғану-шының немесе өзге бір адамның жеке басын, түрғьтн үиін, меншігін, жер учаскесін және басқа да қүқықтарын, қогамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қоғамдық қауіпті қол сүғушылықтан қол сұғушьгға зиян келтіру жолы мен қорғау кезінде, егер бұл орайда қажетті қорғану шегінен асып кетушілікке жол берілмеген болса, ол қылмыс болып та-былмайды" деп көрсетілген. Сол қылмыс болып табылмайды деп көрсетілген қорғану әрекеті — қажетті қорғану болып та-былады. Осылай, келтірілген зиян өзінің сыртқы формальды белгілері бойынша ҚК-тің Ерекше бөлімінде көрсетілген әрекеттердіңқұрамына сайкелген қажетті қорғану іс-әрекеттін, қылмыс екендігін жоятьш мән-жайлар қатарьгна жатқызылады.

Әрбір адамның мемлекет органдарынан, я болмаса басқа тұлғалардан көмек сұрау мүмкіндігіне қарамастан қажетті қор-ғану арқылы қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан кұтылуға құқығы бар.

Қажетті қоргану қылмыспен куресудегі мацызды әрі тиімді әдістердіц бірі. Ол азаматтардың Конституциялық қүкығы бола отырып, олардың жалпы құқықтары мен бостандықтарының кеггілі және қоғамға пайдалы әрекет ретіъде, қылмыстың алдын алуда және қылмыспен күресуде белсенділікті арттырады.

Қажеттіқоргшіу— әрбір адамның задды және заң қолдай-тын әрекеті болып табылады. Себебі, қорғану қиянат жасауды тыюдың, оған тойтарыс берудің белсенді әрекет нысаньт, Ол — шабуыл жасаушыға тікелейқарсы істелген әрекет болып сана-лады. Заң бойынша барлық азаматтар — кәсіби немесе өзге де арнаулы даярлығына, қызмет жағдайына қарамастан қажетті қорғануға бірдей негізде құқылы. Заңда лауазым адамдары немесе басқадай құқық қорғау органдары үшін қажетті қорға-нуды қолданудың ерекше талаптары белгіленбеген. Коптеген азаматтар үшін қажетті қорғануды қолдану олардың жеке қүқығы болып табьглады. Алайда, қажетті қорғануды жүзеге асырудың негізгі шарттарыда бар. Қажетті қорғанудың бірінші шарты бойынша әрекет қогамга қауіпті болуы керек< яғни ол арқылы заңмен қорғалатын мүдделерге тікелей зиян келетін болуы немесе зиян келу қаупі туындауы керек. Міне осы жағ-дайда қажетті қорғануды қолдануға болады.

Көбінесе адамның өмірі мен денсаулығына, қоғамдық тәртіпке, меншікке қарсы қылмыстардан қорғануға бағыттал-ған қажетті корғану сот тәжірибесінде көп кездеседі Мыссиіы, 1994 жыпдыц қазан айында Орал қаласында психикшіык, ауру В. медицина қызметкері К-ні өлтіргеи. В. өзін устамак, болганми-диция қызметщмеріне қарумен қарсылык, көрсетеді. Осылай ол мипицш қызметкершің біреуіне пышщпен дене жарақатын са-лът, келесі қызметкфге умтыла бергенде, милиция қызяіеткері Н. қоргана отырып,р¥қсат етілген қарумен В-ны атып, огай ауыр дене жарақатын салады. Бұл жерде милиция қызметкері Н-ның әрекеті құқыққа сай, дұрыс дептабылады. Кажетті қор-ғануды қарсы бағытталған әрекетке ғана қолдануға болады. Құқықтық міндетін орындамайтын әрекетке қажетті корға-нуды қолдануға негіз жоқ. Сонымен қатар қажетті қоргану-ды қылмыстың формальды жағынан белгілері бар, маңызы шамальт әрекет немесе әрекетсіздікке қолдануға да болмаи-ды. Мысалы, мұндай әрекеттердің біріне жасөспірімдердің ұрлықтарын (жеміс-жвдек, арзан заттар ұрлау т. б) жатқы-зуға болады.

Қажетті қорғануды қолданудың екінші шарты — нақты қал сугушылықтыц бар болуы. Нақтьтлы төніп тұрған қол сұғушы-лық заң қорғайтын объектіге зиян келтіре бастаған, яғни зиян келтіргелі жатқан немесе зиян келтіруге кіріскен әрекетпен сипатталады. Осыған орай Атырау облысының аудандарының бірінде болған мына жағдайды айтуға болады: Қарақшылыгы ушінкудікті У. дегенсізаматтыішкіістер оргаиына тапсыру ушін әрекеттенген ішкі істер органы қызметкерлері Е. және Б-иыц өздері қол сугушылықтыц қаупінде к,алып қояды. Сом темірмен, сойылмен қаруланган кудікті У. озініц екі агасы және әкесімен бірге орган қызметкері Е-ні аягынан урып қулатып, оны одан әрмеи соққыга ада бастайды. Қылмыстық әрекетті тоқтату ушін орган қызметкері Б. бірнеше рет жогарыга қаратып оқ атты Б/рақ бул ескертуге олар ешқандай да құаақ аспагалы былай турсын, тіпті У. қулап жапщан ішкі іспіер органы қызметкері Е-ні сом темірмен және урмақшы болып енді қольш сермей бергеиде оргаи қызметкфі Б. У-ды атып өлтіреді².

Қол сұғушылық нақты төнген қатерден басталып, оны шын мәнінде тойтарумен аяқталады. Егер де қол сұғушылық бітіп кеткен болса, оған қажетті қорғануды қолдануға болмавды Яғни, қажетті қорғануды нақтыльт қауіп төндірген қол сұғу-шылыққа ғана қолданады.

Қажетті қорғанудың ушінші шарты — қогамга қауіппн қаі сугудың шын мәнінде айқын, болуы. Қорғану жалған болмауы керек, яғни, жорамалды түрде, әрекет қиянат келтіреді екен деп ойлап, оның байыбына бармай жатып жалған қорғануға болмайды. Сырттаи қарағанда ұқсас болып көрінетін қажетті қорғану мен жалған қорғануды айыра білу керек. Бұлар бірдеи емес. Жалган қоргану — бұл қорғанушыньщ езінің жорамалды пайымындағы, елесіндегі, шындықта жоқ қол сұғушылықтан қорғануы. Бұл қорғану мынадай мән-жайға байланысты тууы мүмкін:

Қорғанушының жәбірленушінің қоғамға қауіпті емес
әрекетін қоғамға қауіпті екен деп қателесуі;

Қорғаушының қателесіп басқа бір тұлғаны қиянат
келтіретін қол сұғушы тұлға ретінде болжауы. Жалған қорғану
— қоғамға қауіпті әрекет болғандықтан, оны жүзеге асырған
адам кінәлі деп танылып, қылмыстық жауаптылыққа тартыла-
ды. Жәбірленушіге қарсы әрекетінің қате екенін сезбеген, се-
зуге міндетті болмаған және де оны сезуге мүмкіндігі болма-
ған қиянат келтіруші абайсыздықта істеген қылмысы үшін
жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Ол тек мына: өз қатесін
сезуге міндетті немесе сезе алатын болған жағдаңда ғана жүзе-
ге асады.,

Қорғану сәтінде қажетті қорғануды қолданудың өзінің заңға сыйымдылық шарттары бар.

Олар мына төмендегіше сипатталады:

Біріншісі шарт бойынша қажетті қорғанудың ережелеріне сәйкес қоғамдық мүдделер ғана қорғалуға жатады. Олар қыл-мыстық заң бойынша былайша көрсетіледі: 1) қорғанушының қүқығы мен заңды мүддесі; 2) басқа бір түлғаның қүқығы мен заңды мүддесі; 3) қоғамның мүддесі; 4) мемлекет мүддесі.

Екінші шарт бойынша қорғанушы қол сүғушылық жасау-шының тікелей өзіне ғана (басқаға емес) зиян келтіруге тиісті. Өйткені қажетті қорғанудың мәні, қажетті қорғануды тудыра-тын қиянат келтірушінің өзіне тікелей қарсы әрекет қолданы-латындығында.

Үшінші шарт бойынша қажетті қорғану кезінде қажетті қор-ғану шегінен асып кеткендіктің болмауы, яғни, қиянаттың қаупі мен сипатына қорғанудың керінеу сәйкес келмеуі орын алмауы қажет.

ҚК-тің 32-бабының ушінші бөлігіле сәйкес шектен шығу түсінігі былайша сшіатталған: "Нәтижесінде қол сүғушыға анық шектен тыс, жағ^ай мәжбүр ешейтін зиян келтірілетін, қол сүғушылықтың сипаты мен қоғамдық қауіптілігі дәрежесіне қорғанудың көрінеу сай келмеуі кажетті қорғаныс шегінен шығу деп танылады. Бүлайша шектен шығу Гек қаса-қана зиян келтірілген жағдайларда ғана қылмыстық жауапты-лыққа әкеп соқтырады".

Қорғануды заңның мазмұнына сай заңға сыйымды деп тану үшін ол қорғаныс піегінен шықпауы керек. Адам заңсыз әре-кеттер жасады деп, сылтауратып, ол жағдайды өзінің күқыққа қайшы әрекеттер істеуіне паидалану үшін әдеиілеп шабуыл жасауға килігу (төбелес шығару, кек алу әрекеттерін жасау және т.б.) әрекеттерін қажетті қорғану кезінде болды деп са-науға болмайды. Қорғанудың заңға сыйымдылығын шешу кезінде қол сұғушылықтың сшіатын, қауіптілік дәрежесін, және басқа да факторларды ескеру қажет. Осы мәселелердің барлығы жеке-жеке талданып, олар өздерінщ жалпы жиынты-ғында, болған оқиғаның салдары мен сигтатына қарай анықта-луы керек.

Дата добавления: 2015-07-20