Студопедия
Случайная страница | ТОМ-1 | ТОМ-2 | ТОМ-3
АрхитектураБиологияГеографияДругоеИностранные языки
ИнформатикаИсторияКультураЛитератураМатематика
МедицинаМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогика
ПолитикаПравоПрограммированиеПсихологияРелигия
СоциологияСпортСтроительствоФизикаФилософия
ФинансыХимияЭкологияЭкономикаЭлектроника

Ыджыт нима кар

Чукыля-викыля | Берся-бер ваэз | Веж, вежöра али вежöм? | Йöвтöм мöс да квать ен | Быдкодь бырды-гарды | Эшö невна öтi-мöдi йылiсь | МИЯН ФАМИЛЛЁЭЗ | МОРТАС ПÖРТÖНЫ ЗЫБКА ДОРСЯНЬ | СЁРНИЛÖН ЗАРНИА РОЗЗЭЗ | СЁРНИЛÖН ДЗОРИДЗЗЕЗ |


Читайте также:
  1. ВÖЛI ЫДЖЫТ ЗЫК
  2. Лэбис ыджыт тыри-ёр
  3. МЕ ЫДЖЫТ НИ, МАМА
  4. ПАЛАТАЫН ЫДЖЫТ ЛУН

(Иньва, 2002)

 

 

Эта каркöт менам оланö йитсьöма-кыйсьöма сiдз жö топыта, кыдз нинкöмын шуллез. Челядь кадсянь тöда сылiсь дорсö и шöрсö, сылiсь сувдасö и паськытасö, сы гöгöрись местаэсö. Но быдöс эта тöдöмыс — öння кадiсь, мöднёж шуны — виль история, кöда сюрöма ни статистика кудö. Öння Кудымкар йылiсь уна висьталöм, уна гижöм и нельки киноын мыччалöма. Но мортыслöн сэтшöм мывкыд: сылö сё етша, сылö колö тöдны эшö унажык, пыдынжыка гуддьыштны, а то и киöн да öмöн пешлыны.

А пыдына я гуддьыштöм миян карлöн-дедлöн важ оланыс, сылöн гижтöм историяыс?

Легендаэз да преданнёэз, кыдз тöдам, кадсö точнöя оз висьталö. Öтiккез сьöртi позьö вежöртны, что Кудымкарыс кыдз олан места шогмöма первобытнöй отир дырни.

«Сэтчö локтöмась кык вон: Кудым да Надым, кольччöмась овны. Ишшо вöлись чери кыйлöмась, черрез абу на вöвлöмась...»

Археологгез висьталöны, что öння Кудымкарыс местын отирыс олöны не öтiк тысяча год ни. Кыдз шусис нылöн гортныс, мийö ог тöдö, но тöдам, что куим тысяча год одзтi сэтöн олiссес — чуд увтыр — не только кöртовöй чер-пурт видзöмась, а и кужлöмась нiйö керны асьныс: Кува ю дорись шедтывлöмась руда, сылöтлöмась сiйö и керлöмась кöртсис берсясö.

Сiя кадсянь, кöр эта местаыс пондiс шусьыны Кудымкарöн, натьтö, чулалiс 1200 год гöгöр — эта йылiсь сiдзжö висьтасьö археология, а мымдакö и легендаэз да преданнёэз.

«Кудым-Ошыс вонкöт я, соседкöт я олас Иньва дорас кытöнкö. Сэсся локтас крут керöсас, кытшöмкö балаган керас. Сэксянь поселеннёыс Кудымкарöн шусьö».

Уна отир, уна преданнё висьталöны, что миян карным пондöма сiдз шусьыны Кудым-Ош ним кузя. Но не быд преданнёлö позьö веритны веськыта, дзарьясьтöг. Досповна оз позь веритны и нылö, кöдна Кудым-Ошсö лыддьöны кар керисьöн. А мыля? Да сiйöн, что карыс — Кудымлöн кар, а не Кудым-Ошлöн. Кöдна тай вöлöмась Ошлöн, дак сiдз и горалöны: Ошыб, Ошмыс, Ошкар. И петö, что карсö керис не

Кудым-Ош, а сылöн ай нето дед, кöдö и шуисö Кудым нимöн. Эта йылiсь тожö эмöсь висьтассэз.

«Кудын-Ош, великöй богатыр коми увтырсис, олöма Кува дорас, сiйöн и шуöны сiйö Ку дынiсь Ош. Ош — сылöн ним, а Кудын — прозвишшо».

«Эстöн олöмась Лязга да Довга, сьöд чудманнэз, а мöд кырас дорас — Кудым да Надым».

Сiя кадö Кудымкарас вöлöмась быдöссö нёль-вит керку, нiя сулалöмась кык кырас коласiсь мыс вылын. Керкуэс вöлöмась лажмытикöсь, джоджувтöмöсь, но кузьöсь, кыдз бараккез, ныын олöмась уна отир.

Городище гöгöр пуксьывлöмась селищеэз-горттэз, кöдналöн миян луннэзöдз локтiсö нылöн ниммез да могильниккез.

А мый висьталöны историческöй гижöттэз?

Языческöй Кудымкар йылiсь абу шы, сiя оз тыдав некытшöм летописьын. Но уськöтны кö тöдвылö нiйö документтэсö, кöдна мыччалöны, мый керсис Пермь Великая да Шöрись Кама дорын, то позьö шуны, что XI–XIII веккезö чудскöй Кудымкар осьтiс ассис воротаэсö и лэдзис овны ас пытшкас роччезöс да мöдiк йöзöс (коми-пермяккес бура тöдчисö волжскöй булгаракöт и öтiк кадö нельки сетлiсö сылö харадж — дань). А йöзыскöт карас локтiс виль культура — мöдкодь кыв, мöдкодь еннэз, мöдкодь хозяйство. Эта вильыс коми чуддэслiсь мымдакö вежис олан визьсö, но важ «шöмöсыс» — коми вужыс — кольччис, и сёрöнжык локтiссес пондiсö сёрнитны комиöн.

Сiя кадсянь, натьтö, коми сёрниö пырис «кан» (хан) кыв. А öтiк сказкаын эм то кытшöм диалог:

— Кытчö нö ветлiн?

— Базарö.

— Мый нö адззылiн?

— Сьöд канöс...

И вермис лоны сiдз, что эстöн базарыс — булгарскöй городлöн ним — Ага-Базар, кытчö, может, пермяккес нöбöтлiсö, кыдз роч княззез Золотöй ордаö, вот (дань).

Кудымкарлöн вильжык, христианскöй историяыс пондöтчö, натьтö, XV век пондöтчикö, но гижöмыс — 1558 годсянь, кöр Кама да сы вожжез пöлöт муэсö Иван Грозный козьналiс Строгановвезлö, кöдна чожа мыйись асланыс муэзын пондiсö керны ревизия. А Кудымкарлiсь нимсö ми первуись панталам 1579 годся переписнöй книгаын.

Писчик Иван Яхонтов гижö, что Кудымкар деревняын олöмась: «...Ивашка Лазга да сын его Паршук, Рака да Чаз Дмитриевы, Илейка Обаев Даныр, Сенко Данилов, Петрушка Ефимьев, Бориско Гилёв, Утка Ивашко, вдова Онисьица Базова...»

Унажык ниммес рочöсь ни, но нiя морттэс, натьтö, Христос вераö пыртöм комиэз, а языческöй ниммес кольччöмась дзир куима-нёля: Паршук, Рака, Чаз да Утка (Ут, Уть нимсянь). Эналöн айезныс-деддэзныс вöлöмась коми нимаöсь жö: Лазга (мöдiклаын сiя гижöма Лязга, и эта созлöй коми-пермяцкöй ним), Гиль да Баз. И сэтöн жö — Обай Даныр, тюркскöй нима морт.

Эна морттэс видзöмась пода (ны коласын — уна вöв), гöрöмась му, ытшкисьöмась Иньва дорись видззез вылын да ыббез коласын, кыйöмась чери да вöралöмась, а быдöс эта понда вештöмась оброк да пошлина. (Этö öнi ми нем понда бы ог вештö, а сэк не тшак, не нитш, не ягöд, не шать весь абу сетлöмась, и чериавны-вöравны пошлинатöг абу лэдзлöмась.) Вöлöмась и ремесленниккез, кöдна авйöмась берся уджын: дорсьöмась, уджавлöмась черöн (пила сэк эз на вöвлы, и керресö черöн жö орлавлiсö), керлöмась гырниччез, вурлöмась паськöм да кöмкöт и нельки шедтывлöмась сов.

Лязга, Рака, Чаз (Чез) да Баз увтыррезiсь петöмась да мунöмась овны кар стенаэз сайö не öтiк морт, сiдз кыдз чожа мыйись мыччисьöны Чазов (öння Метшкöр дынын) да Базов починоккез, Кудымкар погостын эмöсь кык Баз пиян, Лязгалöн — куим зон, Ракалöн — Третьяк да Öмель зоннэз. Этасся, Иньва дорись Чакмараш (нимыс дзугöм) починокын олöны Лязга увтыр, Куваын (öння Отёв) — Уть увтырись не öтiк морт.

Яхонтов 1623 годся списокын оз висьтав, но тöдчö, что Кудымкарын вöлi ни часовня нето юрбитан керку, сiдз кыдз гижöттэзын баитсьö Первушка Шогмоговлöн келья йылiсь, а келья — монахлöн оланiн.

Ме шуи: Чаз (Чез) — коми-пермяцкöй ним. Сэтшöмыс абу удмурттэзлöн, комиэзлöн. Но сiйö коми-пермяцкöй кывсис оз позь аркмöтны. А вот угорскöй йöзлöн (ханты, манси) сэтшöм кылыс эм: сiдз шуöны кайöс, кöда локтö тулыснас саридзись. Кытöнкö Чердынь ладорын вöлöма и Чезгорт починок.

Кудымкарас, Кайсаров сьöртi, олöмась: Сидорко Шанбулатов, Елисейко Латыш, Колупай пиян Ивашко, Газер пиян Олёшка, Кынсай пиян Фетка; кулöмась да мунöмась Ногай, Домричей, Шибай да Алтын пияннэз.

Эна ниммес, а может, и асьныс морттэс — не Пармалöн. Сiдзкö, Кудымкарас вöлöма йöззэслöн ыджыт дружба, кöда увтö сюрöма нельки ногайскöй степпезiсь али керöссэзiсь морт.

Виль олiссес Кудымкарас да сы гöгöрись деревняэзö вовлывлöмась и сёрöнжык. Сiдз аркмöма Метшкöр деревня, кытöн олöны «отиннэз» — удмурттэз, а Сер ю дорын — Долда деревня, а олiссес — Надымлöн да Долдалöн потомоккез.

Натьтö, эта жö кадö, XVII–XVIII веккезö, öння Кудымкар местас шогмисö деревняэз: Бабинчи (öння площадь дорын), Ярковчи (Иньва дорас), Оська (Кува дорас), Пилич.

А. Н. Радостев, Кудымкарись олiсь, шуö: «Татöн вöлöма эшö Радостева деревня. Сы местын öнi «Комипермлес» комбинат... Фамиллёным шогмöма «радость» кылiсь. Радость нима мортыс и пондöтöма деревнясö».

И быль, кöркö вöвлöма роч ним — Радогост, а сёрöнжык — Радость. Миян кад йылiсь отирыс тöдö берсясö. Вöвлöмась морттэз, кöдна висьтавлöмась Кудымкарыслiсь одзланься судьбасö. Сэтшöм мортсö тöдлöма Кучинчи деревняись пöрись морт Е. Климова: «Вуровчиын олiс Мария баб, Енлöн морт, сiя шувлiс: «Кудымкар перво вöлöма вöр дорись хуторок, отирыс баляэз моз гидйын овлöмась. Öнi ыждiс ни, а сэсся сiдз ыждас — ас пытшкас оз понды тöрны да пышшас мöдiлаö...» Этадз сiя баитöма тридцатöй годдэзö, кöр караным тыдалiсö вит-квать кирпичнöй керку. А талун адззам, что сiя былись ас пытшксис петiс. Пышшис öтмöдöрö да вежис ассис вывсö и чапкис важ ниммесö, лöсьöтчö вунöтны коми ниммесö, кывсö.

Мыля миян сiдз петö? Перемын, эта ыжда городын, и то тöдöны важ ниммез: Заимка, Разгуляй, Вышка, Егошиха, Данилиха. Москваын талун олöны уна векся ниммез: Китай-город, Чигас, Никитские ворота, Охотный ряд, Неглинка, Коровий брод, и нельки кырасок места абу вунöм. А мийö мый — öтiк лунся олiссез? — немымда ог видзö важсö тöдвылын. А эд быд нимыс, кöть и негора, кöть и нёштöм — сiя миян история, сiя пельдöма коми кыв бердiсь, а кылыс видзсьö морт сьöлöм бердын.

Конечно, историяыс, кöдö тöдö öння оланыс, вачкисьö колхознöй баля вылö, кöдö шырöны ар и тулыс, но сё жö баляыс, ась и мöдкодь вуруна, ловья.

Талуння кудымкарса етша тöдöны Подгора да Надгора йылiсь, кöдна нимöн тридцатöй годдэзö шусисö кык колхоз. Сэтöн жö вöлöмась учöтжык местаэз: Изъюр, Кырйыв, Кывтыт. Быдöнныс нiя Кува ю дорын. Натьтö, вöлi и Катыт (ю дорись вывланисьжык места), но сiя, тыдалö, миян векö абу ни пырöма. Сылiсь нимсö, натьтö, вежис Красная горка. А сiдз роччес шувлöмась праздникся орсöм да шоччисьöм, басöкжык места.

То вöлöмась и туй ниммез: Йöг туй, Пилич туй, Завьявскöй, Сер туй, Мельнича туй нето Звöз (Взвоз), кöда кузя лэдзчöны пруд дорö.

Изъюр дорись кырассö öнöдз шуöны Поса кырас нето Поспон, но сiя, натьтö, шогмис неважын, кöр пруд дорö подöн лэдзчывны лöсьöтiсö кузься-кузь поспу. А эз я вöв кытшöмкö поспу, может, иззэзiсь тэчöм, городищеыс кадö?

Öтiк преданнё висьталö, что Кудым-Ошлöн мамыс, ыджыт вына морт, Кува юсис васö кайöтлöма крутикöттяс веськыта. Давайте веритам эталö и вайöтам син одзö Пöвсинлiсь ыджыт вывтырсö да сiйö, кыдз инькаыт тыра кринкаöн кыссьö вывланьö, да эшö öтпыр дивуйтчам чудскöй морт вынлö да мылалö. Может, и ачыс Кудым-Ошыс лэдзчывлiс эта пос кузя, памскöй пассö киас видзикö, кыдз бедя патриарх Кремлёвскöй посöдзын.

Сiйö местасö, кытöн öнi Иньва весьтöт нюжалöма Лöз пос, кольöм веккезö шувлöмась Брод, а сёрöнжык, кöр гожум кежö сувтöтлöмась паром, — Перевоз. А сыбöрын, кöр Софья Строганова тшöктöма керны пос, сiйö пондöмась шуны Грапича пос нето просто Грапича.

Оз позь мунны боки сэтшöм факт дорöт: Брод местас уна год сьöрна гожум кежас керлöмась вöлöн вуджавны пос, а сэсся, мед эз кылöт сiйö тулысся ва, разьлывлöмась бöр. Эта эшö буржыка мыччалö удж радейтiсь пермяклiсь мыла, сылiсь муглытöм сьöлöмсö.

Важ кадлöн шы кывсьö и Башорка да Базуль ниммезын. Кыкнанныс нiя шогмöмась Баз нимись и одзжык горавлöмась невна мöднёж: Базшор (сiя öнi рочсялöм и шусьö Вонючка) и Базоль (Кирзавод дынiсь кузь оль).

Миян луннэзöдз локтiсö Ногай ты, Чуча ключ, Öшöмöс, Бакармыс да Ропичмыс ниммез. Медбöрьяыс, натьтö, эта векся ни. Сiя местаыс — Пермяцкöй улицалöн шöрыс.

Öшöмöс (сэтчö пö öшöм мöс) — кытшöмкö керöс увтiсь ключ. Может, как раз сiя, кöда йылiсь юöртö И. Я. Кривощёков: «... г. Чернов указывает в с. Кудымкоре, ниже мельницы, стоящей на р. Куве, источник солоноватой воды, где по признанию была прежде разсолоизвлекательная труба...»

Сэтi ме ветлöтi уна год сьöрна, сiя ключись юи уна ва, но сов кöрсö эг кывлы. Эта жö öшмöсiсь васö босьтлöмась вичкуö, а солаыс чередь я нылö лöсялiс бы.

Сiя мыдзтöм öшмöсыс öнöдз боргö Взвоз увдöрас, и кинлö охота тöдны, кытшöм сэтöн ваыс, позяс пешлыны аслыс.

Кöть и не сэтшöм паськыт вöлöм чудскöй оланыс, но не учöт, не лажмыт. Кыдз и быд отирлöн, чудскöй увтырлöн вöлöмась ассяма художниккез, скульпторрез, кöдна керлöмась пуовöй, лыовöй да металлическöй еноккез, культовöй посуда да чачаэз.

Позьö висьтавны, что вöлiсö орсаннэз и орсiссез, а сьывны да йöктыны вермисö быдöнныс, кин эз дышöтчы да эз шогав.

Преданнё тöдiсь Пимен Ярков висьтавлöма, что эта век пондöтчикö кудымкарскöй базар вылын сiя адззылöма пöрись мортöс, кöда сьывлöма кузь коми сьыланкыввез. Сэтшöм жö сьыланкыв йылiсь меным казьмöтлiс Ф. Г. Тараканов. Сiя кывлöма богатырь йылiсь висьтас, кöдаын эм сэтшöм строка: «Синнэс, кыдз бакаввез, пуксьöмась кымöсас...»

Т. З. Кривощёкова старухаэзсянь гижöма бывальщина тор, а сэтöн сiдзжö баитсьö богатырь йылiсь (сiя шуö: «Эта Кудым-Ошлöн портрет»):

Юрыс — кыдз кринка,

Синнэс — кыдз бакаввез,

Синкыммес — кыдз шваввез,

Кокыс тай кряж-кряж,

Киас зарни чунькытш...

Да, отир тöдвылын олö берсяыс.

То Кудым-Ош йылiсь анекдот ни эм: «Тэ кыдз кужин сто пятьдесят годсö овны?» — юалöны Кудым-Ошлiсь. Сiя шуö: «Ме эг пируйт, эг курит, прокод öтiк инь видзи — вöлi здоровöй и шуда». — «А кин тiян сiдзи вöрас буянитö?» — «А этö менам пöрисьжык вонö. Пыр юö, пыр гуляйтö, а кодззас да пуэсö вужжезнас шедталö...»

Чуча ключ — этö дзугöм ним — Чучкöй (чудскöй). Кытöн сiя, ме ог тöд, но думайта, сов васö кудымкарскöй чуддэз сэсь и босьтiсö.

Кудымкар жö местас, шуöны, вöвлöмась Ногай ты и Бакармыс. Но кытшöм ты вермас лоны керöс дорын нето керöс вылас? Али вöлi ыджыт нёп, кöда зэра годдэзö эз и косьмывлы? Может, сiя местаыс öння педучилище сайын?

Ме думайта, Ногай ты — бöра жö невна вежöм ним: сiя вöлi Ногай тыа (тыла), мöднёж шуны — сотöм вöр места, кытöн быдтылiсö сю. Сiдзкö, Ногайлöн нето сы пиянлöн, кöда касьтывсьö переписнöй книгаын, тыла вылас вöлi ыб.

Ме тöда и Степан тыла, кытöн война годдэзö сулалiс «Заготсенолöн» склад (Кирзавод местын).

А Бакармыс?

Эта нимлiсь аркмöмсö позьö петкöтны кыкнёж: öткö, морт нимись (тюркскöй йöзлöн öнöдз эм сэтшöм нимыс) нето нимкодись — уна баитiсьöс, ырбыльöс, роччес шуöны Бахарьöн; мöдкö, тюркскöй жö отирыс сiдз шувлöмась ыб. Велва ладорын сэтшöм топонимыс тожö эм.

Нач аскодя нимыс Кува юлöн: сiя «ва» тора ниммес коласiсь öтнас ударнöй слогнас шуö бöрисьсö. Мукöд исследователлес сiйö лыддьöны сложнöй нимöн, но сiя, кыдз и Кудым антропоним, оз торьяссьы. Медбы вежöртны, мый лоö Кува, позьö мунны кык туй кузя, öткö, сiя шогмис «куа» коми кылiсь, мый лоö — курья, залив нето места, кытöн юрбитлiсö да касьтывлiсö увтырись важ йöзсö, паммезöс. Сэтшöм местаöн пö вöлöма гайнскöй Вадöркуа. Сэтöн вöралiссез да чери кыйиссез чулöтлöмась аскодь обряддэз. Мöдкö, оз позь вештыны бокö и тюркскöй вариант: Узбекистанын эмöсь Кува, Кувасай, Кувай; калмыккезлöн — Кува да Кувак морт ниммез, мыйсянь шогмöм, ме думайта, зюздинскöй Кувакуш посадлöн ним. Эм сэтшöм нимыс и ногай йöзлöн, кöдалöн пияннэс, кыдз ми шуим, олöмась-вылöмась и комиэс коласын.

А миян медыджыт, медтöдса ним — Кудымкар — сё жö шогмис морт нимись, и сiя мортыс — легендарнöй Кудым. Мöддэс — «ку» да «куд» кыввезсянь — некыдз оз лöсялö. Сiйö местасö, изъя керöссö, чожажык бы шуисö Изкар нето Гöрдкар.

Важ комиэс тöдлöмась и «пан» кыв — сiя лоö: паськыт, ыджыт, зэв тöдчана. Сысянь, натьтö, аркмис и «пам» кыв, мый лоö — увтырлöн юралiсь, вождь, воевода. И ме бы шуи, что сiйö кывсö чорыт роса кадыс абу на ештöма росйыны миян оланiсь: Ропич, Конич, Воспич да мöдiк прозваннёэз коласын вöлöма и Памич. Не пам увтырись я сiя? Öнöдз эмöсь и Пановвез.

И сiдз, Кудымкар кыдз карлöн ним гижöттэзын олö нёль век. А мымда олiс сы вотöдз? Эшö кык сымда. И ме шуа: кытшöм бы вöлi бур, кöбы Кудымкар-дед сувтöтiс памятник мортлö, кöда «чужтiс» сiйö — тöдтöм Кудымлö. А кин увтырись сiя вöлi, касьтывлыны немлö. Главнöйыс — сiя пондöтiс Иньва дорын олiкö виль эпоха — каррез керан.

Ме казьмöтi ни, что комиэс коласын вöлöмась тöдiссез, кöдна кылöмась нето адззöмась Кудымкарлiсь локтан кадсö. Мукöдыс ны коласiсь, кыдз Выровчиись Мария, миян столицалö нем бурсö оз кöсйы, нельки повзьöтлöны нёштöм ойлунöн. Мöдiккез шуöны: Кудымкарыс пукалö Ен син одзын, и сылöн — мича судьба.

Ме не пророк, и шуа: öтiк гöннас и кайыс оз ов, öтiк мичнас и карыслö не лоны. То видзчисям тай кöрттуйлiсь локтöм, а кыдзи сiя лоас, Кудымкарлöн оланыс эшö неетша вежсяс. Но нимыс сiдз жö и кольччас — ыджыт, коми гора, некин вылö не вачкисяна.

 


 

 


Дата добавления: 2015-11-16; просмотров: 70 | Нарушение авторских прав


<== предыдущая страница | следующая страница ==>
КУДЫМ-ОШЛÖН ДА ПЕРАЛÖН МУ| ФОЛЬКЛОР СЬÖРТI ГИЖÖМ

mybiblioteka.su - 2015-2024 год. (0.014 сек.)