Білет № 13

2. Функцыя фактычнага матэрыялу ў тэксце. Методыка рэдактарскай праверкі фактычнага матэрыялу.

Пад фактам разумеюць любы элемент па-за тэкставай рэчаіснасці адлюст. у тэксце. У тэорыі рэдагавання пад Ф. разумеюць даты, імя ўласныя, геаграф. назвы, цытаты, асобн. лічбы, лічбава-статыстычныя паказчыкі, якія патрабуюць асаблівай праверкі як з боку аўтара, так і рэдактара. Ф. аснова сапраўд. навук. ведаў, займае адмет. ролю ў самых розных творах. Таму першарадная задача: ацаніць ролю фактаў у раскрыцці таго, наколькі факт новы, патрэбны, наколькі адпавядае, і характрак. пэўную з’яву, якое месца займае сярод іншых фактаў, ці хапае іх, ці не замен. яны малазнач. падрабязнасцямі, аднародным фактамі.

Каб не прапусціць фактычную памылку, факты трэба ацэньваць з гледження той інфармацыі, якая вядома самаму рэдактару. Адна з галоўных задач рэдактара ацаніць ці не з’яўляецца факт двухсэнсоўным. Каб не прапусці магчымую памылку, усе прыведзенна з гледження сваіх ведаў. Таму што першы прафесйны чытач – рэдактар.

Білет № 14 1. Значэнне рэдакт. вопыту бел. пісьменнікаў (К. Крапіва, Я. Колас, М. Лужанін, К. Чорны, Я. Брыль, Я. Скрыган і інш.).

У рукапісах Я. Коласа ёсць шмат крытычных заўваг, рэдакт.х правак тэкстаў тагачасных аўтараў, парад, рэкамендацый адносна паляпшэння моўна-стылёвага боку тэксту. У адным з неапублікаваных артыкулаў Якуб Колас піша: “У беларускай мове ёсць слова “журавіны”. Чаму ж замяняць яго словам “клюква”? Ёсць жывое беларускае слова “пчольнік”. А ў газеце “Мінская праўда” змясцілі фота пчольніка з пчаляром і падпісалі пад фота: “Пасека”… У БМ бытуе і слова “пасека”, але яно азначае: высечаны лес, раскарчованы і прыстасаваны да севу збажыны”.

Крытычныя заўвагі выказаў Якуб Колас і дыктарам за “жахлівы беларускі акцэнт”: “Як відаць нашы дыктары ніколі не чулі жывой беларускай мовы, а вывучалі яе кабінетна-кніжным парадкам. Адзін з дыктараў перадае, напрыклад, словы ў такой акцэнтацыі: падзэя, дзэсяць, надзэнны, надзэя і інш. там, дзе трэба вынаварваць мяккае “дзе”, ён усюды перадае “дзэ”… Словы ураджай, адраджэнне ён вымаўляе урад-жай, адрад-жэнне – раздзяляе гукавое злучэнне, якое перадаецца дзвюма літарамі і чытаецца як адзін гук”. Мова, паводле азначэння Якуба Коласа, -- гэта адначасна матэрыял і інструмент пісьменніка. Таму кожнае слова ў тэксце павінна быць дакладнае, простае, зразумелае.

Такім чынам, галоўная задача рэдактара, паводле Якуба Коласа, -- гэта крытычнае стаўленне да кожнага слова ў тэксце. Рэдактар і аўтар павінны безупынна ўзбагачаць ўласны моўны запас жывым народным словам, гэта значыць, што рэдактар увесь час павінен вучыцца “ў народа” сапраўднай беларускай мове.

Узоры рэдактарскіх правак, заўваг і рэкамендацый пакінуў Якуб Колас пераважна на палях кніг, часопісаў, чытаючы творы беларускіх пісьменнікаў. Ён быў уважлівым і патрабавальным чытачом, добразычлівым крытыкам твораў М. Лынькова, А. Куляшова, П. Броўкі, П. Глебкі, П. Пестрака, М. Лужаніна і інш.

Якуб Колас звяртае ўвагу не толькі на сэнсавую дакладнасць і адпаведнасць кожнага слова ў сказе, але і на тое, каб думка была зразумелая і ясная чытачу.

Не менш патрабавальным быў Якуб Колас і да ўласных твораў. Неаднаразова вяртаючыся да напісанага, ён як рэдактар імкнуўся дасягнуць сюжэтнага і моўнага адзінства, паглыбіць характары персанажаў, удакладніць выяўленчыя сродкі. Яскравым прыкладам удумлівай, карпатлівай працы Якуба Коласа над тэкстам з’яўл. яго трылогія “На ростанях”.

К.Крапіва звяртаў увагу на тое, што вельмі часта ў нас, калі гутарка ідзе пра чысціню беларускай мовы, клапоцяцца толькі пра тое, каб ў мову не трапілі словы з іншых моў, перадусім з рускай. Аднак, калі ў роднай мове мове ёсць сваё слова, то, вядома, няма патрэбы ўводзіць чужое. Пры гэтым часам забываюць на іншыя элементы, якія псуюць мову – архаізмы, правінцыялізмы, няўдалыя наватворы.

Паводле меркавання пісьменніка, найбольш псуюць літаратурную мову канцылярызмы, якія спрэс запанавалі ў публіцыстычных і навуковых матэрыялах. Асаблівую ўвагу звярнуў пісьменнік, знаўца беларускага слова, на мову мастацкіх твораў.

К. Крапіва ставіць таксама пытанне пра ўжыванне дыялектызмаў у мове. Ці мае права пісьменнік уводзіць іх у тканіну мастацкіх тэкстаў? На гэтае пытанне дае наступны адказ:

1. Няма патрэбы ўводзіць дыялектызм, калі ёсць адпаведнае агульнанароднае слова.

2. ”Няма патрэбы пісаць, напрыклад, махнытка калі ёсць галавешка. У некаторых мясцовасцях на Палессі пеўняў называюць кабанамі, дык не будзем жы мы пісаць кабаны пяюць, хоць там іменна так і гавораць”.

3. Аднак, калі слова сустракаецца на значнай дыялектнай прасторы і яго значэнне вядомае большай частцы насельніцтва, а ў літаратурнай мове для абазначэння гэтага паняцця няма наймення, то тады можна выкарыстоўваць дыялектнае і “пусціць яго ў літаратурны ўжытак”.

Такое ж стаўленне мусіць быць, на думку Кандрата Крапівы, і да архаізмаў. “Архаізмы самім ходам развіцця мовы асуджаны на знікненне, дык няма чаго пісьменніку ўпырскваць ім камфару”. Аднак у мове мастацкай літаратуры яны могуць выконваць пазітыўную ролю, калі іх выкарыстоўвае аўтар у творах на гістарычную тэму.

Гэтыя рэдактарскія рэкамендацыі Кандрата Крапівы не страцілі сваёй вартасці і сёння: празмернае выкарыстанне дыялектызмаў і архаізмаў у мове мастацкай літаратуры звяртае на сябе ўвагу рэдактара, які кантралюе і забяспечвае перадусім камунікатыўную функцыю тэксту, г.зн. даступнасць, зразумеласць, адназначнасць. Разам з гэтым некаторыя моманты рэдактарскіх заўваг і ўласных меркаванняў Кандрата Крапівы могуць выклікаць у сучасных рэдактараў нязгоду ці сумненні.

Праводзячы РА арыгінальных бел. і перакладных тэкстаў, К. Чорны прыводзіць шматлікія прыклады парушэння нормаў беларускай літаратурнай мовы, якія выкліканы пераважна тым, што аўтары і перакладчыкі думаюць па-руску і не валодаюць вусным беларускім маўленнем.

Аналізуючы арыгінальныя бел. тэксты (гл.: “Полымя, № 5, 1928), Кузьма Чорны, гэтак як і Кандрат Крапіва, асаблівую ўвагу звяртае на сэнсавыя памылкі, выкліканыя недакладным словаўжываннем. Прычыны з’яўлення такім памылак – няведанне БМ і калькаванне рускіх слоў.

Кузьма Чорны звяртае таксама ўвагу і на асобныя словы ці спалучэнні слоў, якія з’яўляюцца калькамі з рускай мовы: безумоўна, данныя, прыблізна, неабходна, адносна…

Ён адзначае, што не такая вялікая бяда асобныя словы, бо адны з іх адыдуць, так і не прыжывуцца ў мове, іншыя, больш удалыя, застануцца. Горшая бяда – няведанне беларускай фразеалогіі, бо гэта вядзе да вялікай розніцы паміж мовай пісьмовай і вуснай. Асобныя памылкі такога кшталту Кузьма Чорны абгрунтоўвае з гледжання нормы беларускага вуснага народнага маўлення.

Параўноўваючы заўвагі, выказаныя пісьменнікам і рэдактарам Кузьмой Чорным адносна мовы і стылю тагачасных мастацкіх і публіцыстычных тэкстаў, з сучаснымі праблемамі мовы і стылю, заўважаеш выразнае падабенства: няведанне аўтарамі, а часам і рэдактарамі, нормаў беларускай літаратурнай мовы, “неадчуванне” семантычных адценняў беларускага слова, калькаванне рускіх слоў і выразаў і інш.

2. Рэдактарская ацэнка моўна-стылёвых якасцей тэксту і яго кампазіцыі.

Глыбока авалодаць тым, што піша аўтар, пераканацца ў тым, што сапраўднае разуменне тэксту дасягнута, уявіць чытацкі адрас, уявіць, як разумее тэкст патэнцыяльны чытач, вызначыць на што тэкст рэальна накіраваны і на што павінен быць накіраваны, устанавіць якімі агульнымі, асаблівымі і індывідуальнымі рысамі валодае твор, уявіць як зменіцца чытач пад уздзеяннем прачытанага тэксту.

Уявіць магчымыя пярэчанні аўтара твора супраць першапачатковай рэдактарская ацэнкі і сумець аргументаваць іх, адхіліць або пагадзіцца з імі і змяніць рэдактарскую ацэнку, інакш яе аргументаваць. Калі ацэнка засталася зніжанай, устанавіць чаму тэкс уздзейнічае на чытача не так як трэба. Адшукаць рацыянальныя сродкі, якія знайсці недахопы тэксту і змяніць тэкст з дапамогай гэтых сродкаў. Праверыць ці сапраўды тэкст стаў больш дасканалым пасля рэдактарскага ўмяшальніцтва, а калі мэта не дасягнута, зноў паўтарыць гэты ланцуг дзеянняў.

Праца рэдактарскага аналіза складаецца з некалькіхчастак, таму што ў кожнай адзінцы тэксту шмат змястоўных фармальныхякасцей: ідэалагчныя, фактычныя, стылістычныя, сацыяльна-прадметныя і г.д., якія патрабуюць самастойнага разбору і ацэнкі.

Дата добавления: 2015-07-07