Азаматтың есімі және тұрғылықты жері. Азаматтық хал-ахуал актілері 12 страница

Қауымдастық (одақ) дербес түрде не басқа заңды тұлғалармен бірігіп, кәсіпорын құра алады. Бұл жағдайда кәсіпорын оның жарғылық капиталына берілген мүліктің меншік иесі болады және тек шаруашылық серіктестік немесе акционерлік қоғам нысанында қайта құрылуы мүмкін. Қауымдастық (одақ) құрылтайшы бола отырып, өзіне берілген мүлікке міндеттемелік құқықтарын ғана сақтайды.

Қауымдастықтың (одақтың) құрылтай құжаттарында көрсетілген жағдайларда және тәртіпте қауымдастық (одақ) мүшесі оның қалған мүшелерінің шешімімен қауымдастықтан (одақтан) шығарылуы мүмкін. Қауымдастықтың (одақтың) шығарылған мүшесінің жауапкершілігі жөнінде қауымдастықтан (одақтан) шығуға қатысты ережелер қолданылады.

12 тақырып. Мемлекет азаматтық құқық қатынас субъектілері ретінде

12.1.Мемлекеттің азаматтық құқықтық қатынасқа түсуі.

12.2.Мемлекет халықаралық жеке құқық субъектісі ретінде.

12.1.Мемлекеттің азаматтық құқықтық қатынасқа түсуі. Мемлекет қоғамдық қатынастарға билік субъектісі немесе азаматтық-құқықтық катынастарға қатысушы-меншік иесі ретінде араласады, бұл жайларды нақты айыра білу керек. Мысалы, заң актілерін шығара отырып, мемлекет өзінің билік жүргізу функцияларын жүзеге асырады, ал мемлекеттік заем облигацияларын шығару арқылы — азаматтық айналымның басқалармен тең қатысушысы ретінде көрінеді. Сонымен қатар, мемлекет қоғамдық қатынастарға өзінің органдары арқылы араласады, олар да бір жағдайларда билік субъектілері ретінде, келесі жағдайларда — азаматтық-құқықтық қатынастардың қатысушылары ретінде әрекет етеді. Сондықтан субъектінің құқықтық мәртебесін анықтаумен қатар, бұл органдардың қай кезде өз атынан, қай кезде — мемлекет атынан әрекет етегінін айыра білу маңызды болады. Мәселен, Қаржы министрлігінің қазынашылығы мемлекет атынан мемлекеттік бюджетке есеп айырысу-кассалық қызмет көрсетуді жүзеге асырады, ал өзінің пайдалануына арналған жиһазды өз атынан — мемлекеттік мекеме құқығында сатып алады. Солай бола тұрса да, мемлекеттік заңды тұлғалар үшін міндетті нұсқамалар шығара отырып, қазына-шылық өзінің билік жүргізу функцияларын жүзеге асырады және мемлекеттік орган ретінде әрекет етеді.

Тұтас алғанда, мемлекет және әкімшілік-аумақтық бөлініс жеке және заңды тұлғалармен қатар, азаматтық құқық субъектілері бола алады. Мемлекеттің азаматтық құқық субъектілігі теориясы пікірталасты мәселе болып табылады. Мамандардың бір тобы мемлекеттік заңды тұлғалардың бір түрі деп есептейді, келесі тобы — бұл пікірімен келіспейді. Кез келген жағдайда мемлекеттің құқық субъектілігінің шектелген заңдық формальдылығын есте ұстау керек. Мемлекеттік меншіктің меншік иесі біреу — мемлекет болатынына қарамастан, мүліктік құқықтық қатынаста Қазақстан Республикасы, әкімшілік-аумақтық бөлініс немесе мемлекеттік заңды тұлға субъект болады. Азаматтық айналымда Қазақстан Республикасы және әкімшілік-аумақтық бөлініс үшін олардың органдары — жеке-дара немесе алқалық органдары өкілдік етеді. Қазақстан Республикасы азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарға осы қатынастардың өзге қатысушыларымен тең негіздерде кіреді (АК-ның Ш-бабының 1-тармағы), бұл, жалпы ереже бойынша, әр түрлі субъектілердің құқықтық мәртебесінде басымдықтардың болмайтыны және сот үшін Қазақстан Республикасының қатысуымен дауларды шешуде басымдықтардың болмайтынын білдіреді. Қазақстан Республикасы азаматтық құқықтық қатынастарда өзінің билік жүргізу өкілеттіктерін пайдаланбайтындықтан, оған азаматтық заңдардың нормалары толық көлемде таралады. Ол, ерекше субъект ретінде азаматтық құқықтық қатынастар субъектісінің барлық құқықтарын иеленеді және өзі қабылдаған заңдар арқылы ғана құқық субъектілігінде шектеулі болады. Мәселен, АК-ның 58-бабының 3-тармағына сәйкес, мемлекет толық және сенім серіктестіктерінде толық серік бола алмайды.

12.2.Мемлекет халықаралық жеке құқық субъектісі ретінде. Қазақстан Республикасының мемлекеттік өкімет билігі акционерлік қоғамға мемлекетгің атынан акционер-мемлекеттің функциясын атқаратын уәкілетті тұлға тағайындалады.

Азаматтық құқықтық қатынастарға Қазақстан Республикасы атынан бұған заң арқылы тікелей уәкілеттілігі бар мемлекеттік органдар ғана араласа алады. Республика атынан азаматтық айналымға қатысу құқығы бар билік және басқару органдарына, бірінші кезекте Парламент, Президент, Үкімет, атқарушы биліктің республикалық органдары (министрліктер, мемлекеттік комитеттер) жатады. Мемлекеттік билік және басқару органдарының мекеме мәртебесі болады, бұл АК-ның 34-бабының 3-1-тармағынан туындайды. Сондықтан олардың қай кезде өз атынан, ал қай кезде — Қазақстан Республикасы атынан мемлекеттік билік және басқару органдары ретінде әрекет ететінін айыра білу қажет. Екі жағдайда да олардың құқық қабілеттілігі арнаулы болады және олардың құзіретімен айқындалады.

Уәкілеттігі жоқ органның мемлекет атынан жасаған мәмілесі жарамсыз болып табылады және Қазақстан Республикасы үшін мүліктік міндеттемелер туғызбайды. Заңдарда белгіленген реттерде әкімшілік-аумақтық бөлініс азаматтық құқықтық қатынастарда мемлекет атынан өкілдік ете алады (АК-ның 112-бабының 3-тармағы). Мемлекеттік заңды тұлғаның балансына бекітілген мүлікке қатысты жасалған мәміледе мемлекет оның бір тарабы бола алмайды. Қазынаның мүлкі, мемлекеттің ерекше меншігіндегі объектілер және мүліктік құқықтармен байланысты оның мүліктік емес құқықтары, сондай-ақ жекешелендіру туралы заңдарда көзделген арнаулы объектілер мемлекеттің қатысуымен жасалатын мәмілелердің объектісі болуы мүмкін.

Тұтас алғанда, мемлекет секілді, әкімшілік-аумақтық бөлініс азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарға бұл қатынастардың өзге де қатысушыларымен тең негіздерде кіреді және құқық субъектілігі қолданыстағы заңдармен ғана шектеледі (АК-ның 112-бабының 1-тармағы). Азаматтық құқықтық қатынастардың басқа субъектілерімен қатынастардағы тең негіздер, жалпы ереже бойынша, әр түрлі субъектілердің құқықтық мәртебесінде басымдықтардың болмайтынын және әкімшілік-аумақтық бөліністің қатысуымен дауларды шешуде соттар үшін басымдықтардың болмайтынын білдіреді. Әкімшілік-аумақтық бөлініс азаматтық құқықтық қатынастарда өзінің билік жүргізу өкілеттіктерін пайдаланбайды және азаматтық заңдардың нормалары оларға толық көлемде таралады. Жергілікті өкілді және атқарушы органдар осы органдардың мәртебесін айқындайтын заң құжаттарында, ережелерінде және өзге де құжаттарында белгіленетін құзіреті шегінде өз әрекеттері арқылы әкімшілік-аумақтық бөліністің атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттерді алып, оларды жүзеге асырады, сотта өкілдік етеді (АК-ның 112-бабының 2-тармағының 1-бөлігі). Әкімшілік-аумақтық бөліністің атынан азаматтық айналымда өкілдік ету құқығы бар билік және басқару органдарына, бірінші кезекте, мәслихаттар, әкім, әкімият, атқарушы биліктің аумақтық органдары (облыстық әділет бөлімдері, облыстық қаржы басқармалары, мемлекеттік мүліктерді басқару жөніндегі аумақтық комитетгер және т.с.с.) жатады. Мемлекетгік билік пен басқарудың жергілікті органдары мекеме мәртебесін иеленеді. Сондықтан олардың қай кезде өз атынан мекеме ретінде, ал қай кезде — әкімшілік-аумақтық бөліністің атынан мемлекеттік билік немесе басқару органы ретінде өкілдік ететінін айыра білу қажет. Екі жағдайда да олардың құқық қабілетгілігі арнаулы болып табылады және олардың құзіретімен айқындалады. Заңдарда көзделген реттер мен тәртіп бойынша арнаулы тапсырмамен әкімшілік-аумақтық бөлініс атынан жергілікті мемлекеттік органдар өкілдік ете алады (АК-ның 112-бабының 2-белігі).

13 тақырып. Азаматтық құқықтық қатынас субъектілерінің жекелеген түрлері

13.1.Ортақ меншік құқығының субъектілері.

13.2. Жер қойнауын пайдалану құқығы субъектілері.

13.1.Ортақ меншік құқығының субъектілері. Меншік құқығы бір субъектіге тиесілі болуы мүмкін, бірақ мүлікті екі немесе одан да көп субъектілер иеленген жағдайда ол көп субъектілік болуы мүмкін. Ортақ меншік құқығы ортақ мүлікке меншік құқығын иеленген сәттен бастап пайда болатын тұлғалар арасындағы арнайы қоғамдық қатынастарды реттейді.

ҚР азаматтық заңында ортақ меншіктің екі түрі көзделген: үлестік және бірлескен.

Ортақ меншік құқығының субъектілеріне үлестік меншікте – кез келген азаматтық құқық субъектілері, ал ортақ бірлескен меншікте – тек қана жеке тұлғалар табыла алады. Ортақ үлестік меншік қатысушыларының құрамы заңмен шектелмейді. Олардың қатарына азаматтарды, заңды тұлғаларды, мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бірліктерді қосуға болады. Ортақ бірлескен меншік қатысушылары болып тек азаматтар ғана және тек заңмен көзделген жағдайда ғана бола алады. Мәселен, АК-ң 2219-абына сәйкес, ортақ бірлескен меншік келесі түрде әрекет етеді:

1) ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі;

2) шаруа (фермер) қожалығының ортақ меншігі;

3) жекешелендірілген тұрғын-үйге ортақ меншігі.
Заң акітлермен басқа да ортақ бірлескен меншіктің түрлері көзделуі мүмкін.

Сәйкесінше, ортақ бірлескен меншік құқығының субъектілері мыналар: жұбайлар, шаруа (фермер) қожалығының мүшелері, жекешелендірілген тұрғын-үйге бірлескен меншік қатысушылары, яғни жалға алушылар мен олармен тұрақты түрде тұратын отбасы мүшелері жатқызылады.

Иелену мен пайдалану, егер тараптардың арасында өзге келісім болмаса, онда ортақ меншік қатысушыларының арасында ортақ жүзеге асырылады. Ал ортақ мүлікке билік ету тек қана ортақ меншіктің барлық қатысушыларының келісімімен жүзеге асырылады.

АК-ң 220-бабына сәйкес, жұбайлар ортақ бірлескен меншікті иеленуді және пайдалануды ортақ жүзеге асырады және мүлікке қатысты кім мәміле жасайтындығына қарамастан, ортақ келісім бойынша билік етеді. Бірақ нотариалды куәландыруды немесе мемлекеттік тіркеуді талап ететін мәмілелерді жасасу барыснда, мәмілені жасауға жұбайлардың келісімі нотариалды тәртіпте расталуы тиіс. Жұбайлардың мүлікті иелену, пайдалану және билік ету құқығы тең болып табылады. Олар ортақ мүлікті құруға байланысты жұбайлардың шын мәнісіндегі салымдарына байланысты болмайды.

Неке және отбасы туралы Заңның 32-бабының 1 тармағына сәйкес, неке барысында жұбайлармен жиналған мүлік олардың ортақ бірелскен меншігі болып табылады.

Жұбайлардың ортақ бірлескен құқығының айрықша белгісі – олардың үлестік сипатта болмауында. Яғни басқаша айтқанда, әрбір жұбайлар екінші жұбайымен тең мөлшерде барлық ортақ мүліктің меншік иесі болып табылады.

Ал шаруа және фермер қожалығына қатысты айтатын болсақ, олар азаматтық құқытың және ортақ меншіктің құқық субъектісі бола алмайды.

Шаруа (фермер) қожалығының мүлкі оның мүшелеріне бірлескен меншік құқығы негізінде тиесілі (АК 224-б, 1-т.)

13.2. Жер қойнауын пайдалану құқығының субъектілері. Жер қойнауын пайдалану құқығының субъектілері болып қазақстандық және шетел жеке және заңды тұлғалары табылады. «Жер қойнауын пайдалану операциялары» лицензияланатын қызмет түріне жатқызылады.

Жер қойнауын пайдалану кәсіпкерлік қызметтің бір түрі болып табылады. Кәсіпкерлік – бұл жеке меншікке немесе мемлекеттік кәсіпорынның шаруашылық жүргізу құқығына негізделген тауарға (жұмысқа, қызметке) сұранысты қанағаттандыру жолымен таза табыс табу мақсатына бағытталған меншік нысанына қарамастан, азаматтардың және заңды тұлғалардың бастамашылық қызметі. Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан, өз тәуекелімен және мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады (АК 10-бап, 1 тармақ).

Кәсіпкерлік қызмет саласында жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушыларға коммерциялық заңды тұлға болып табылатын кез келген ұйымдастырушылық-құқықтық нысандағы заңды тұлға бола алады. Сонымен қатар олардың қатарына ҚР азаматтары, басқа мемлекеттің азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар да жатқызылады.

Шетел инвестициялары туралы Заңда «ұлттық инвестор», «шетел инвесторы» деген ұғымдар да кездеседі.

Ұлттық инвестор – бұл ҚР аумағында тұрақты тұратын (тек ҚР азаматтары ғана емес, сонымен қатар ҚР аумағында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ тұлғалар мен шетел азаматтары) жеке тұлғалар және (немесе) ҚР аумағында инвестицияларды жүзеге асыратын заңды тұлғалар.

Шетел инвестрлері болып танылады: шетел заңды тұлағлар; шетел азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар, тұрақты түрде шетелде тұратын ҚР азамттары, егер олар шетелде шаруашылық қызметті жүргізу үшін тіркелген болса; шетел мемлекеттері; халықаралық ұйымдар; ҚР заңды тұлғалары, егер оларға қатысты шетел инвесторы белгілі бір шешімдерді қабылдауға құқылы болса.

14 тақырып. Шарттық құқықтық қатынастың жекелеген түрлерінің субъектілері

14.1. Ақшалай міедеттеменің субъектілері.

14.2. Несие-есеп айырысу қатынастарының субъектілері.

14.1. Ақшалай міндеттеменің субъектілері. Ақшалай міндеттеменің ерекшелігі ақшаның нысанасымен анықталады. Ақша – бұл кез келген затқа алмастырылу қасиетіне ие болатын заттық және міндеттемелік азаматтық құқық объектісі болып табылады.

Азаматтық құқықтық қатынас объектісі ретінде ақшаның ерекшелігі – тауар алмасуды қамтамасыз ету. Ақша төлеу және жинақтау құралы болып табылады, сонымен қатар құн мөлшерінің қызметін атқарады. Ақшалай міндеттеменің заңи анықтамасы жоқ. Сондықтан ақшалай міндеттеменің ұғымын анықтау құқықтық ғылым үшін аса қажет.

Ақшалай міндеттеменің анықтаушы белгілердің қатарына ақшаны төлеу міндетін атап өткен жөн. Ақшаны төлеу шарттан, зиян келтіру салдарынан, негізсіз баю салдарынан туындауы мүмкін.

Кез келген мүлік ақшаға бағаланады. Бірақ ақша белгілері ақшалай қарызды төлеу құралы болып табылмайтын қатынастар ақшалай міндеттеме болып таблымайды. Мәселен, кассалық қызмет көрсетуге клиенттің ақша тапсыру міндеті, ақша белгілерін тасымалдаушы тұлғаның міндеті.

Ақшалай міндеттемелер әртүрлі заңи фактілердің –шарттардың, мәмілелердің негізінде пайда болады. Ақшалай міндеттемелердің пайда болу негіздерінің қатарына деликтілерді, әкімшілік актілерді, сонымен қатар азаматтық құқық пен міндеттерді де атап өтуге болады.

14.2. Несие-есеп айрысу қатынастарының субъектілері. Несие-есеп айырысу қатынастарының субъектісі болып, несие-есеп айырысу қызметін жүзеге асыратын тұлғалар болып табылады.

«Несие» (кредит) ұғымы лат. «сredit» - ссуда, қарыз деген ұғымды білдіреді. Ал есеп айырысу тараптардың өзара міндеттемелерін орындайтын шарттан туындайды. Бірақ бұл қатынастар ақшалай міндеттеменің орындалуын білдірмейді. Кез келген екі жақты шартты немесе бір жақты міндеттемені орындау кең мағынада есеп айырысуды білдіреді.

Несие-есеп айырысу қызметінің субъектілерінің бірі болып ҚР Ұлттық банкі табылады. Заңға сәйкес, ҚР Ұлттық банкі банкілік қызметті бақылайтын және қадағалайтын уәкілетті мемлекеттік органы болып табылады. Ұлттық банк несиелерді ұсыну және есеп айырысумен байланысты банкілік операцияларды жүзеге асыра отырып, әрине, міндетті түрде несие-есеп айырысу қызметінің субъектілерінің бірі болып табылады. Ұлттық банктен басқа несие-есеп айырысу қызметінің субъектілеріне екінші деңгейдегі банктер мен банкілік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банкілік емес ұйымдар, сонымен қатар кейбір жағдайда – банктер консорциумы жатқызылады.

Несие-есеп айырысу қызметінің субъектілері мүліктік айналым қатысушылары болып табылады және азаматтық-құқықтық қатынас субъектілеріне тиесілі барлық сапасына ие болады.

Сонымен қатар бұл субъектілердің өздеріне тән ерекшеліктері бар. Елеулі ерекшеліктердің қатарына ұйымдастырушылық-құқықтық нысанына және несие-есеп айырысу қатынас субъектілерінің құқық қабілеттілігіне қойлатын талаптарды атап өтуге болады.

15 тақырып. Шарттық құқықтық қатынастың жекелеген түрлерінің субъектілері

15.1.Мүлкті сенімгерлікпен басқару субъектілері.

15.2.Энергиямен жабдықтау саласында азаматтық құқықтық қатынас субъектілері.

Мүлікті сенімгерлікпен басқару пайда алушының мүддесінде бөтеннің мүлкін басқару механизімін құрайды. Мүлікті сенімгерлікпен басқару субъектілеріне құрылтайшы, сенімгер басқарушы, пайда алушы жатқызылады. Сенімгерлікпен басқарушының құрылтайшысы болып, әдетте меншік иесі табылады. Мемлекеттік мүлікке қатысты құрылтайшы болып шаруашлық құқығына негізделген кәсіпорын, бұған уәкілетті мемлекеттік орган, қазыналық кәсіпорын немесе құзыретті мемлекеттік органның рұқсатымен мемлкеттік мекеме табылуы мүмкін.

Егер заң актілермен өзгеше көзделмесе, кез келген тұлға сенімгер басқарушы бола алады. Сенімгер басқарушы жеке тұлға болған жағдайда міндетті талап – толық құқық және әрекет қабілетке ие болуы. Ал заңды тұлғаға қойылатын талап – шектелген құқық қабіленттілікке ие болмауы. Жоғарыда аталғандардан басқа сенімгер басқарушының қатарына уәкілетті органның тұлғасында мемлекетті, әкімшілік-аумақтық бірлікті жатқызуға болады.

Мүлікті сенімгерлікпен басқаруды жүзеге асыру барысында сенімгер басқарушы өз атынан өзіне берілген мүлікті, егер шартпен немесе заң актілерімен өзгеше көзделмесе, пайда алушының мүддесінде пайдалануға, иеленуге және билік етуге міндеттенеді.

Сенімгер басқарушы болып кәсіпкерлікпен айналыспайтын тұлға да бола алады. Ал егер лицензия қажет болса, онда бұл талап міндетті түрде сақталуы керек. Коммерциялық емес ұйым да, егер басқару коммерциялық сипатта болмаса, сенімгер басқарушының рөлін атқара алады.

Пайда алушы сенімгер басқарушының құрылтайшысымен немесе заң актілеріне сәйкес анықталады. Көптеген жағдайда құрылтайшы өзін сенімгер басқарушы етіп тағайындайды.

Мүлікті сенімгерлікпен басқару шартында, құрылташы мен пайда алушы бір болып келетін жағдайларды ескермегенде, кем дегенде үш тарап қатысады.

Мүлікті сенімгерлікпен басқару шартын жасасу барысында пайда алушының пікірі ескерілмейді, егер пайда алушының пікі ескерілмейтін болса, онда шартта міндетті түрде бұл жағдайды ескерту қажет.

15.2. Энергиямен қамтамасыз ету саласындағы қатынастардың субъектілері. Қазіргі уақытта энергиямен қамтамасыз ету шарты сату-сатып алу шартының бір түрі ретінде қарастырылады. Дегенмен, бұл шарттың өзіне ерекшеліктері де бар. Бұл шарт жария шарттың қатарына жатқызылады.

«Энергиямен қамтамасыз ету» терминімен қосылған желі арқылы, ең әуелі электр энергиясымен, жылу энергиясымен, газбен, сумен және мұнай өнімдерімен қамту құқықтық қатынастарын белгілейді. Қосылған желі деп энергия мен энергия тасымалдаушылары сатушыдан сатып алушыға тауар ретінде берілетін құбырлардың және басқа да техникалық құрылғылардың жүйесін айтамыз.

«Энергиямен қамтамасыз ету» термині энергияны өндіруші мен оның сатушысы арсында, сонымен қатар арнайы энергия тасымалдаушы ұйымдардың арасындағы құқықтық қатынастарды анықтау үшін қолданылады.

Энергияны тасымалдаушы ұйымға нақты қызмет түрімен айналысуға лицензиясы бар, электрлік, жылу желісіне немесе су құбырларының жүйесіне ие болып табылатын, сонымен қатар тиісті тәртіппен жинақталған штаттары бар арнайы заңды тұлғалар жатқызылады. Бірақ энергияны тасымалдаушы ұйымдардың желісі шарт тараптарының – абоненттердің желісіне қосылу керек.

Абоненттерге немесе тұтынушыларға қосылған желі арқылы энергияны қабылдап алатын азматтар мен заңды тұлғалар жатқызылады. Ал тұтынушы дегеніміз – бұл жеке шаруашылықта жеке тұтыну немесе пайдалану мақсатында тауар сатып алатын, жұмыстар мен қызметтермен пайдаланатын азамат. Бірақ энергия секілді тауар заңды және жеке тұлғалрмен өндірістік (кәсіпкерлік) мақсатта да қолданылады. Сонымен қатар тұтынушылар заңды тұлғалар екі категорияға бөлінуі мүмкін: тікелей тұтынушылар мен қайта сатушылар. Тікелей тұтынушыларға тиісті техникалық, өндірістік және өзге мұқтаждықтарға энергияны, суды, газды пайдаланатын кәсіпорындар мен ұйымдар жатқызылады. Қайта сатушыларға энергияны өндірушіден қабылдап алып, содан кейін шарттық негізде субабонент деп аталатын тікелей тұтынушыларды қамтамасыз ететін ұйымдар жатқызылады. Абонент – бұл энергия тасымалдаушы ұйымның энергиямен қамтамасыз ету желісіне тікелей қосылған тұтынушы. Ал субабонент - абоненттің желісіне тікелей қосылған және энергиямен пайдалануға онымен шарт жасасқан тұтынушы.

Дата добавления: 2015-10-29