Еншілес ұйым және тәуелді акционерлік қоғам

Бір заңды тұлға келесі заңды тұлғаның құрылтайшысы (қатысу-шысы) бола алады. Қазақстан заңдары басқа заңдардың ішінен құқықтық реттеу ерекшеліктеріне қарай құрьттайшынарымен айрықша байланысы болатын ұйымның екі түрін - еншілес ұйым мен төуелді акционерлік қоғамдарды бөліп көрсетеді. Олардың ерекшеліктері ҚР АК Жалпы бөлімінің 2-тарауындағы 2-параграфтың 4-бөлігінде бейнеленген. Мұнда кез келген ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық ұйымның еншілес ұйым бола алатынын ескеру керек.

Жарғылық капиталының басым бөлігін басқа заңды тұлға (бұдан әрі - негізгі ұйым) қалыптастырған не олардың арасында жасалған шартқа сәйкес (не өзгедей түрде) негізгі ұйым осы ұйымның қабылдайтын шенгімдерін айқыңдай алатын заңды тұлға еншілес ұйым болын табылады.

Еншілес ұйым өзінің негізгі ұйымының борыштары бойынша жауап бермейді. Еншілес ұйымдар басқа субъектінің шаруашылық қызметіне толық бақылау жүргізу үшін құрылады. Сондықтан бақылаушы ұйымдар тарапынан асыра сілтеушіліктер мен алаяқтыққа жол бермеу мақсатында мынадай ережелер енгізілген: еншілес ұйыммен жасасқан шарт бойынша (не өзгедей түрде) оған міндетті нұсқаулар беруге құқылы негізгі ұйым онымен осындай нұсқауларды орындау үшін жасалған мәмілелер бойынша еншілес ұйыммен қосалқы (субсидиарлық) жауапты болады. Негізгі ұйымның кінәсынан еншілес ұйым банкрот болған жағдайда негізгі ұйым оның борыштары бойынша қосалқы жауапты болады. Егер заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, еншілес ұйымның қатысушылары негізгі ұйымнан оның кінесынан еншілес ұйымға келтірілген зиянды отеуді талап етуге құқылы (АК-ның 94-бабының 1-3-тармақтары).

Тәуелді акционерлік қоғам өзінің мазмұны жөнінен еншілес ұйымға жақын келеді. Егер акционерлік қоғамның дауыс беруші акцияларының 20 пайызынан астамы басқа (қатысушы, басымырақ) заңды тұлғанікі болса, ол тәуелді қоғам деп танылады. Басымырақ (қатысушы) заңды тұлға тәуелді акционерлік қоғам акцияларының тиісті бөлігін сатып алғаны туралы мәліметті заң құжаттарында көзделген тәртіп бойынша дереу жариялауға міндетті.

Тәуелді акционерлік қоғам сондай-ақ өзінің басым қоғамының акцияларын сатып ала алады. Бұл жағдайда қоғамдардың бір-бірінің капиталына өзара қатысуы көзделеді. Заңның бұзылуына жол бермеу және алаяқтықтан қорғау мақсатында бұл жағдайды реттейтін нормалар бар. Егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, акционерлік қоғамдардың бір-бірінің шығарылған жарғылық кагшталдарына өзара қатысуы әрбір шығарылған жарғылық капиталдың 25 пайызынан аспауға тиіс. Бір-бірінің шығарылған жарғылық капиталына өзара қатысатын акционерлік қоғамдар басқа қоғам акционерлерінің жалпы жиналысында 25 пайыздан артық дауысты пайдалана алмайды [28, 29 б.].

Егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, акционерлік қоғамдардың бір-біріне шығарылған жарғылық капиталдарында өзара қатысуы әрбір шығарылған (төленген) жарғылық капиталдың жиырма бес процентінен аспауға тиіс. Бір-бірінің шығарылған (төленген) жарғылық капиталына акционерлік қоғамдар басқа қоғам акционерлерінің жалпы жиналысында жиырма бес проценттен артық дауысты пайдалана алмайды. Бір-бірінің шығарылған (төленген) жарғылық капиталына тәуелді және өзара қатысатын акционерлік қоғамдардың ҚРАК 95-ші бабында көзделмеген жағдайының ерекшеліктері заң актілерімен айқындалады.

Еншілес ұйым өзінің негізгі ұйымының борыштары бойынша жауап бермейді. Еншілес ұйымдар басқа субъектінің шаруашылық қызметіне толық бақылау жүргізу үшін құрылады.

Сондықтан бақылаушы ұйымдар тарапынан асыра сілтеушіліктер мен алаяқтыққа жол бермеу мақсатында мынадай ережелер енгізілген: еншілес ұйыммен жасасқан шарт бойынша (не өзгедей түрде) оған міндетті нұсқаулар беруге құқылы негізгі ұйым онымен осындай нұсқауларды орындау үшін жасалған мәмілелер бойынша еншілес ұйыммен қосалқы (субсидиарлық) жауапты болады.

Негізгі ұйымның кінәсынан еншілес ұйым банкрот болған жағдайда негізгі ұйым оның борыштары бойынша қосалқы жауапты болады. Егер заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, еншілес ұйымның қатысушылары негізгі ұйымнан оның кінәсынан еншілес ұйымға келтірілген зиянды өтеуді талап етуге құқылы (АК-ның 94-бабының 1-3-тармақтары).

Жарғылық капиталының (шығарылған жарғылық капиталының) басым бөлігін басқа заңды тұлға қалыптастырған не олардың арасында жасалған шартқа сәйкес (не өзгедей түрде) негізгі ұйым осы ұйымның қабылдайтын шешімдерін айқындай алатын заңды тұлға еншілес ұйым болып табылады.

Еншілес ұйым өзінің негізгі ұйымының борыштары бойынша жауап бермейді. Еншілес ұйыммен жасасқан шарт бойынша (не өзгедей түрде) оған міндетті нұсқаулар беруге құқығы негізгі ұйым онымен осындай нұсқауларды орындау үшін жасалған мәмілелер бойынша еншілес ұйыммен бірге субсидиарлық жаупты болады.

Негігі ұйымның кінәсінен еншілес ұйым банкрот болған жағдайда негізгі ұйым оның борыштары бойынша субсидиарлық жауапты болады.

Егер заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, еншілес ұйымның қатысушылары негізгі ұйымнан оның кінәсін еншілес ұйымға келтірілген зиянды өтеуді талап етуге құқылы.

Еншілес ұйымдар ережелерінің осы бапта көзделмеген ерекшеліктері заң актілерімен айқындалады.

Тәуелді акционерлік қоғам өзінің мазмұны жөнінен еншілес ұйымға жақын келеді. Егер акционерлік қоғамның дауыс беруші акцияларының 20 пайызынан астамы басқа (қатысушы, басымырақ) заңды тұлғаныкы болса, ол тәуелді қоғам деп танылады.

Басымырақ (қатысушы) заңды тұлға тәуелді акционерлік қоғам акцияларының тиісті бөлігін сатып алғаны туралы мәліметті заң құжаттарында көзделген тәртіп бойынша дереу жариялауға міндетті.

Тәуелді акционерлік қоғам сондай-ақ өзінің басым қоғамының акцияларын сатып ала алады. Бұл жағдайда қоғамдардың бір-бірінің капиталына өзара қатысуы көзделеді.

Заңның бұзылуына жол бермеу және алаяқтықтан қорғау мақсатында бұл жағдайды реттейтін нормалар бар. Қазақстан заңдары басқа зандардың ішінен құқықтық реттеу ерекшеліктеріне қарай құрылтайшыларымен айрықша байланысы болатын ұйымның екі түрін - еншілес ұйым мен тәуелді акционерлік қоғамдарды бөліп көрсетеді.

Олардың ерекшеліктері ҚР АК Жалпы бөлімінің 2-тарауындағы 2-параграфтың 4-бөлігінде бейнеленген. Мұнда кез келген ұйымдық-құқықтық нысандағы коммерциялық ұйымның еншілес ұйым бола алатынын ескеру керек.

Жарғылық капиталының басым бөлігін басқа заңды тұлға (бұдан әрі - негізгі ұйым) қалыптастырған не олардың арасында жасалған шартқа сәйкес (не өзгедей түрде) негізгі ұйым осы ұйымның қабылдайтын шешімдерін айқындай алатын заңды тұлға еншілес ұйым болып табылады. Егер акционерлік қоғамның дауыс беруші акцияларының жиырма проценттен астамы, басқа (қатысушы, басымырақ) заңды тұлғаныкы болса, ол тәуелді қоғам деп танылады.

Егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, акционерлік қоғамдардың бір-бірінің шығарылған жарғылық капиталдарына өзара қатысуы әрбір шығарылған жарғылық капиталдың 25 пайызынан аспауға тиіс.

Бір-бірінің шығарылған жарғылық капитлына өзара қатысатын акционерлік қоғамдар басқа қоғам акционерлерінің жалпы жиналысында 25 пайыздан артық дауысты пайдалана алмайды.

Егер акционерлік қоғамның дауыс беруші акцияларының жиырма проценттен астамы, басқа (қатысушы, басымырақ) заңды тұлғаныкы болса, ол тәуелді қоғам деп танылады.

Басымырақ (қатысушы) заңды тұлға тәуелді акционерлік қоғам акцияларының тиісті бөлігін сатып алғаны туралы мәліметті заң құжаттарында көзделген тәртіп бойынша дереу жариялауға міндетті.

Егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, акционерлік қоғамдардың бір-біріне шығарылған жарғылық капиталдарында өзара қатысуы әрбір шығарылған (төленген) жарғылық капиталдың жиырма бес процентінен аспауға тиіс [29, 32 б.].

Бір-бірінің шығарылған (төленген) жарғылық капиталына акционерлік қоғамдар басқа қоғам акционерлерінің жалпы жиналысында жиырма бес проценттен артық дауысты пайдалана алмайды. Акционерлік қоғамдар туралы Заң 2003 ж. қабылданды. Онда Қазақстанның объективтік экономикалық жөне құқықтық шындықтары айтарлықтай ескеріліп, акционерлік заңдардың қазақстандық азаматтық құқықтардың белгілі дәстүрлеріне оралуына мүмкіндік туғызды.

Алайда қазіргі кезде де "оларда капиталдың теріс мөлшері бар болған жағдайда банктер мен сақтандыру ұйымдарының акцияларын мәжбүрлеп сатып алу құқығы" (АҚ-ның 86-бабының 6-тармағы), "қоғамның жарияланған акцияларын мәжбүрлеп шығару" (Акционерлік қоғамдар туралы заңның 32-бабының 1-тармағы), "халықтық акционерлік қоғам" (Акционерлік қоғамдар туралы заңның 4-бабы), "жарияланған акцияларын билік етуді шектеу", "қоғамның акцияларға мәжбүрлеп алып қою" (Акционерлік қоғамдар туралы заңның 32-бабы) секілді кейбір құқықтық нысандардың акционерлік заңдардан орын алуы орынсыз болып көрінеді.

Қазақстан Республикасының азаматтық кодексінің 85-бабының 1,2-тармақшаларына сәйкес, "өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам болып танылады".

Акционерлік қоғамның өз қатысушыларының мүлкінен оқшауланған мүлкі болады, өз міндеттемелері бойьшша өз мүлкі шегінде жауапты болады және өз қатысушыларының міндеттемелері бойьшша жауап бермейді.

Акционерлік қоғамның акционерлері заң актілерінде көзделгеннен басқа жағдайларда, оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты шығындар тәуекелін көтереді.

Корпоративтік (бірлескен) жинақтаушы зейнетақы қорларының акционерлері аталған қорлардың міндеттемелері бойынша зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарда белгіленген тәртіп пен жағдайларда ортақтасып жауап береді (ҚРАК-ның 85-бабы).

Акционерлік қоғам – коммерциялық ұйымдардың уақыт және нарықтық қатынастар сынынан өткен барынша дамыған нысаны.

Алайда, заңдарда қоғамның ұйымдьіқ-құқықтық нысанында табыстары тек қоғамның дамуы үшін пайдаланылатын коммерциялық емес ұйымдардың да құрылуы көзделуі мүмкін (ҚРАК-ның 85-бабының 5-тармағы). Мысалы, дүниежүзілік тәжірибеде кейде коммерциялық емес акционерлік қоғам түріндегі биржалар, білім және мәдениет, денсаулық сақтау ұйымдары жөніндегі кеңестер құру дәстүрлері бар.

Акционерлік қоғамдар туралы 2003 ж. заң қабылданғанға дейін Қазақстан заңдары ашық акционерлік қоғамдармен қатар, жабық үлгідегі акционерлік қоғамдардың да өмір сүруін көздеді.

Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз бөліп бере алатын акционерлік қоғам ашық акционерлік қоғам болып табылады. Акциялары өзінің құрылтайшылары мен алдын ала белгіленген адамдар арасында бөлінетін қоғам бұрынғы қолданыстағы заңдар бойынша жабық қоғам болып есептелетін (2003 ж. 16 мамырға дейінгі АК-ның 86-бабының 3-тармағы).

Акционерлік қоғамның өз қатысушыларының мүлкінен оқшауланған мүлкі болады, өз міндеттемелері бойьшша өз мүлкі шегінде жауапты болады және өз қатысушыларының міндеттемелері бойьшша жауап бермейді.

Акционерлік қоғамның акционерлері заң актілерінде көзделгеннен басқа жағдайларда, оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне байланысты шығындар тәуекелін көтереді.

Корпоративтік (бірлескен) жинақтаушы зейнетақы қорларының акционерлері аталған қорлардың міндеттемелері бойынша зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңдарда белгіленген тәртіп пен жағдайларда ортақтасып жауап береді (ҚРАК-ның 85-бабы).

Бір-бірінің шығарылған (төленген) жарғылық капиталына тәуелді және өзара қатысатын акционерлік қоғамдардың ҚРАК 95-ші бабында көзделмеген жағдайының ерекшеліктері заң актілерімен айқындалады [4, 42 б.].

Дата добавления: 2015-08-18