Ризыгы киң, гомере озын булуны теләгән кеше туганнары белән арасын өзмәсен.3 5 страница

أَوْ يُمَجِّسَانِهِ كَمَثَلِ الْبَهِيمَةِ تُنْتِجُ الْبَهِيمَةَ هَلْ تَرَى فِيهِ جَدْعَاءَ *

"Һәрбер кеше саф табигатьтә һәм һәртөрле нәрсәләр-дән сәламәт булган хәлдә дөньяга килә, соңыннан шул ба-ланы ата-анасы яки яһүди, яки насрани, яки мәҗүси кыла-лар. Хайваннарның колаклары киселеп туганнарын күргә-негез юктыр бит? Адәм балалары да шулай, һәртөрле ясал-ма нәрсәләрдән сәламәт туалар"2

Саф табигатьтә һәм һәртөрле ясалма нәрсәләрдән сә-ламәт булу Ислам диненең үзе. Ислам диненең фитрый (табигый, тумыштан булган) дин булуын мөселманнар ях-шы белә. Ягъни, һәрбер бала Ислам диненә ярарлык бул-ган хәлдә дөньяга килә. Шуннан соң ата-анасының яки алар урынында булган тәрбияче һәм мөгаллимнәрнең тәр-бияләре сәбәпле төрле юлларга кереп китәләр. Бу хәдис-нең мәгънәсе: "Бала Ислам шәригатен белеп дөньяга ки-лә", дигән сүз түгел. Чөнки бу хәлнең фитрый түгел икән-леге мәгълүм.

"Ислам дине – фитрый дин" дигәннең мәгънәсе: "Ис-лам дине Аллаһы Тәгаләнең мәхуклары галәмендәге юлга муафыйк бер дин, анда арттыру-киметү хакы һичкемдә юк, аның каршында бөтенесе бертигез булып, һич аерма-фәлән юк" димәктер. Чөнки Ислам дине тән белән рухның һәр икесен күздә тота һәм һәр икесе хакында да хөкемнәр төзи, һәр икесенең куәтләренә карата җәзалар билгели, аныкы булыр өчен эшләнгән гамәлләр, рәсми кагыйдә-ләргә мохтаҗлык булмый, аңа кергәннән соң үзе шуңа баш иеп торган вакытта һичкем аны шул диннән чыгара алмый.

192 * كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ تَصَدَّقُوا وَ الْبَسُوا مَالَمْ يُخَالِطْهُ إِسْراَفٌ أَوْ مَخِيلَةٌ *

"Исраф һәм тәкәбберлектән саклану шарты белән ашагыз, эчегез, садака бирегез һәм киенегез!"1

Ашау-эчүдән максат – тәннең торышын һәм сәламәт-леген саклау. Шушы максатка хезмәт итмәгән нәрсәләрне ашау һәм эчү, әлбәттә, исраф кылу була.

Садака бирү ахирәви эшләрдән булып, исраф дәрәҗә-сенә кермәү һәм тәкәбберләнмәү шарты белән гүзәл һәм яхшы эш.

Ашау-эчү, киенү дөнья һәм бәдән таләбе. Кайбер нәр-сәләрне ашау-эчү аять-хәдисләр белән тыела һәм шулар-дан башкалары мөбах була. Хәдис шәриф шул мөбах нәр-сәләрдә ихтыяр бар икәнлеген бәян итә. Имам Бохари Иб-не Габбасның:

كُلْ مَا شِئْتَ وَالْبَسْ مَا شِئْتَ مَا أَخْطَئَتْكَ اثْنَتَانِ سَرَفٌ أَوْ مَخِيلَةٌ "Теләгә-неңне аша, теләгәнеңне ки, сине хатага ике нәрсә китерә – исраф яки тәкәбберлек",1 – дигән сүзен күчерә.

193 * كَمَا تَكُونُوا يُوَلَّى عَلَيْكُمْ *

"Үзегез нинди булсагыз, сезгә шундый әмирләр куе-лыр".

Бу сүзе белән Рәсүлүллаһ өммәткә мөрәҗәгать итеп: "Әгәр залим булсагыз, сезгә залим әмирләр куелыр, әгәр акыллы һәм пакь булсагыз, әмирләрегез дә шундый бу-лыр, һәрхәлдә, әмирләрегез һәм хакимнәрегез үзегездән булыр", – ди. Коръән Кәримнең:

وَكَذَلِكَ نُوَلِّي بَعْضَ الظَّالِمِينَ بَعْضًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ "Шайтан дусла-рын җәһәннәмгә салганыбыз кебек, дөньяда кайбер залим кавемне икенче бер залим кавемгә ирекле кылырбыз, Ал-лаһыга карышып азгынлыкны кәсеп иткәннәре өчен",2 – дигән сүзендә бу хәдис мәгънәсенә ишарә бар. Халык ара-сында да أَعْمَالُكُمْ عُمَّالُكُمْ "әмирләрегез – үз гамәлләрегез" ди-гән мәшһүр сүз бар. Шуның өчен, әгәр халыклар әмирләр-нең залимнарын күрергә теләмәсәләр, үзләре гадел һәм яхшы булырга тиеш. Ләкин бу сүзгә карата залим әмир-ләр, җәберләүче хәлифәләр җаваптан, җәбер һәм золымна-ры өчен җәзадан котылмыйлар. "Без халык явыз булган өчен явыз булдык", – дияргә хаклары юк. Халыкның явыз-лыгы боларның явызлыкларын пәрдәли алмый. Тугрылык-лы хәлифәләрнең берсе бер хаҗ вакытында: "Нинди генә бер адәм әмирләр һәм түрәләрдән җәфа һәм җәбер күрсә, ул кеше өстендә минем хәлифәлек хакым юк", – дип игъ-лан кылганлыгы риваять ителә. Хәзрәти Гомәр: "Евфрат елгасы буенда югалган бер дөя хакында үземне җаваплы дип беләм", – дия иде. Хәлбуки, Евфрат елгасы белән Мә-динә арасы бер айлык юл.

194 * كُنْ فِي الدُّنْيَا كَأَنَّكَ غَرِيبٌ أَوْ عَابِرُ سَبيِلٍ *

"Дөньяда чит-ят яки мосафир рәвешендә тор!"1

Баш төртерлек урыны, торырлык шәһәре һәм авылы, харап булырлык каралтысы, вафат итәрлек баласы булма-ган кеше чит-яттыр. Хәдиснең мәгънәсе: "Үзеңне чит-ят яки даим йөреп торучы бер сәяхәтче дип бел, дөньяга уралма, халыкка катышма, мосафир кеше канәгать итәчәк нәрсәләр белән канәгать кыл", димәк була.

Чит-ятлар һәм мосафирларның гадәттә дошманнары булмый, кешеләргә аз катнашалар, дәрәҗә һәм абруй, бай-лык һәм сүзе үтемлелек хакында һичкемгә өстен булырга тырышмыйлар, мондый нәрсәләр үз хакларында да йөрми. Шул сәбәпле көнчелек һәм икейөзлелек, гайбәт һәм яман уйлау кебек бозыклыклардан сәламәт торалар. Сәфәр үзе мәшәкатьле нәрсә, السَّفَرُ قِطْعَةٌ مِنَ السَّقَرِ "Сәфәр – җәһәннәмнең бер кисәге", السَّقَرُ قِطْعَةٌ مِنَ السَّفَرِ "Җәһәннәм – сәфәрнең бер ки-сәге", дисәләр дә адәм балалары белән яхшы мөгамәлә итү һәм бозылышмауларга сәбәп булу җәһәтеннән сәфәр иң яхшы бер нәрсәдер. Сәфәрдә йөргән вакытлары адәм ба-лаларының иң бәхетле вакытлары һәм сәфәрдә йөрү сәга-дәт сәбәбе саналу урынлы. Шуның өчен булса кирәк, Рә-сүлүллаһ инсаннарга мосафирлар рәвешендә дөнья үткә-рергә куша. Максат – халыклар белән бозылышмый, ямь-сез булышмый көн үткәрүгә димләү.

195 * الْكَيِّسُ مَنْ دَانَ نَفْسَهُ و‍َعَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ

وَالْعَاجِزُ مَنْ أَتْبَعَ نَفْسَهُ هَوَاهَا وَتَمَنَّى عَلىَ اللهِ *

"Акыллы һәм үткен, эшләрне ерактан күрүче адәм шул – үзен түбән, Аллаһы Тәгалә әмеренә буйсынучы кы-лыр, үлгәннән соң булачак көн өчен гамәл итәр; гаҗиз адәм шул – теләген үзенең нәфесенә ияртер һәм (оялмый-ча) шул хәлдә Аллаһының мәгъфирәтенә юлыгуны те-ләр".1

Аллаһы Тәгаләнең ризалыгына һәм Аңа мәхәббәт баг-лауга сәбәп була торган гыйбадәтләрнең һәрберсе үлгән-нән соңгы көн өчен кылына торган гамәлләрдән. Бу гамәл-ләрнең мәгълүм һәм мәшһүрләре: Аллаһы Тәгаләне илаһ-лык һәм гыйбадәт турыларында берләү, фарыз гамәлләрне ихлас белән үтәү, хәрамнардан тыелу, һәртөрле бәла-каза-ларга һәм дөнья мәшәкатьләренә сабыр итү, мөселманнар-га яхшы теләктә булу һәм башкалар.

Ислам динендә бер гамәлгә гыйбадәт исеме бирелер өчен ихлас һәм дөрес ният, Аллаһы Тәгаләгә түбәнчелекле булу һәм шәригатьне ирештерүче тарафыннан боерылган рәвешкә муафыйк кылу шарт. Дөрес ният булмаганда гый-бадәт гадәттән аерылмас. Ихлас Аллаһының ризалыгын өмет итү һәм башка кешеләрнең күрү һәм белүләрен ка-тыштырмаудан гыйбарәт. Гыйбадәтне фәкать Аллаһ риза-лыгы өчен генә кылу үзен гаҗиз бәндә дип тану, әлбәттә, акыллы һәм аңлы булудан.

196 * لاَ إِيمَانَ لِمَنْ لاَ أَمَانَةَ لَهُ وَلاَ دِينَ لِمَنْ لاَ عَهْدَ لَهُ *

"Ышанычы булмаган кешенең – иманы, вәгъдәгә туг-рылыклы булмаган кешенең дине юк".2

Вәгъдә бер нәрсәне үтәү һәм башкаруны өскә алудан гыйбарәт. Ике кеше акыл һәм шәригать каршында тыел-маган шартлар белән үз араларында килешү ясасалар, бу эш һәрберсенә карата вәгъдә була һәм аны үтәү лязем ки-лә. Бер кеше амәнәт йөкләсә, шуны саклау һәм тиешле ва-кытында, тиешле кешесенә тапшыруны өстенә алганлык-тан вәгъдә була. Ислам динен кабул итү шунда булган хө-кемнәрне кабул итү булганлыктан, бу да вәгъдә. Коръән аңлатмасында моның исеме "Аллаһы Тәгаләнең вәгъдәсе" була. Аллаһы Тәгалә әйткән:

إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلاً أُولَئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِي الآخِرَةِ

وَلا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ

"Аллаһыга булган вәгъдәләрен вә антларын аз акчага сатучыларга ахирәттә җәннәт нигъмәтләре юк, Аллаһ алар белән сөйләшмәс, аларга карамас һәм аларны гөнаһлардан пакьләмәс һәм аларга рәнҗетүче каты газап булыр".1 Шу-ның өчен "Аллаһы Тәгалә безнең гыйбадәтебезгә мохтаҗ түгел!" – дигән сылтау белән намаз укымый, ураза тотмый йөрү, хәйләләр корып зәкят бирми яки белә торып, кеше-ләргә дин гыйлемен өйрәтмәү вәгъдәне бозу була.

Шәригатькә каршы эшләр белән килешү ясау дөрес түгел. Үтәү нияте белән мондый килешүләр ясаучылар бер, ә үтәмәү нияте белән ясаучылар икеләтә гөнаһлы бу-лалар.

Вәгъдәсен һәм амәнәтен үтәүче дип үз ихтыярлары белән шул эшләрне эшләүчегә әйтелә. Казый хөкеменә кү-рә яки полиция көче белән вәгъдәләрен үтәүчеләр һәм амәнәтләрен тапшыручылар вәгъдәне үтәмәүчеләр һәм амәнәткә хыянәт итүчеләр булалар.

Амәнәт һәм ышанычның кыйммәтле нәрсә икәнлеге халыкның мөгамәләсеннән үк мәгълүм. Ышанычлы бул-ган сәүдәгәрләр халыкларның ышанулары һәм үзләренә һәрвакыт ишекләрнең ачык булуы сәбәпле зур эшләр кы-лырга муафыйк булалар. Байлыклары бик зур булмаган адәмнәр дә ышанычлы булулары аркасында игътибар үзә-рендә гөмер сөрәләр.

Бу хәдис шәрифне үзебезчә аңлатсак, "Ышанычсыз кеше – имансыз, сүзендә тормаучы кеше – динсез" була.

197 * لاَ بَأْسَ بِالْغِنَى لِمَنِ اتَّقَى وَ الصِّحَّةُ لِمَنِ

اتَّقَى خَيْرٌ مِنَ الْغِنَى وَطِيبُ النَّفْسِ مِنَ النَّعِيمِ *

"Аллаһы Тәгаләгә тәкъвалык кылучы һәм хакларын чыгаручы кеше өчен байлыктан зарар юк. Аллаһы Тәгалә-дән куркучылар өчен сәламәтлек байлыктан яхшырак. Кү-ңел хушлыгы Аллаһының рәхмәтеннән".1

Малны, байлыкны шелтәләп килгән хәдисләр бик күп, кайбер аятьләр дә бар. Шуның белән берлектә бай-лыкны, дәүләтне мактаган хәдисләр дә бар. Бу хәдисләр һәм дәлилләр арасында хилафлык юк. Монда зекер ител-гән хәдистә мал макталмый, шелтә дә кылынмый. Шәри-гать каравында мал һәм байлык начар, шәригать каравын-да байлык һәм мал мактаулы, бу ике сүзнең һәр икесе дө-рес.

"Шәригать каршында байлык һәм мал сөексез", – ди-гән сүздән максат хәләл һәм мөбах юллар белән табылма-ган, Аллаһ һәм бәндәләр хакы чыгарылмаган һәм гөнаһ эшләргә сәбәпче булган байлык һәм дәүләттер. Хәдисләр шундый байлыкны яманлыйлар. "Шәригать каршында байлык начар түгел, бәлки мактаулы" дигән сүздән максат хәләл һәм мөбах юллар белән табылган, тиешле хаклар үтәлгән, Аллаһ риза була торган эшләргә һәм хәят һәм мә-гыйшәтькә сарыф ителгән байлыклар. Мондый байлыкның мактаулы һәм хуҗасы да зур дәрәҗәләргә лаек булача-гында шөбһә юк. Аллаһы Тәгалә мал сарыф итүнең савап-лы эш икәнлеген бик күп аятьләрдә зекер кыла. Бу турыда хәдисләр дә күп. Әгәр байлык булмаса, өстеңдә булган бу-рычларны үтәп көн үткәрү, әлбәттә, авыр эш.

Әгәр байлык гомумән начар булса, аны саклау һәм яклау лязем эш булмас, Рәсүлүллаһ та:

مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالِهِ فَهُوَ شَهِيدٌ "Малы сәбәпле үтерелгән кеше шәһит була", димәс иде. Рәсүлүллаһ үзе дә "Фүдүк" исем-ле урынның уңышыннан һәм аннан башка юллар белән дә бер еллык азык әзерли иде.1

Адәмнәрдән моңсыз булыр өчен хәләл кәсеп итү һәм байлык хасил кылу Аллаһ каршында яман нәрсә түгел, бәлки мактаулыдыр. Яман булганы хәләл белән хәрамны тикшерми, дини вазифаларны җиренә китерми, комсызла-нып һәм халыкларның наданлыкларыннан, юашлыкларын-нан файдаланып мал җыю. Коръән Кәримдә мал "Аллаһы-ның фазлы", "яхшылык" һәм "рәхмәт" сүзләре белән йөр-телү һәм وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهَارًا "Һәм сезгә мал белән ярдәм итәр һәм балалар биреп куәтләр, дә-хи җимеш үстерә торган бакчалар һәм елгалар бирер" ке-бек вәгъдәләр кылыну һәм Аллаһ нигъмәте булып саналу – малның үзе яман, начар нәрсә түгеллеккә дәлил булалар. Заһит сәхабәләрдән булган Әбү әд-Дәрдәнең: "Үзенең мә-гыйшәтен төзәтүе – мөселман кешенең өстен булуына билге, мәгыйшәт төзек булу – дин төзек булуга сәбәп", – дигән сүзләрендә зур гыйбрәт бар.

Хәзрәти Гомәрнең Коръән белән мәшгуль кешеләргә хаслап: "Кешеләргә йөк булмагыз, Аллаһының киң хәзи-нәсеннән кәсеп кылыгыз!" – дип нәсыйхәт иткәнлеген Иб-не Габделбәр риваять итә.

Сүзнең кыскасы шул: байлык һәм мал һәр җәһәттән мактаулы да түгел һәм һәр җәһәттән начар да түгел. Бәлки икесе дә иясенең тота белү-белмәвенә карап йөри.

Сәламәт акыл сәламәт тәндә генә булганлыктан, сәла-мәтлеккә игътибар итәргә һәм әһәмият бирергә тиешле.

Дөньяда көн күрер һәм яхшы гомер сөрер өчен сәла-мәтлек зарур һәм ул байлыкка күрә дә кыйммәтлерәк хә-зинә булуында шик юк.

Сәламәтлеккә игътибар итмәүчеләр һәм хаста булу белән шуның дәвасына, чарасына керешмәүчеләр үз нә-фесләренә дә, балаларына да җинаять кылучылардыр. Чөнки кайбер хасталыкларның балаларга мирас булып калганлыгы мәгълүм. Хасталыкны мирас итеп калдыр-маска тырышу адәмчелекнең иң зур вазифасы.

* 198 لاَ تَبْكُوا عَلىَ الدِّينِ إِذَا وَلِيَهُ اَهْلُهُ وَ لَكِنِ ابْكُوا عَلَيْهِ اِذَا وَلِيَهُ غَيْرُ أَهْلِهِ *

"Дин эшләре үз әһелләренең кулларында булганда еламагыз (кайгырмагыз), әмма, әгәр әһеленнән башкалар дин эшләрен кулларына алсалар, ул вакытта елагыз (кай-гырыгыз)".1

Дин эшләреннән максат – дини тәгълим һәм мәдрәсә идарәләре, дини дәрәҗә һәм башка нәрсәләр булырга мөмкин. Әһеленнән максат – яхшы бәндәләр һәм тәгълим вә тәрбия ысулларыннан хәбәрдар булып, шәкертләрнең гомерләрен бушка уздырмаучылар, шулай ук, казыйлык, мөфтилек вазифалары өчен Китап, Сөннәт гыйлемнәрен, элекке галимнәрнең юлларын белүче пакь, фикерле һәм эшлекле адәмнәр.

Әдәби бәйсезлекләре үлмәгән һәм динне яклаулары бөтенләй бетмәгән милләтләр үз ихтыярлары белән һичва-кытта үзләренең дини һәм гыйльми дәрәҗәләре өчен лаек-сыз адәмләрне сайламаслар, гыйлем белән дин урындык-ларына пакь һәм җитди булмаган кешеләрне якын җибәр-мәсләр. Бер милләтнең дини хезмәтләре яраксыз, элекке мәсләкләрдән хәбәрсез, гыйффәтсез һәм ышанычсыз адәмнәр кулларында булса, ул милләт яшәргә сәләтсез һәм: إِذَا كَانَ الْغُرَابُ دَلِيلَ قَوْمٍ سَيَهْدِيهِمْ إِلَى الْأرْضِ الْجِيَاف "Әгәр бер ка-вемнең юл күрсәтүчесе карга булса, ул аларны үләксә ба-зына китерәчәк" дигән шигыренә туры киләчәк. Монда шик юк.

Дата добавления: 2015-08-27