Ризаэтдин бине Фәхретдин. 17 страница

130 * حَقُّ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ سِتٌّ إِذَا لَقِيتَهُ فَسَلِّمْ عَلَيْهِ وَإِذَا دَعَاكَ

فَأَجِبْهُ وَإِذَا اسْتَنْصَحَكَ فَانْصَحْ لَهُ وَإِذَا عَطَسَ فَحَمِدَ اللهَ فَسَمِّتْهُ وَإِذَا

مَرِضَ فَعُدْهُ وَإِذَا مَاتَ فَاتَّبِعْهُ *

"Мөселманның мөселман өстендә алты хакы бар: оч-рашсаң, сәлам бир; чакырса, бар; нәсыйхәт бирүеңне үтен-сә, нәсыйхәт кыл; төчкереп тә Аллаһы Тәгаләгә шөкер ит-сә, җавап бир; авырса, хәлен бел; вафат булса, җеназасын озат!"1

Беренче хак – сәлам бирү. Мөселманнарның бер-бер-се белән очрашкан вакытта сәлам бирешүләре сөннәт га-мәл булып, һәр ике тараф бер юлы бирсә, шуның белән сөннәт үтәлгән була. Әгәр бер тараф соңга калса, аңа кара-та бу эш сәлам алу, сәлам кайтару, җавап бирү исемендә булып, фарыз хөкеменә керә.

"Әс-сәләм" сүзе Аллаһы Тәгаләнең исемнәреннән бу-лып, сәлам бирү "Аллаһы Тәгаләнең исеме сезнең белән, сез Аллаһының саклавында", димәктер. Кайберәүләр сә-лам сүзе "сәламәт"тән алына һәм сәлам бирүнең мәгънәсе: "Сезгә сәламәтлек, безнең тарафтан сезгә зарар юк" ди-мәктер, диләр. Ике мәгънә арасында күп аерма күрелми, һәрхәлдә, сәлам бирешү үз тарафларыннан хәвеф-хәтәр юклыкны һәм яхшы теләктә булуны белдерүдән гыйбарәт булган бик гүзәл һәм бик мәгънәле булган бер билгедер. Мондый мәгънәле бер билгенең башка милләтләрдә дә бу-луыннан хәбәребез юк.

Сәлам бирү "әссәләмү галәйкүм", "сәләмүн галәй-күм", "әссәләмү галәйкә", "сәләмүн галәйкә" кебек җөмлә-ләрнең һәрберсе белән була. Сәлам кайтаручы "вә галәй-күмүс-сәләм", "вә галәйкәс-сәләм" рәвешендә әйтә. Болар-ның һәрберсе дөрес. Ләкин һәркем өчен – кирәк алсын һәм кирәк бирсен, кирәк күп һәм кирәк аз, кирәк ир һәм кирәк хатын булсын, иң яхшы рәвеш "әссәләмү галәйкүм"дер. Әгәр дә "әссәләмү галәйкүм вә рахмәтуллаһи вә бәракә-түһү" дисә, бигрәк яхшы.

Сәлам бирү турысында ныгытып бер тәртип булмаса да, түбәннән югарыга, гади кешедән артыгракка, үзеннән курку ихтималы булган кешедән андый ихтимал булма-ганга башлап бирелүе хуш күрелгән. Шуның өчен кечке-нәләр олыларга, үтеп баручылар туктап торучыларга, атла-нып баручылар җәяүлеләргә, азлар күпләргә башлап бирә-ләр. Күп халык арасыннан берәр кешенең сәламе бар кеше өчен дә җитә, әмма һәрберсе үзләре әйтсәләр яхшы.

Шәригать белгечләре бу урыннарда сәлам мәкрүһ ди-ләр: хөкем мәҗлесе, дәрес мәҗлесе, Коръән уку һәм зекер мәҗлесләре, хөтбә сөйләнә, азан һәм икамәт әйтелә торган вакыт, табигый хаҗәтләр үтәүче кешеләр арасында, мунча һәм хаҗәтханә кебек урыннарда һәм, гомумән, мәшгуль кешеләр арасында.

Хәдис шәрифтәге إِذَا لَقِيتَهُ "очрашсаң" дигән сүз аеры-лышкан вакытларны аңлатмау өчен түгел, бәлки сәлам бирү очрашкан вакытта сөннәт булганы кебек аерылыш-кан вакытта да сөннәт. Хатларда булган сәламнәргә дә, укыган вакытта, сәлам белән җавап бирү тиешле диләр.

Икенче хак – чакыруга җавап бирү. Бу шәхсән үзе ча-кырылган вакытларда гына булса кирәк. Халык чакырыл-ган вакытта хуҗа үзе белепме, түгелме күп җәмәгать ара-сында бизәкле кәгазьләрнең берсенә исеме язылып җибә-релгән кешеләр өчен баруга күрә, бармау яхшырак булыр. Бигрәк тә, үз өстендәге эшләрнең кичегүенә, мәгънәсез җирдә вакыт әрәм китәчәгенә һәм үзенең сәламәтлегенә зарар булачагына сәбәп булса, бу вакытта җавап бирү ля-зем түгел. Чакыруга җавап бирергә тиеш булуның асыл сә-бәбе – мөэмин карендәшне шатландыру. Шуның өчен бу хак шундый кешеләр хакында гына. Шуңа күрә булуы яки булмавының аермасы булмаган һәм чакыручының күңеле-нә дә керми торган кешеләр өчен "чакыруга җавап бирәм" дип аш мәҗлесләренә йөрүдә мәгънә юк.

Өченче хак – нәсыйхәт. Мөселман кеше үзенең мөсел-ман кардәше файдасына булган нәсыйхәтләрне әйтергә һәм тиешле дип беленгән киңәшләрне бирергә тиеш. Со-раса, сорамаса да, бу эш сөннәт. Хәдистәге "нәсыйхәт со-раса" дигән сүз шарт мәгънәсен үз эченә алмый, бәлки мө-селман кеше һәрвакыт нәсыйхәт сорарга тиешле булган өчен генә шул рәвештә бәян ителгән.

Дүртенче хак – төчкереп тә Аллаһы Тәгаләгә мактау әйткән кешегә рәхмәт белән дога кылу. Төчкерүче кеше: "Әлхәмдү лилләһ" дип, аны ишетүче: "Ярхәмүкәллаһ", – дип әйтергә тиеш. Шушы тәртиптә җавап бирү Ислам хак-ларыннан була. Әгәр төчкерүче кеше Аллаһыга мактау сү-зе әйтмәсә, аңа җавап бирелми.1

Бишенче хак – авырган вакытта хәл сорау. Авыруның хәлен сорауда үтәлергә тиешле әдәпләр бар. "Хак" булма-са да, мөселман булмаган авыруларның да хәлләрен белү-дән шәригать тыймый.

Алтынчы хак – вафат булган мөселманны кабергә оза-ту. "Кабергә озату" дигән сүзгә мәетне җиһазлап күмү дә һәм җеназа намазын уку да керә. Адәм баласы хөрмәтле булганлыктан аның вафат булганы өчен кайгырырга, аны озатканда варислары һәм якыннарына ярдәмләшергә, һәм кайгы уртаклашырга тиешле. Озату һәм кайгы белдерү ха-кындагы әдәпләрне үтәү лязем. Кайгы белдерү җәрәхәт өстенә тоз сибү кебек булмавы, бәлки әсәрле һәм кыска-лык белән булуы шарт. "Ий, карендәшләр! Үлем кайчан да булса бер киләчәк, аннан котылу юк. Инде сабыр кылы-гыз! Бәндәнең вазифасы – Аллаһы Тәгаләнең хөкеменә буйсынуда. Аллаһы Тәгалә бу мәеткә рәхмәт кылсын, сез-гә сабырлык һәм сабырыгыз бәрабәренә савап бирсен!" ке-бек сүзләр әйтү җитә.

Кул биреп күрешү мөселманчылык хакыннан булмаса да, гүзәл бер гадәт санала. Рәсүлүллаһның кул биреп күре-шүе билгеле. Мосафәхә (күрешү) уч йөзен уч йөзенә кар-шы кую мәгънәсендә булып, шушы нәрсә үтәлгәннән соң, күрешү бер кул белән дә, ике кул белән дә дөрес була.

* 131اَلْحَلاَلُ بَيِّنٌ وَ الْحَرَامُ بَيِّنٌ وَ بَيْنَهُمَا أُمُورٌ مُشْتَبِهَاتٌ لاَ يَعْلَمُهَا كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ فَمَنِ اتَّقَى الشُّبُهَاتِ فَقَدِ اسْتَبْرَأَ لِدِينِهِ وَ عِرْضِهِ وَ مَنْ وَقَعَ فِي الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِي الْحَرَامِ كَرَاعٍ يَرْعَى حَوْلَ الْحِمَى يُوشِكُ أَنْ يَرْتَعَ فِيهِ أَلاَ وَ إِنَّ لِكُلِّ مَلِكٍ حِمًى أَلاَ وَ إِنَّ حِمَى اللهِ مَحَارِمُهُ أَلاَ وَ إِنَّ فِي الْجَسَدِ مُضْغَةً إِذَا صَلَحَتْ صَلَحَ الْجَسَدُ كُلُّهُ وَ إِذَا فَسَدَتْ فَسَدَ الْجَسَدُ كُلُّهُ أَلاَ وَ هِيَ الْقَلْبُ *

"Хәләл белән хәрам нәрсәләрнең һәрберсе шәригать-тә ачык бәян ителгән. Әмма хәләллеге яки хәрамлыгы ту-рында ачык бәян ителмәгәннәре дә бар, алары – шөбһәле нәрсәләр. Ләкин бу шөбһәле нәрсәләрне күпләр белми. Әгәр берәү шөбһәле нәрсәләрдән саклана алса, ул кеше үзенең динен һәм абруен саклаган булыр. Шөбһәле нәрсә-не җиңелгә санап эшләгән кеше хәрамны эшләгән булыр. Бер көтүче хайваннарны тирә-ягы киртә белән корып алынган җир тирәсендә көтсә, тора-бара хайваннар шул киртә эченә кереп китүләре ихтимал. Шуның кебек шөб-һәле нәрсәләр тирәсендә йөргән кешенең дә беркөнне хәрамга кереп китү ихтималы бар.

Һәрбер падишаһның керергә ярамый торган тыюлы җире була. Аллаһы Тәгаләнең тыюлы җире исә хәрам нәр-сәләрдер.

Аң булыгыз! Тәндә бер ит кисәге бар, әгәр ул кисәк төзек булса, бөтен тән төзек була, әгәр бозылса, бөтен тән бозыла, ул ит кисәге – йөрәк".1

Бер нәрсәнең үзен яки төрен тыеп аять яки хәдис кил-мәгән һәм яки шул заман табиблары ул нәрсәдә кешеләргә зарар юк дигән нәрсәләр хәләл булып, бер нәрсәнең үзен яки төрен тыеп аять яки хәдис килгән һәм яки шул заман табиблары ул нәрсәдә кешеләргә зарар бар дигән нәрсәләр хәрамдыр. Тыючы дәлил барлыгы хакында мөҗтәһитләр арасында бәхәс булган һәм яки яңа чыгып та, замана та-библары тарафыннан чишелмәгән нәрсәләр мөҗтәһитләр арасындагы бәхәс өзелгән һәм табиблар тарафыннан чи-шелгәнгә кадәр "шөбһәле нәрсәләр" исемендә булалар. Хәдис шәриф менә шул нәрсәләрдән сакланырга куша.

132 * خُذُوا مِنَ الْعَمَلِ مَا تُطِيقُونَ فَإِنَّ اللهَ لاَ يَمَلُّ حَتَّى تَمَلُّوا *

"Көчегез җитәрлек, ялыктырмаслык эшләрне генә алыгыз, чөнки Аллаһы Тәгалә берничек тә ялыкмый, сез дә ялыкмагыз".2

Рәсүлүллаһ гамәл һәм гыйбадәтләрнең аз булса да дә-вамлы булганын сөя иде. Шуның өчен бу хәдистә үзегез дәвам итәргә көчегез җитәрлек гамәлләрне ихтыяр кылы-гыз дип нәсыйхәт кыла. Гыйбадәт кылырга керешеп тә, арып туктау аннан бизүгә сәбәп булганлыктан, Рәсүлүллаһ гыйбадәттән биздерәсе килми, бәлки һәрвакыт кызыгу һәм мәхәббәт белән булуны артык күрә. Бу хәл башка эшләрдә дә шулай. Кичтән озак вакыт китап карап утыручылар яки язу язучылар иртә белән иренеп һәм ялыгып кына торалар, байтак вакыт куллары эшкә тими йөри. Кичтән иртә яткан вакытларында иртә белән җиңел һәм ачык зиһен белән то-ралар да, дәрт һәм мәхәббәт белән хезмәтләренә керешә-ләр. Эшләре бик бәрәкәтле була. Рәсүлүллаһ менә шундый хәлгә ишарә кыла.

Гамәл һәм гыйбадәтләрнең бер төре шәригать тара-фыннан катгый сурәттә таләп кылынган, боларны калдыру хакында кешеләрдә ихтыяр юк. Ләкин бу гамәлләр аз бул-ганлыктан ялыктырырлык дәрәҗәдә түгел. Икенче төре исә сөннәт, мөстәхәб кебек ихтыяри гамәлләр. Бу хәдистә-ге нәсыйхәт шушы соңгы төр хакында. Берәр төрле гамәл-гә гадәт итеп тә, соңыннан аны ташлау хәрам эш түгел. Шулай булса да, нәфрәтләнү мәгънәсе аңлашылу сәбәпле гүзәл эш тә түгел.

* * *

Бу соңгы вакытларда Ислам дөньясында мөритлек, шәехлек киң таралды. Алар үзләрен "тәсауф"1 (ишан-лык)ка нисбәт бирәләр. Һәм шул җәһәттән үзләрен "әһле тәсауф" дип йөртәләр. Электән мәдрәсәләрдә торып, игъ-тикадларын дөресләгән һәм соңыннан булса да, Коръән, Сөннәт гыйлемнәреннән хәбәрдар булып, үз хәлләрен үл-чи алырга көчләре җитә торган кешеләргә карата бер сүзе-без дә юк. Алар үз эшләрен үзләре белерләр. Ләкин авыл-ларда һәм шәһәрләрдә торучы һәм үзләре әйткәнчә "ишаннарга тапшырылучы" надан халыклар хакында гому-ми сурәттә бер-ике җөмлә язарга ихтыяҗ бар.

Надан халык арасында ишанга тапшырылу һәм шул мөнәсәбәт белән гаҗәеп гакыйдәләрнең таралуы һәм авыллардан-авылларга, йортлардан-йортларга күчүе ин-карь итәрлек дәрәҗәдән узганлыгы мәгълүм. Аллаһы Тә-галәне күз белән күрү, Рәсүлүллаһ белән турыдан-туры сөйләшү, ишаннарга гаип гыйлеме беленеп тору һәм мө-ритләрнең күңелләрендә булган фикерләр ишаннарга мәгълүм булу, шәехләрнең тәкъдирләргә катнашулары һәм үлем вакытларында мөритләрнең хозурларына килеп җитүләрен дөрес күрүләр; бер шәех мөритләре ир һәм ха-тыннар, карт һәм яшьләр, гомумән, мәхрәм булып сөхбәт кылу, ишанга тапшырылмаган имамнарга оеп намаз укы-мау һәм шәехләргә тапшырылмаган кешеләрне ахирәттә һәлак булучылардан санау, ишаннарның хезмәтләрендә йөрүчеләр һәртөрле дини җаваплылыклардан азат дип бе-лү, намаз укыган вакытта ишанның сурәтен күңелдә тоту һәм шуның кебек гакыйдә һәм гамәлләр Ислам дине белән бөтенләй туры килмиләр. Хәлбуки, надан мөритләр ара-сында бу нәрсәләр бик киң таралган. Аллаһыга шөкер, на-дан мөритләр хакындагы маҗаралар, фикер һәм гакыйдә-ләр язылып барылмый, әдәбиятыбызга керми. Әгәр дә шул нәрсәләр язып барылып, китапларга керсә, бик дәһ-шәтле нәрсәләр мәйданга чыгачак. Халык арасында шул суфилык таралудан мөселманнар һичкайчан хәер күрмәде, моннан соң да күрүе икеле.

Халыкка туры юлны күрсәтү максат булса, аларга дө-рес юл белән иман һәм игьтикад, хәрам һәм фарызларны белдерергә, фарыз гамәлләрнең рәвешләрен һәм мөсел-маннар арасында үтәлүе лязем булган хакларны өйрәтергә тиешле. Юкса, мәгънәсе билгесез аңлатмалар, күп кеше-ләрнең зиһеннәре ирешерлек булмаган рәсми гадәтләр ха-лыкны яхшы юлга алып бармый. Бу аларның көчләре җи-тәчәк эшләрдән түгел.

Бер эшне гөнаһ икәнлеген белеп эшләү белән суфи-чылык исеменнән эшләү арасындагы аерма җир белән күк арасындагы аермадан да ерак. "Мин бер гөнаһлы бәндә-мен, өстемә йөкләнгән фарыз һәм вәҗепләрдән хәбәрсез торсам, әлбәттә, яхшы булмас. Шуның өчен үземә юлбаш-чы кылып бер шәехкә тапшырылсам һәм шуны үземә мөр-шит (юл күрсәтүче) итеп тотсам, ничек булыр?" – дип со-раучыга мөфти Мөхәммәд Габдүһү хәзрәтләре шулай җа-вап биргән: "Алай булганда бер мөршидкә тапшырылу ля-зем. Мин сиңа мөршит эзләү юлын күрсәтәм: үзең белгән кадәр гамәлләреңне ихлас белән кылырга тырыш, күңе-леңә берәр төрле шөбһә төшсә, һич кичектермә, үзеңнән артык белүчеләрдән сора!.. Кеше хакы, адәмнәрне рәнҗе-тү, ялган сөйләү һәм хыянәт кылу хәрам. Ураза тоту, на-маз уку һәм зәкят бирүнең фарыз икәнен һәм тугрылыклы, амәнәтчел, яхшы эшләргә һәм фәкыйрьләргә ярдәм кылу тиешле булуын беләсең, шуңа күрә, бу эшләргә чын кү-ңелең белән кереш. Ихлас булса, аз гамәл дә җитәрлек булыр. Ихлас сәбәпле Аллаһы Тәгаләнең ризалыгы табы-ла, тырышучыларны Аллаһы Тәгалә хак юлга күндерү белән вәгъдә кыла. Рәсүлүллаһ: "Белгәне белән гамәл кы-лучыларга Аллаһы Тәгалә белмәгән нәрсәләрен дә бел-дерер", – дигән. Бу эшләр өчен мөршитнең кирәге юк. Чөнки мөршитләр бик сирәк булганлыктан, аларны табу да кыен. Шулай була торып та, әгәр берәр ишанга тапшы-рыласың килсә, дин белән сәүдә итми торганын эзлә!.. Сине мөрит, үзен мөршит итеп, сиңа садака алыр өчен кул сузган адәмне үзеңә мөршит итмә!.. Андый кул мөршит кулы түгел, бәлки динен кибет итүченең кулыдыр.

133 * خَمْسٌ مِنَ الْفِطْرَةِ الْخِتَانُ وَالاِسْتِحْدَادُ

وَنَتْفُ الإِبْطِ وَتَقْلِيمُ الأَظْفَارِ وَقَصُّ الشَّارِبِ *

"Биш нәрсә әүвәлге пәйгамбәрләрдән калган иске сөннәт: балага сөннәт кылу, яшерен урындагы һәм култык астындагы төкләрне китәрү, тырнакларны алу һәм мыекны кисү".1

Бу хәдистә "биш нәрсә" дип зекер ителү иске сөннәт-ләрнең биш кенә булуын белдерми, моннан да артык бу-лырга мөмкин. Кайбер хәдисләрдә монда зекер ителгән биш өстенә шулар арттырыла: сакалны бөтен йөртү, мис-вәк куллану, борынны чайкау, бармакларның буын өслә-рен юуу, истинҗа кылу, авызны чайкау.2

Бу эшләр мөселманнар өчен фарыз, әгәр кылмасалар, гөнаһлы булалар яки иманнарына кимчелек килә, дигән сүз түгел. Бәлки әүвәлге пәйгамбәрләрдән бу өммәткә ми-рас булып калган яхшы гадәт дигән сүз. Шуның өчен мон-дый нәрсәләр хакында кешеләргә бәйләнеп йөрү һәм арт-ларында гайбәтләренә төшү каш ясау нияте белән күз чы-гаруның үзедер.

Сөннәтләү хакында христиан докторларыннан бер зат үзенең бер әсәрендә шулай яза: "Сөннәтләүдә бик зур ике төрле файда бар: пакьлек һәм йогышлы авырулардан иминлек. Шуның өчен бүген Европа һәм Американың акыллырак катлавы балаларын сөннәткә бирәләр. Алар бу эшне дин ноктасыннан түгел, бәлки сәламәтлек ноктасын-нан эшлиләр, шулай булса да, бик яхшы итәләр. Бу гадәт бөтен дөньяга таралса, нинди яхшы булыр иде!.."

Култык астындагы һәм яшерен урыннардагы йоннар-ны, тырнакларны үстереп кырык көннән артык йөртмәү тиешле булу хакында хәдисләр бар.

Сакалга пычак тидерү ярыймы, юкмы? "Рәсүлүллаһ сакалының әтрафыннан да, очыннан да кисә иде", – дип хәдис риваять итүчеләр бар. Һәрхәлдә, мыекны кисми һәм сакалны кырып йөрү шәригатьтәге иске сөннәтләргә хи-лаф эш булса да хәрам эш түгел. Бу хакта артык катылык күрсәтергә кирәк түгел.

Дата добавления: 2015-08-27