Ризаэтдин бине Фәхретдин. 9 страница

Бер кешенең явызлыгыннан куркып аңа хөрмәт күр-сәтү һәм аңа якты йөзле булу дөресме?.. Галимнәр моңа дөньяви яки дини зарарны җибәрер өчен дөньяны сарыф итү дөрес, әмма динне фида кылу дөрес түгел, чөнки әү-вәлгесе "тыштан ачык йөз күрсәтү", ә икенчесе "ялагай-лану" исемендә була, диләр. Инде бу кагыйдәне һәркем яхшы белергә һәм үзенең мөгамәләләре хакында шуны нигез итеп тотарга тиеш.

* 75 إِنَّ الشَّيْطَانَ يَجْرِي مِنِ ابْنِ آدَمَ مَجْرَى الدَّمِ *

"Шайтан кешенең кан тамырларыннан йөри".1

Шайтанның кешеләргә вәсвәсә кылуы һәм усаллыкка котыртуы дини әсәрләрдә күп сөйләнсә дә, моның шикел-ле ачык бәян кылынмый, яки ачык бәян кылынса да дөнь-яви гыйлемнәр һәм фәннәр җитешеп бетмәгәнлектән ях-шы аңлашылмый. Элекке заманнарда канның тамырлар-дан йөрәккә барып керүе һәм аннан кире тамырларга та-ралып тоташтан агып торуы мәгълүм булмаган. Шуңа кү-рә бу хәдискә шәрех язучылар аның мәгънәсен башкага борып әйтелгән сүзнең кире мәгънәсен бирәләр. Шуның өчен вәсвәсәнең хакыйкате ачыкланмый кала. Бу хәдистән аңлашылганча, шайтан кешенең күңеленә кан юлы аша тәэсир итә һәм үзенең эшләрен кан юлы аркылы йөртә. Әсәр бирүе шулай булганнан соң аның үзенең чынлап то-рып күңелгә кереп котыртуы лязем түгел, бәлки, ишек ты-шындагы төймәгә басу сәбәпле өй эчендәге кыңгырау шалтыраганы кебек, тән тышыннан үзенә күрә бер юл бе-лән тамырга тәэсир итеп күңелдә бертөрле хәрәкәт һәм үз-гәреш ясарга мөмкин. Һәрхәлдә, шайтанның бу вазифасы бик җиңел һәм ул бик аз гына вакыт эчендә дә әйтеп бете-ргесез күп эшләр эшләсә кирәк, чөнки, хәдиснең башлап сөйләнү вакыйгасы шуны күрсәтә.

Имам Бохари һәм Имам Мөслим риваять итүләренә күрә, бервакыт Рәсүлүллаһ мәчеттән чыкмыйча гыйбадәт кылган вакытында үзенең хатыны Сафия кич белән хәлен белер өчен килә. Беркадәр вакыт сөйләшеп утырганнан соң Сафия кире кайтып китә. Рәсүлүллаһ аны озата бара. Шул вакытта боларга ике кеше очрый. Рәсүлүллаһ аларга: "Бу минем хатыным Сафия бинт Хөйәй", – ди. Теге ке-шеләр: "Сөбхәнәллаһ! Сезнең хакта нинди начар уй бул-сын!" – диләр. Рәсүлүллаһ шунда аларга бу хәдисне әйтә.1

Рәсүлүллаһ бу кешеләрнең үзе хакында яман уйла-маслыкларын белә иде, ләкин шулай булса да, шайтан өчен вәсвәсә төймәсенә басу бик җиңел булганлыктан, мәрхәмәт йөзеннән, шундый бер искәртеп куюны муа-фыйк күрә. Хакыйкать хәлдә, Рәсүлүллаһ үзенең бу эше белән халыкларга әдәп-әхлак өйрәтә, төһмәтләрдән, яла ягулардан саклану юлларын белдерә.

Димәк, мөмкин кадәр төһмәт урыннарыннан саклану һәм кешеләрнең синең турында яман уйда булуларына урын калдырмау өчен тырышырга тиешле.

* 76إِنَّ الصِّدْقَ يَهْدِي إِلَى الْبِرِّ، وَ إِنَّ الْبِرَّ يَهْدِي إِلَى الْجَنَّةِ، وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَيَصْدُقُ حَتَّى يُكْتَبَ عِنْدَ اللهِ صِدِّيقًا. وَ إِنَّ الْكَذِبَ يَهْدِي إِلَى الْفُجُورِ، وَ إِنَّ الْفُجُورَ يَهْدِي إِلَى النَّارِ، وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَيَكْذِبُ حَتَّى يُكْتَبَ عِنْدَ اللهِ كَذَّابًا *

"Чыннан да, дөреслек тәкъвалыкка, тәкъвалык исә, җәннәткә илтә. Һәрвакыт дөресен генә сөйләгән кеше Ал-лаһы Тәгалә каршында "Иң тугры", дип язып куела. Ялган – бозыклыкка, ә бозыклык утка илтә. Һәрвакыт алдашучы кеше Аллаһ каршында "Иң ялганчы", дип язып куела".2

Кешеләрдә табыла торган төзек һәм бозык холыклар бик күп булса да, әхлак галимнәре каршында шушы бик күп нәрсәләр ике төрле холык астына җыелып бетәләр. Бу ике холык дөреслек белән ялгандыр. Никадәр төзеклек, фазыйләт булса, шуларның һәрберсе дөреслек астына, ни-кадәр бозыклык булса, шуларның һәрберсе ялган астына кереп бетә.

Дөреслекне: фикердә дөрес булу, сүздә дөрес булу, мөгамәләдә дөрес булу һәм вәгъдәдә дөрес булу исемен-дәге төрләргә бүләргә мөмкин.

Фикердә дөрес булу үз-үзен алдамау һәм юк-бар нәр-сәләр белән хакыйкатьне үзеннән пәрдәләмәүдән гыйба-рәт. Кеше бер нәрсә турында уйлый, фикерли дә, соңын-нан ачкүзлек һәм комсызлык, ачу һәм көнчелек сәбәпле шул игътикадына үзе ышанмый башлый һәм хәкыйкатьне үзеннән яшерергә чаралар эзли һәм таба. Әгәр шул ком-сызлык һәм ачкүзлелекне, яки ачу һәм көнчелекне бер читкә ташласа, шул вакыт әүвәлге игътикады ачык сурәт-тә мәйданга чыга һәм шуның дөреслегендә һәм хәкыйкать икәнлегендә шөбһәсе калмый. Кайбер кешеләр бер нәрсә-нең бозыклык икәнлеген белсәләр дә шуңа күңелләре авы-шу сәбәпле үзләренә үзләре шуны төзек күрсәтергә тыры-шалар һәм һәртөрле юллар эзлиләр. Бу эшләр дөреслек тү-гел, бәлки ялган һәм үз-үзеңне алдау булалар.

Сүздә дөрес булу үзенең игътикадын һичбер яшерми-чә сөйләүдән гыйбарәт. Бу төзек кешеләргә хас булган кә-маләттәндер. Үз игътикадының киресен һәм хакыйкать дип белгән нәрсәсенең капма-каршысын сөйләү кешенең ваклыгына, түбәнлегенә һәм үз уенда нык тора белү куәте юклыкка дәлилдер. "Үз игътикадымны сөйлим", – дип кычкырышу, мәҗлестәгеләр белән тартышу һәм дәгъвала-шу дөрес эш түгел, Әмма киңәш вакытында яки фикер со-ралганда "минемчә бу эш шулай" һәм "минемчә бу эш бо-лай", дип ап-ачык итеп сөйләргә кирәк.

Мөгамәләдә дөрес булу исә бөтен хәят һәм бөтен мә-гыйшәтнең күчәредер. Яхшы мал сату, бурычларны вәгъ-дәсендә тапшыру, амәнәтне саклау, кеше хакларын йотмау һәм алып калмау һәрберсе мөгамәләдә дөрес булуга керә-ләр.

Дөреслекнең зур фазыйләт, ә ялганның түбәнлек икәнлеге хакында Ислам динендә булган нәсыйхәтләр ка-дәр нәсыйхәт һичбер диндә булмаса кирәк. Бу нәсыйхәт-ләр Коръән һәм хәдисләрдә күрелә, китапларда укыла, мөнбәрләрдә сөйләнә, мәктәпләрдә укытыла. Шулай бул-са да, нәтиҗә бик аз. Моны һәркем үз тәҗрибәсе белән белсә кирәк, дәлилләр китерергә, мисаллар тезәргә хаҗәт юк.

Халыклар, ни өчен дөреслекне үзләренә гадәт итми-ләр һәм ялганнан һәм үти алмаслык эшләр хакында вәгъдә итүдән сакланмыйлар? Ителгән вәгъдәдә тору турысында дикъкать итмиләр? Моның сәбәбе нәрсә?

Сәбәбе мәгълүм. Яшь вакытта яхшы тәрбия алмау, дөресен сөйләү һәм ялганнан саклану хакында тәҗрибә хасил итмәүдер. Бу тәҗрибә исә яшь вакытта ата-ана тара-фыннан булырга тиешле. Яшь вакыттан гадәт итмәгән ке-ше өчен китапларда язылган, мөнбәрләрдән сөйләнгән сүзләрдән нәтиҗә аз. Пароходта һәм тимер юлларда ма-шинистлар һичбер читкә китмәстән машиналарын карап барырга мәҗбүр булсалар, ата-ана һәм тәрбиячеләр дә яшь балаларны шул дәрәҗәдә карап торулары, дөреслеккә һәм ялганнан саклануга гадәтләндерүләре лязем. Балаларга дө-рес тәрбия шул рәвештә бирелер. Дөреслеккә гадәтләнгән балаларның башка бозыклыклардан да сакланулары өмет-ле. Чөнки дөньяда булган бозыклыкларның һичберсе дө-реслек белән бергә җыелмый.

Дөреслеккә ияләндерү нияте белән балаларны орышу, сугу һәм көчләү файдалы түгел, бәлки зарарлыдыр. Балага тәрбия бирү болай булмый. Аның юлы ата-ана үзләре ба-лалар алдында дөрес сүзне генә сөйләшү, алдамау, бала-ларга үрнәк булу һәм үзләрен сөйдереп балаларының үз-ләренә иярүләренә һәртөрле чаралар күрүдер. Кылмаслык эш хакында балаларга: "Шулай кылырбыз, болай итәрбез", – дип сөйләү яки юансыннар өчен вәгъдәләр кылу иң за-рарлы нәрсәләрдән.

Кешеләрне изгелеккә һәм җәннәткә алып бара торган дөреслек шундый дөреслек булып, "ситдыйклар" шундый кешеләр арасыннан чыгар.

* 77 إِنَّ الْفُحْشَ وَالتَّفَحُّشَ لَيْسَا مِنَ الإِسْلامِ

فِي شَيْءٍ وَإِنَّ أَحْسَنَ النَّاسِِ إِسْلامًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا *

"Шәригать каршында яки акыл каравында кабахәт булган нәрсәләрне ачык итеп сөйләү һәм шундый сүз-ләрне көчләнеп һәм тырышып сөйләү мөселманчылыктан түгел. Кешеләрнең мөселманчылыклары гүзәл булганнары – холыклары гүзәл булганнары".1

Әгәр сөйләгәндә берәр фәхеш сүзне әйтергә туры килсә, аны киная, ишарәләр һәм гомуми гыйбарәләр белән аңлатырга кирәк. Фәкать тәгълим яки хөкем кебек берәр төрле зарурәт төшсә, ул вакытта ачык итеп әйтеп аңлаты-лыр. Зарурәт үрнәкләре гомуми хөкемнәрдән аерым тора.

* 78إِنَّ اللَّهَ لا يَجْمَعُ أُمَّتِي عَلَى ضَلالَةٍ

وَيَدُ اللَّهِ عَلَى الْجَمَاعَةِ مَنْ شَذَّ شُذَّ إِلَى النَّارِ *

"Аллаһы Тәгалә минем өммәтне азгынлыкка тупла-мас. Аллаһы Тәгаләнең кулы җәмәгать өстендә. Әгәр бе-рәү җәмәгатьтән аерылса, димәк, ул җәһәннәмгә керер өчен аерылды".2

Бу хәдис һәм يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ "Аллаһының кулы алар-ның куллары өстендә"3 кебек урыннардагы " يد " сүзен кеше кулы кебек бер әгьза дип аңларга кирәк түгел. Бәлки ул сүздән максат Аллаһы Тәгаләнең үзенә лаек булган бер сыйфаттыр. Бер кеше күтәрә алмаган бүрәнәне күп кеше күтәрә алганы кебек, бер кешенең акылы җитмәгән эш-ләргә күп кешеләрнең акыллары җиткәнлектән күпчелек-тә бәрәкәт барлыгы мәгълүм. Имам Әхмәт Әбү Зәрдән: "Ике кеше бердән, өч кеше икедән, дүрт кеше өчтән хәер-лерәктер. Сез җәмәгатькә ябышыгыз. Аллаһы Тәгалә өм-мәтемнән булган җәмәгатьне туры юлда кылыр" мәгънә-сендәге хәдисне риваять итә.1

Ләкин хәдискә шәрех язучы зур галимнәр бу хәдис-тәге җәмәгать сүзеннән Коръән һәм Сөннәткә ябышучы-лар һәм Рәсүлүллаһның юлын үзләренә юл кылучылар ди-ләр. Шуңа күрә Рәсүлүллаһ дөньяви эшләрдәге җәмәгать-тән тыймаганы хәлдә бу хәдистә дини эшләр хакында бул-ган җәмәгатьне ният иткән һәм шулардан аерылуның нә-тиҗәсе куркыныч булачагын белдергән була.

Рәсүлүллаһ әйтергә теләгән "дини җәмәгать"нең Коръән һәм Сөннәт галимнәре икәнлеге тау өстендә янды-рылган ут кебек мәгълүм. Монда тартышу булырга тиеш түгел. Дини эшләр хакында нинди генә берәр төрле шөбһә булса, һич форсат үткәрмәстән, шуны Коръән һәм Сөннәт галимнәренә күрсәтергә һәм шулар тарафыннан күрсәтел-гән юлга керергә тиешле. Ләкин, әгәр берәр гасырда Коръ-ән һәм Сөннәт галимнәре табылмаса, нишләргә?

Мөхәддисләр остазы булган имам Бохари бу хакта Сахихында بَابٌ كَيْفَ الأَمْرُ إِذَا لَمْ تَكُنِ الْجَمَاعَةُ "Җәмәгать бул-маганда нишләргә?" дигән бер бүлек ача һәм җәмәгать булмаганда аулакта булырга тиешлеге хакында Хөзәйфә разыяллаһү ганһүдән хәдис шәриф риваять итә.2 Ләкин, Имам Мөслим тарафыннан риваять кылына торган:

لا تَزَالُ طَائِفَةٌ مِنْ أُمَّتِي ظَاهِرِينَ عَلَى الْحَقِّ

لا يَضُرُّهُمْ مَنْ خَذَلَهُمْ حَتَّى يَأْتِيَ أَمْرُ اللَّهِ وَهُمْ كَذَلِكَ

"Минем өммәтемнән бер таифә һәрвакыт хаклыкта булып, өстен булырлар. Алар бу хәлдә Аллаһының әмере килгәнче булырлар",3 хәдисенә күрә бу җәмәгать аз гына кешеләрдән гыйбарәт булса да, һәр гасырда булачак.

* 79إِنَّ اللهَ تَعَالَى لاَ يَنْظُرُ إِلَى صُوَرِكُمْ وَ أَمْوَالِكُمْ

وَ لَكِنْ يَنْظُرُ إِلَى قُلُوبِكُمْ وَ أَعْمَالِكُمْ *

"Аллаһы Тәгалә сезнең сурәтләрегезгә һәм маллары-гызга түгел, бәлки күңелләрегез һәм гамәлләрегезгә ка-рый".1

Күңелне һәм гамәлләрне яхшыландырмаган мөддәттә сурәтләр никадәр төзек булсын, һәм маллар никадәр күп сарыф ителсен, Аллаһы Тәгалә бу нәрсәләргә рәхмәт кара-вы белән карамас һәм шул нәрсәләр бәрабәренә савап та бирмәс. Ул рәхмәт каравы белән карый һәм савап бирә торган нәрсәләр – төзек күңел һәм ихлас белән кылынган гамәлләр. Әгәр зәкятләр һәм садакалар тиешле урыннарга бирелсә һәм лязем гамәлләр, бигрәк тә, Ислам нигезләре булган биш төп фарыз гыйбадәтләр үтәлсә, ул вакытта су-рәтләргә һәм малларга да Аллаһы Тәгалә рәхмәт күзе бе-лән карар.

Әгәр күңел төзек булмаса, тышкы сурәттә күп игъти-бар юк. Адәм балалары сурәт һәм кыяфәт белән бер-бер-сеннән күп аерылмыйлар.

* 80 إِنَّ الله تَعَالَ يَقُولُ أنَا ثَالِثُ الشَّرِكَيْنِ مَا لَمْ يَخُنْ

أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ فَإِذَا خَانَهُ خَرَجْتُ مِنْ بَيْنِهِمَا *

"Аллаһы Тәгалә әйтә: "Бер-берсенә хыянәт итмәгән мөддәттә мин ике шәрикнең2 өченчесе булам. Әгәр берсе икенчесенә хыянәт итсә, Мин аларның араларыннан чы-гам".3

Бүген бездә бөтен сәүдә һәм кәсепләр ширкәт белән булганлыктан, Рәсүлүллаһның бу хәдисен могҗиза дип са-нарга була. Чыгымнар бик аз, һәркем үз кул көче белән то-рырга мөмкин булган бер заманда Рәсүлүллаһ өммәтнең һич хәтеренә килми торган бер сүзне сөйләп калдырган. Бу сүзнең әһәмиятен, кыйммәтен бәяли торган халык без-нең бу гасырыбызның халкы булырга тиешле.

Ширкәт белән эш кылу файдалы һәм бәрәкәтле икән-леген язып торырга хаҗәт юк. Моны инде бу заман халык-лары үзләре яхшы беләләр. Мәгәр, нәфескә буйсынып гө-наһлы булырга яки иптәшләргә начар уйларга юл калма-сын, эшләрдә пөхтә һәм ачык йөрсен өчен, ширкәт кирәк кечкенә һәм кирәк зур файдадан гыйбарәт булсын, аны рәсмиләштерергә, хөкүмәт кануннарына муафыйк рәвеш-тә оештырырга, маллар әрәм булмасын һәм хаклар юкка чыкмасын өчен ышанычлы һәм ныклы юллар ачып куярга тиешле. Хәзерге заман бездән шуны таләп итә.

* 81إِنَّ اللهَ تَعَالَى يَقُولُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَا ابْنَ آدَمَ مَرِضْتُ فَلَمْ تَعُدْنِي. قَالَ: يَا رَبِّ كَيْفَ أَعُودُكَ وَ أَنْتَ رَبُّ الْعَالَمِينَ ؟ قَالَ: أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ عَبْدِي فُلانًا مَرِضَ فَلَمْ تَعُدْهُ ؟ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّكَ لَوْ عُدْتَهُ لَوَجَدْتَنِي عِنْدَهُ ؟ يَا ابْنَ آدَمَ اسْتَطْعَمْتُكَ فَلَمْ تُطْعِمْنِي. قَالَ: يَا رَبِّ كَيْفَ أُطْعِمُكَ وَ أَنْتَ رَبُّ الْعَالَمِينَ؟ قَالَ: أَمَا عَلِمْتَ أَنَّهُ اسْتَطْعَمَكَ عَبْدِي فُلانٌ فَلَمْ تُطْعِمْهُ ، أَمَا عَلِمْتَ أَنَّكَ لَوْ أَطْعَمْتَهُ لَوَجَدْتَ ذَلِكَ عِنْدِي ؟ يَا ابْنَ آدَمَ اسْتَسْقَيْتُكَ فَلَمْ تُسْقِنِي. قَالَ: يَارَبِّ كَيْفَ أُسْقِيكَ وَأَنْتَ رَبُّ الْعَالَمِينَ ؟ قَالَ: اسْتَسْقَاكَ عَبْدِي فُلانٌ فَلَمْ تُسْقِهِ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّكَ لَوْ سَقَيْتَهُ لَوَجَدْتَ ذَلِكَ عِنْدِي ؟ *

Дата добавления: 2015-08-27