Ризаэтдин бине Фәхретдин. 14 страница

9. Мәзһәб хакында низаглашу. Үз дине һәм үз мәзһә-бенең дөрес икәнлеген игътикад кылу тиешле эш. Моның өчен һичкемне гаеп итәргә ярамый, бәлки үз каршында дө-рес булган дәлилләргә таянып, үз мәзһәбе, үз дине һәм мәсләгенең дөрес икәнлеген аңлау – чын күрүчән һәм аң-лы булуның галәмәте. Бу нәрсә диндә голү түгел. Голү булганы – үз мәзһәбенең хаклыгын игътикад кылу белән генә канәгатьләнмичә, башкаларның мәзһәбләренә һөҗүм итү, мәсләкләре өчен читләрне сүгү һәм үзенчә фикер ит-мәүчеләрнең күңелләрен җәрәхәтләү һәм мәсхәрә кылу.

Үз диннәрендә һәм үз гакыйдәләрендә булмаган ке-шеләр хакында әһәмиятсез булу һәм шәфкатьсез мөгамәлә кылу, кызганмау, үзләрен дин башлыклары дип санаучы кешеләрдә булган яман бер гадәт. Алар бу гамәлләрен дингә хезмәт итү һәм Аллаһы Тәгаләгә ярау дип беләләр һәм шул сәбәпле каршы тарафны көферлектә гаепләп, җәннәт юлыннан сөрү белән ләззәтләнәләр.

لا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ "Диндә көчләү юк, хак дин көферлектән аерылды",1 لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينٌ "Сезнең дине-гез үзегезгә булсын, минем динем үземә",2 – дип әйтеп торган Китапка иярүчеләр өчен гакыйдәләргә, фикерләргә богау салулар, дин даирәсен үзләре хыял кылган сызык-лардан гыйбарәт булып та, шул даирәне киң һәм зуррак итеп хыял кылу турысында башкаларга хак бирмәүләр диндә голү кылудан башка нәрсә түгел.

Әһелләре һәм иярченнәре күп булудан бер гамәлнең һәм бер мәсләкнең хак икәнлеген дәгъва кылу урынсыз. Иярченнәре аз булган хак һәм иярченнәре күп булган ба-тыл нәрсәләрнең мисалларын күңел күзләре сукыр бул-маганнар үзләре табачак. Аллаһ әйткән:

وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ "Әгәр син җир йө-зендәге кешеләрнең күбрәгенә итәгать итсәң, ул чагында алар сине Аллаһ юлыннан адаштырачак",3

وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ "Колларымнан биргән нигъмәтләре-безгә чынлап шөкер итүчеләр бик аз".4

Һәркем үз мәзһәбенең хак булуын дәгъва кыла һәм һәркем үз мәзһәбен читләрдән кимсетүгә риза булмый. Һәрхәлдә, үзеңнең мәзһәбең хак һәм үзең туры юлда бул-ган өчен генә каршы тарафның үзләрен һәм мәзһәбләрен кимсетергә һәм сүгәргә ярамый.

105 * أَيُّمَا امْرَأَةٍ خَرَجَتْ مِنْ بَيْتِهَا بِغَيْرِ إِذْنِ زَوْجِهَا كَانَتْ

فِى سَخَطِ اللهِ حَتَّى تَرْجِعَ إِلَى بَيْتِهَا أَوْ يَرْضِيَ عَنْهَا زَوْجُهَا *

"Бер мәҗбүрлек булмый торып, иренең рөхсәтеннән башка өеннән чыгып йөрүче хатын, өенә кайтып кергәнгә яки ире риза булганга кадәр, Аллаһының ачуында булыр".

Шәригать галимнәренең сүзләренә күрә, ирләре риза булмый торып, хатыннарның өйләреннән чыгуларын шә-ригать тыймый торган урыннар шулар: 1) 15 көн яки атна-да бер мәртәбә ата-аналарының хәлләрен белергә бару. 2) Авырсалар хәлләрен белергә бару. 3) Берәр төрле кайгы килсә, кайгы уртаклашу һәм тынычландыру өчен бару. 4) Елында бер мәртәбә мәхрәм карендәшләрне барып күрү. 5) Әбилек хезмәте итүчеләрнең шул хезмәтләре өчен чы-гулары. 6) Үлек юарга бару. 7) Алачагы булса, шуны ба-рып сорау. 8) Фарыз булган гыйлемне өйрәнер өчен чыгу (әгәр ире үзе өйрәтмәсә). 9) Фарыз хаҗ кылу өчен сәфәр чыгу (мәхрәме белән).

Ирләре риза булган вакытта хатыннарның сәфәрләрен шул төрләргә аерырга мөмкин: 1. Үзенең ире яки мәхрәме белән сәфәр итү. Кирәк хаҗ өчен һәм кирәк башка төрле сәфәр булсын, моның дөреслегендә бәхәс юк. 2. Иреннән һәм мәхрәменнән башка бер шәргый гозер сәбәпле сәфәр итү. Мәсәлән: мөселман булып Ислам мәмләкәтенә яки сугыш җиреннән тыныч, куркынычсыз җиргә күчү, үзенә яки малына һөҗүм кылыну хәвефе булган җирдән китү яки җән-җаллашып киткәннән соң иренең өенә кире кайту, бурычын һәм яки берәр төрле амәнәтне тапшырыр өчен сәфәр кылу. 3. Иреннән һәм мәхрәменнән башка фарыз хаҗ өчен сәфәр кылу. Күбрәк галимнәр моны дөрес күр-миләр, әмма бер фирка галимнәр (Имам Мәлик белән Имам Шәфигый шул җөмләдә) юл имин булу һәм ыша-нычлы хатыннар белән берлектә йөрү шарты белән дөрес диләр.1 4. Ире яки мәхрәме булмый торып хаҗдан башка урынга сәфәр кылу. Моны галимнәрнең күбесе дөрес са-намасалар да, Ибне Хәзем дөрес күрә. Ибне Хәзем мәз-һәбенә күрә, кирәк яшь һәм кирәк карт булсын, янында кирәк ышанычлы хатын булсын һәм кирәк булмасын, ха-тынның сәфәр йөрүе дөрес.2

Хатыннарның сәфәрләре хакында Коръән Кәримдә бер нәрсә дә юк,3 әмма хәдисләр бар, мәсәлән:

لا تُسَافِرُ الْمَرأَةُ إِلاَّ مَعَ ذِي مَحْرَمٍ "Хатын-кыз мәхрәменнән башка сәфәргә чыкмасын",4 дигән хәдис. Бу хәдисне га-лимнәр бөтен урынга эшләтмиләр, бәлки зарурәт урын-нарына аерып кулланганлыклары икенче төрдә мәгълүм булды.

Бозыклык кылырга теләүче хатын өчен сәфәрдән биг-рәк өйдә тору уңайлы. Сәфәрдә ир яки мәрхәмнең шарт ителүнең сәбәбе аны бозыклыктан тыю түгел, бәлки аңа карата башкаларның чиктән чыгуларына юл куймау.

106 * أَيُّمَا امْرَأَةٍ سَأَلَتْ زَوْجَهَا الطَّلَاقَ

مِنْ غَيْرِ مَا بَأْسَ فَحَرَامٌ عَلَيْهَا رَائِحَةُ الْجَنَّةِ *

"Берәр төрле зарурәт булмый торып, кайсы гына ха-тын үз иреннән аерылуны сораса, аңа җәннәт исе хәрам".5

Әгәр исе хәрам булса, җәннәткә керү ихтималы бө-тенләй юк. Ә инде зарурәт булганда, мәсәлән, ир рәнҗет-сә, тәрбияләмәсә яки ике арада мәхәббәт булмаса, талак сорауда зарар юк.

107 * أَيُّمَا امْرَأَةٍ مَاتَ لَهَا ثَلاثٌ مِنَ الْوَلَدِ كَانُوا لَهَا

حِجَابًا مِنَ النَّارِ قَالَتِ امْرَأَةٌ وَ اثْنَانِ قَالَ وَاثْنَانِ *

"Кайсы гына хатынның өч баласы вафат булса, шул балалар ул хатын өчен җәһәннәм утыннан пәрдә булалар". Рәсүлүллаһ шулай дигәч, бер хатын: "Ике баласы вафат булса да шулай булырмы?" – дип сорый. Рәсүлүллаһ: "Ике генә баласы вафат булса да, шулай булыр", – ди".1

Бу сөенеч хатыннарга гына түгел, бәлки ирләр, ягъни, аталарга да бәрабәрдер. Монда хатын дип зекер ителүнең сәбәбе, бервакыт хатыннар Рәсүлүллаһтан: "Йә, Рәсүлүл-лаһ! Ирләр һәрвакыт сездән дин өйрәнәләр һәм гыйлем алалар, алар кебек безнең дә гыйлем аласыбыз һәм дин өй-рәнәсебез килә, безнең үзебез өчен генә бер көнне билге-ләсәң, без шунда килеп, өйрәнер идек", – дип вәгазь-нәсыйхәт өчен үзләренә бер көнне билгеләүне сораганнар иде. Рәсүлүллаһ аларга бер көнне билгеләп, вәгазь сөйли иде. Бу сөенечне шул вакытта хатыннарга әйткәнлектән хатын исеме белән зекер кылына. Имам Бохари икенче бер урында:

مَا مِنَ النَّاسِ مِنْ مُسْلِمٍ يُتَوَفَّى لَهُ ثَلاثٌ لَمْ يَبْلُغُو الْحِنْثَ إِلاَّ أَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ

"Кайсы гына мөселманның балигъ булмаган өч кыз баласы вафат булса, Аллаһ аны җәннәткә кертер",2 дигән мәгънәдәге хәдисне риваять итә. Вафат булучы балалар, кирәк ир һәм кирәк кыз булсыннар, аерма юк. Мәгәр, бу сөенеч шул авыр кайгыга мөмкин кадәр сабыр итәргә ты-рышкан ата-ана хакында булса кирәк.

108 * اَلْإيِمَانُ وَالْعَمَلُ قَرِينَانِ لا بَصْلُحُ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا إِلَّا مَعَ صَاحِبِهِ *

"Иман белән гамәл бер-берсеннән аерылмый торган иптәшләр, һичберсе үз иптәшеннән башка эшкә ярамый".

Шуның өчен мөселман һәм мөэмин булган кеше тә-мам шартына килеп җитсә-җитмәсә дә, гамәл кылу туры-сында игътибарсыз булмаска, бәлки өстендәге бурычны төшерергә тиеш. Гамәлдән максат көн-төн намазлык өс-тендә утыру дигән сүз түгел, бәлки фарыз һәм вәҗепләрне үтәүдән гыйбарәт. Болар күтәрә алмаслык дәрәҗәдә күп түгел, бары тик шул нәрсәләрне үзеңә гадәт кылырга гына кирәк. Намазларны үз вакытларында тимер юл вагонна-рында да укып була, пароходлар исә кешенең үз өе кебек.

Шулай ук, әхлак төзәтү турысында да игътибарлы бу-лырга кирәк. Әгәр гамәлләр үз вакытларында кылынмаса һәм әхлак бозык булса, мөэминлек дәгъвасында бик зур хикмәт булмас. Теле белән әйтеп торган кешегә һичкем-нең: "Син мөэмин түгел", – дияргә хакы юк. Шулай булса да, һәркем үзе белән Аллаһы Тәгалә арасын бераз тикше-рергә, ислах кылырга тиеш.

Шәригать кушкан гамәл-гыйбадәтләр күтәрә алмас-лык дәрәҗәдә авыр һәм күп түгел, дидек. Бу исә гомумгә карап. Әгәр гаскәриләр һәм авыр эш белән мәшгуль адәм-нәр кебек арада кайбер кешеләр өчен кайбер гыйбадәтләр-не вакытында үтәү мөмкин булмаса, аны каза кылу бар. Мөһим сәбәбе булган чарасызларга аерым ирек бирүләр бар. Бу да шәригать хөкеме.

"Йә, Рәсүлүллаһ! Миңа минем җәннәткә керүемә сә-бәп булырлык бер гамәл өйрәт", – дигән гарәпкә Рәсүлүл-лаһ: "Тиңдәш тотмаган хәлдә Аллаһы Тәгаләгә гыйбадәт кыл, фарыз намазларын укы, фарыз зәкятне бир, Рамазан-да ураза тот", – диде. Гарәп: "Валлаһи, шушы нәрсәләрдән арттырмам да, киметмәм дә", – дип, чыгып китте. Рәсүлүл-лаһ: "Җәннәт әһелен күрәсе килгән кеше шул кешегә кара-сын", – дип калды". Аллаһы Тәгалә ярдәм биргәндә го-мумгә күрә бу эшләр көч җитмәслек булмаса кирәк.

109 * بَرِئَ مِنَ الشُّحِ مَنْ أَدَّى الزَّكَاةَ وَ قَرَى الضَّيْفَ وَ أَعْطَى فِى النَّائِبَةِ *

"Саран исемен алудан котылучы – зәкятне түләр, ку-накны хөрмәтләр һәм гомуми хаҗәтләр өчен мал бирер".

Ислам шәригатендә саранлык һәм юмартлыкның үл-чәве бу хәдистә бәян ителгәнчә, зәкятне бирүче, килгән кунакны хөрмәт итүче һәм гомуми хаҗәтләргә мөмкин ка-дәр ярдәм итүче. Үзләренә садаканы мул бирүчеләр һәм сыйлаучыларны гына юмарт дип сөйләп тә, үзләренә тө-шерми һәм сыйламый торганнарны саран дип сөйләү бу үлчәүгә туры килеп җитмәсә кирәк.

Үз файдасы яки хатыны һәм балалары өчен мал са-рыф итү авыр булмаса да, гомуми мәнфәгатьләр өчен са-рыф итү һәркем өчен, әлбәттә, җиңел түгел. Шул җәһәт-тән булса кирәк, Рәсүлүллаһ гомуми мәнфәгатьләр (мәк-тәп һәм мәдрәсәләр, мәчет һәм хастаханәләр, күпер һәм юллар, һөнәр һәм сәнгать, дин гыйлемнәрен арттыру өчен төзелгән биналар) өчен мал сарыф итүчеләрне сараннар җөмләсеннән чыгара.

Гыйлем әһелләренең сүзләренә күрә мал сарыф итү турысында бәндәләр өстендә ике төрле вәҗеп бар: 1) Шә-ригать вәҗебе. Моңа зәкят кебек фарыз садакалар керә. 2) Чын кешелеклелек һәм гадәт вәҗебе. Моңа килгән кунак-ны сыйлау һәм гомуми мәнфәгатьләр хакында мал сарыф итүләр керә. Шушы ике төрнең һәр икесеннән үзен тый-мый торган кеше "юмарт" булып, икенчесеннән үзен тыю-чы – "саран", беренчесеннән тыючы "үтә дә саран", ә һәр икесеннән дә тыелучы "комсыз саран" була.

Дөньядагы милләтләрнең хөрмәтле һәм кадерле булу-ларының сәбәбе – үз араларында булган байларның гому-ми мәнфәгатьләр һәм милләт хаҗәтләре өчен мал сарыф итүләре. Милләтләрнең кадерсез булулары исә, үз арала-рындагы байларның гомуми мәнфәгатьләр өчен кесәләрен ачмауларыннан һәм акчаларын кызганудан.

110 * أَلْبِرُّ حُسْنُ الخُلُقِ وَ الإِثْمُ مَا حَاكَ فِى صَدْرِكَ وَ كَرِهْتَ أَنْ يَطَّلِعَ عَلَيْهِ النَّاسُ *

"Изгелек – гүзәл холыклы булу, гөнаһ исә, күңелнең икеләнүе, бер карарга килми торуы һәм яхшы, инсафлы кешеләргә белдермәскә теләгән нәрсәң".1

Гүзәл холыкның изгелек һәм диннең зур бер тармагы икәнлегендә шик юк. Коръән Кәрим һәм хәдисләрдә иң күп зекер кылына торган нәрсә гүзәл холыкка чакыручы үгет-нәсыйхәтләрдер. Гүзәл холык хакында булган мөстә-кыйль аятьләр яки аятьләр эчендә булган җөмләләр, намаз һәм ураза, зәкят һәм хаҗ хакында булган аятьләрнең бөте-несеннән дә күбрәк икәнлеге мәгълүм. Хәдисләрдә дә шу-лай. Милләтләр гүзәл холык сәбәпле алга китәләр, ә бозык холык сәбәпле түбән төшәләр.

Әхлак төзәлү өммәтләрнең сәгадәтләренә, әхлак бо-зылу бәхетсезлекләренә сәбәп булуы яхшы аңлашылса, Рәсүлүллаһның: "Изгелек – гүзәл холыклы булу", дигән сүзенең сере һәм хикмәте дә яхшы аңлашылыр.

111 * اَلْبِرُّ لا يَبْلَى وَ الذَّنْبُ لا يُنْسَى وَ الدَّيَّانُ

لا يَمُوتُ اعْمَلْ مَا شِئْتَ كَمَا تَدِينُ تُدَانُ *

"Изгелек искермәс, гөнаһ онытылмас, бурычлы үл-мәс. Инде үзең нәрсә телисең шуны эшлә, ләкин нәрсә ге-нә эшләсәң дә, шуның җәзасын алачаксың!"

"Изгелекнең кадерен белмиләр", – дип халыкка үпкә-ләү мәгънәсезлектер. Изгелек кылудан максат кешеләрдән рәхмәт ишетү түгел, бәлки Аллаһы Тәгалә каршында са-ваплы булу. Кылган изгелек онытылып калмас, киләчәк бер көндә, әлбәттә, хисабы булыр, аның халык каршында кадере беленмәвенең аермасы юк.

Гөнаһ, бигрәк тә, бәндә хаклары булса, онытылмый, көннәрнең берендә тикшерү булачак. Шуның өчен, кеше-ләр изгелекләрнең бүләген, явызлыкларның җәзасын күрә-чәк бер көн киләсен онытмаска һәм үзләрен дөньяда ук хисап кылырга тиешле.

112 * بُعِثْتُ ِلإُتَمِّمَ حُسْنَ الأَخْلاَقِ *

"Мин күркәм холыкларны тәмам кылып бирү өчен җибәрелдем".1

Пәйгамбәрләрнең һәрберсе кешеләргә гүзәл әхлакны өйрәтү белән җибәрелгән булсалар да, Рәсүлүллаһ исә шу-ны тәмам итеп өйрәтү һәм камил кылу өчен җибәрелгән. Рәсүлүллаһның холкы хакында Коръәндә: وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ "Дөреслектә син күркәм холык өстендә",2 диелгән.

Рәсүлүллаһның холкы, фигыле, мөгамәләсе зур га-лимнәр тарафыннан язылган сира китапларында киң итеп бәян кылынган.

113 * بُنِيَ الإِسْلاَمُ عَلَى خَمْسٍ شَهَادَةِ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَ أَنَّ مُحَمَّدًا

رَسُولُ اللهِ وَ إِقَامِ الصَّلاةِ وَ إِيتَاءِ الزَّكَاةِ وَ الْحَجِّ وَ صَوْمِ رَمَضَانَ *

"Ислам дине биш нәрсәгә корылган: "Әшһәдү ән лә иләһә илләллаһ вә әшһәдү әннә мүхәммәдән габдүһү вә расүлүһү (Аллаһыдан башка һичбер илаһ юк һәм Мөхәм-мәд – Аллаһының колы һәм илчесе)" дип гуаһлык, танык-лык бирү (күңел белән ышанып, тел белән әйтеп һәм куш-каннар белән гамәл кылып, тыйганнардан тыелып), фарыз намазларны үтәү, зәкят бирү, көче җитсә хаҗ кылу, Рама-зан аенда ураза тоту".

Дата добавления: 2015-08-27