Ризыгы киң, гомере озын булуны теләгән кеше туганнары белән арасын өзмәсен.3 3 страница

ائِمَّة مُضِلِّين "адаштыручы имамнар" сүзе астына тугры-лыксыз хәлифәләр, солтан һәм әмирләр, зурмы-кечкенәме рәисләрнең һәрберсе керә. Ләкин боларның һичберсе үз-ләрен "адаштыручы имамнар" түгел, бәлки үзләрен Һади-лардан, Мәһдиләрдән санап, үз мәсләкләрендә булмаган һәм үзләре белән бер рәвештә фикерләмәгәннәрне "адаш-тыручы"лар дип санаулары мәгълүм. Шуның өчен "адаш-тыручы имамнар"ның билгеләрен белергә ихтыяҗ бар. Билгеләре беленгән соңында үзләре җиңел беленер.

"Адаштыручы имамнар" шул рәвештә булалар: бөтен ниятләре халыклар белән җитәкчелек итү, шәригатькә му-афыйк һәм муафыйк булмаган юллар белән мал җыю, за-һири эшләр һәм күз буяулар белән халыклардан хакыйкый динен яшереп тору, байлар белән фәкыйрьләрне бәрабәр күрмәү, дин башлыгы булуны үзләренең дөньяви максат-ларына сәбәп итү, Коръән һәм Сөннәтне бер тарафка куеп гади инсаннар сүзен алга кую һәм башкалар. Әмма халык-ларны сөю һәм алар өчен яхшы теләктә булу, фарыз га-мәлләрне кылып, хәрамнардан саклану, инсаннарга ихсан кылу, хаталарыннан, кимчелекләреннән күз йому, явыз-лыкларга изгелек белән җавап бирү, сүздән бигрәк гамәл белән яхшылык күрсәтү, халыкларга баш булулардан сак-лану, инсаф һәм вөҗданга каршы урыннарда алтын-кө-мешкә аз гына да илтифат итмәү, канәгать белән гыйф-фәтне лязем кылу, әүлиялар һәм, гомумән, инсаннар ха-кында ашып китүдән ерак тору һәм башкалар "адашты-ручы имамнар" булмауга билгеләр.

172 * فَعْلُ الْمَعْرُوفِ يَقِي مَصَارِعَ السُّوءِ *

"Изгелек эшләү һәлакәт урыннарына очраудан сак-лый".

Изгелекнең җәзасы да изгелек икәнлеге мәгълүм. Ях-шылык итү кешелеклелек булып, бу эш һичкайчан югал-мый. "Изгелек ит тә, суга сал, балык белмәсә, халык бе-лер" – мәшһүр сүз.

173 * فِي الْجَنَّةِ مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ وَ لاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ *

"Җәннәттә күз күрмәгән, колак ишетмәгән һәм адәм балаларының күңелләренә дә килмәгән нәрсәләр бар".

Җәннәт һәм җәһәннәм хакында Коръәндә хәбәр би-релгән рәхәт һәм михнәтләрне һәм, гомумән, ахирәт әхвә-ле хакында булган хәбәрләрне исемнәренә карап та һәрбер җәһәттән дөньядагы нәрсәләр белән бер рәвештә дип уй-ларга ярамый. Анда булган нәрсәләр һәм хәлләрне аңла-тып бирергә сүз һәм аңлар өчен адәм балаларында корал булмаганлыктан, шундый мәгълүм кәлимәләр белән аңла-тырга һәм инсаннарның үзләренә билгеле булган сүзләрне эшләтергә зарурәт бар. Шуның өчен җәннәтнең хурла-рын, елга һәм суларын, нигъмәт һәм ләззәтләрен, шулай ук тәмугның газап һәм мәшәкатьләрен, кабер газаплары, кабер сөальләре, мизан һәм сират, китап һәм хисап хәбәр-ләрен дөнья хәлләренә үлчәү һәм шул кәлимәләрнең дөнь-ядагы булган мәгънәләренә охшату тиешсездер. Ибне Габ-басның: "Җәннәттә булган нәрсәләрнең бары исемнәре ге-нә дөньяда булганнарына охшар", – дигән.1

Бу сүзләр мәгънәсен башкага бору һәм сүзләрне за-һирләреннән дүндерү түгел, бәлки темалар арасында го-муми бер аерма барлыгын, "нәрсә" дигән сүзгә туры килү сәбәпле генә тузан бөртеге белән Һималай тавын бертигез нәрсә дип хисап кылу ярамаганлыгын гына бәян кылудан гыйбарәт. Гомерендә шәһәр күрмәгән һәм кешеләрдән ишетеп тә берәр төрле гыйлем ала алмаган авыл кешесе "мунча" сүзен ишетү белән зиһене кечкенә генә һәм күбе-сенчә алды читән белән уратып алынган кечкенә һәм ка-раңгы бер бинага китәчәк. Хәлбуки, мунчаның 3-4 кат би-налардан гыйбарәт булып та, эче кыйммәтле паласлар, кыйммәтле көзгеләр, ишекләрдән зур тәрәзәләр һәм шул тәрәзәләргә зиннәтләп асылган пәрдәләр белән бизәлгән-нәре дә була. Бөтен ай буенча өч сум чыгара алмый торган кешеләр бу мунчаларда бер сәгать өчен өч, биш сум түләп керүләр مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ وَ لاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ "Күз күрмәгән, колак ишет-мәгән" нәрсә булачак.

Ана карынында булган балага: "Бу син тора торган урыннан башка бер зур урын бар, аны дөнья дип атыйлар", – дип сөйләсәләр һәм дөньяда булган матди һәм мәгънәви хәлләрне, күзгә күренә торган һәм рухани нәрсәләрне аң-латмакчы булсалар, күпме генә нәрсә аңлата алырлар икән? Мондый аңлатулардан бала ни чаклы гына гыйлем алыр икән? Хәтта үзе булган урыннан киң һәм иркен бер урын булачагына да зиһене җитмәс һәм акылы шуны да дөрес күрмәс һәм шул турыларда булган сүзләргә ышана алмас. Дөньяда яшәүче инсаннарга карата да ахирәтнең әхвәле шулай булырга мөмкин. Ихтимал ки, ахирәт көне хакындагы хәбәрләрне аңлауга кирәкле булган хис инсан-нарда эшләми тора торгандыр. Электр лампочкасы янсын өчен төймәгә басу кирәк булган кебек, бу хиснең дә берәр төймәсенә басарга кирәктер. Вакыты җитү белән бәлки төймәгә дә басылыр.

174 * قَدْ أَفْلَحَ مَنْ أَخْلَصَ قَلْبَهُ ِللإِيمَانِ وَجَعَلَ قَلْبَهُ سَلِيمًا وَلِسَانَهُ

صَادِقاً وَنَفْسَهُ مُطْمَـإِنَّةً وَخَلِيقَتَهُ مُسْتَقِيمَةً وَأُذْنَهُ مُسْتَمِعَةً وَعَيْنَهُ نَاظِرَةً *

"Тәхкыйкъ котылды, уңышка иреште шул кеше – ул иман турысында күңелен эчкерсез, телен дөрес, нәфесен тыныч, холкын гүзәл, колагын ишетүче һәм күзен күрүче кылды".1

Ягъни, һәртөрле нәфес теләкләреннән пакь булган иманлы һәм сәламәт күңелле, рас сүзле, Аллаһы Тәгалә-нең хөкемнәреннән разый булып, рәхәт тора торган нәфес-ле, гүзәл холыклы, сүзләрнең яхшы һәм яманнарын аера белеп ишетә торган колаклы, игътибар белән күрә торган күзле адәм уңыш һәм котылу табачак.

Бу сыйфатларга ия булу, әлбәттә, олуг кәмаләт. Шу-ның өчен сүзләрнең яхшы һәм яманнарын ишетә алмый, бәсыйрат һәм игътибар күзләре белән күрә белми торган кешеләр хакында Аллаһы Тәгалә шелтә сүзләре әйткән:

لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ

لا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ

"Аларның акыллары бар, ләкин хакны аңламыйлар, аларның күзләре бар, ләкин гыйбрәтләрне күрмиләр, алар-ның колаклары бар, ләкин Аллаһ сүзен ишетмиләр, алар хайван кебекләр, бәлки аларга караганда да адашканрак-лар. Алар камил гафилләр".1

175 * قَرْضُ الشَّيْءِ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَتِهِ *

"Бер нәрсәне бурычка бирү аны садака итеп бирүдән яхшырак".

Чөнки садаканың яхшы һәм яман, фәкыйрь һәм фә-кыйрь рәвешендә дөнья җыеп йөрүче хәйләкәр бай кулына төшүе мөмкин. Әмма бурыч сораучы кирәк фәкыйрь һәм кирәк бай булсын үзенең бер хаҗәтен үтәр өчен һәм чара-сызлыгын җибәрергә мәҗбүр булып сорый. Садака алучы-ларның бер төре садака акчасын кабакка һәм икенче бер төре банкка тапшырса, бурычка алучы кеше шуны үзенең мәнфәгатен тәэмин итү, яки хаҗәтен китәрү өчен сарыф кыла. Әлбәттә, бер мөселман кешенең хаҗәтен үтәү савап-лы эш.

Бурычның садакадан да хәерле булуы төп хаҗәтләрне үтәү һәм исраф һәм ахмаклык юлларына сарыф кылмау-лары мәгълүм булган кешеләр хакында. Юкса, исраф кы-лучылар һәм үз байлыкларын бозык юлларга сарыф итү-челәр, кеше малларын бурычка таратучылар, банкларда векселләр белән мөгамәлә кылучылар, алтын һәм көмеш, һәртөрле процентлы кәгазьләр белән уйнаучыларга булган бурыч саваплы эштер дип белмибез.

Малны акыл белән тота белмәүче кешеләргә бурычка бирү – күрә торып малыңны суга салу булганлыктан, ях-шы эш түгел.

Мал тота белмәгән кешеләр исрафлары, тәдбирсез-лекләре сәбәпле үз малларын да бетерәләр, башкаларның малларын да юкка чыгаралар. Боларның бай рәвешендә йөрүләре үзләренә дә һәм башкаларга да зарар. Мондый кешеләргә бирелгән бурычлар күбесенчә кайтмыйлар, үз-ләренең дә хаҗәтләре бетми, шөкерләре дә булмый. Шу-ның өчен иң яхшысы андый исрафчыларга бурычка бир-мәү һәм алар белән мөгамәлә кылмау.

176 * قُلْ آمَنْتُ بِاللهِ ثُمَّ اسْتَقِمْ *

"Аллаһыга инандым диген дә, истикамәтле бул!"

Рәсүлүллаһ бу сүзләрне "Йә, Рәсүлүллаһ! Ислам дине хакында әһәмиятле бер сүз әйтсәң, синнән башкалардан сорарга хаҗәт калмас иде!" – дигән бер сәхабә җавап итеп әйтте.

Иман китерү белән истикамәтле (тугры) булу астына бөтен Ислам дине кереп бетә. "Истикамәтле бул" дигән сүзгә ышану һәм гамәлләрне төзәтү, гыйбадәт һәм бәндә-челек вазифаларын үтәү, халыклар белән мөгамәлә кылу кебек эшләрдәге тугрылыкларның һәрберсе керә. Ислам динендә тугры булу һәм бу хәдис белән гамәл кылуның иң ачык билгесе – Коръән һәм Сөннәткә иярү, ни дәрәҗәдә олуг һәм мәшһүр адәм булсалар да, Коръән һәм Сөннәт өйрәтмәләренә каршы урыннарда кешеләргә иярмәү, ин-саннарны илаһлык мәртәбәсенә күтәрмәү, бидгатькә яр-дәм бирмәү кебек эшләр.

Истикамәтле булу бик зур һәм бик авыр эш. Шулай булса да, моннан өмет өзмәскә һәм: "Ул безнең кулдан ки-лә торган нәрсә түгел", – димәскә, бәлки көч җитсә-җит-мәсә шул юлда тырышырга тиешле. Йөз өлеш истикамәт-нең бер генә өлеше кулда булса да, ул да зур табыш. Ул булмый икән, шул хакта тырышу үзе зур ганимәт.

وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا "Безнең юлыбызда тырышу-чыларны, Без, әлбәттә, Үзебезнең хак юлга күндерәчәк-без".1

* 177 قَلِيلٌ تُوَدِّي شُكْرَهُ خَيْرٌ مِنْ كَثِيرٍ لاَ تَطِيقُهُ *

"Шөкер итә алырлык аз нәрсәң, шөкер итә алмаслык күп нәрсәдән яхшырак".

Бу хәдисне Рәсүлүллаһ "Аллаһы Тәгаләгә дога кылса-на, миңа байлык бирсен иде", – дип сораган Сәгъләбә бине Хатиб әл-Әнсари дигән кешегә сөйләде.2

Чыннан да малдан максат төп хаҗәтләрне үтәү һәм дөнья үткәреп тору булып, шуннан артканында зур хасият булмаса кирәк. Файдасы юк һәм җавабы күп булган малга хуҗа булганчы, файдасы күп һәм җавабы аз булган белән гомер сөрү, әлбәттә, яхшырак.

178 * قِوَامُ الْمَرْءِ عَقْلُهُ لاَ دِينَ لِمَنْ لاَ عَقْلَ لَهُ *

"Адәм баласының таяначак нәрсәсе үзенең акылы. Акылы булмаган кешенең дине дә юк".

Инсаннарны башка хайваннардан аера торган нәрсә сөйләшә белү түгел. Чөнки хайваннар да үз араларында сөйләшәләр, максатларын аңлашалар. Бу турыда инсаннар белән башка хайваннар арасында аерма юк. Моны һәркем белә һәм Коръән Кәримнең:

قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ ل

ا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لا يَشْعُرُونَ

"Кырмыскаларның патшасы Сөләйман гаскәрен күреп әйтте: "Ий, кырмыскалар, Сөләйман үзенең гаскәре белән килә, өйләрегезгә кереп качыгыз, югыйсә, тапталырсыз, алар сезнең тапталганыгызны сизмәсләр".1

وَوَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُودَ وَقَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنطِقَ الطَّيْرِ "Сөләйман атасы Давытка пәйгамбәрлектә варис булды, ул әйтте: "Әй, кешеләр, мин кошлар белән сөйләшергә өйрәтел-дем",2 дигән аятьләр шуңа дәлил булалар. Инсаннарны хайваннардан аера торган нәрсә акылдыр. Башкалар акыл-сыз хайваннар булса, инсан акыллы хайван. Шулай булгач, инсанның терәге "акыл" икәнлеге һәм акыл булмаганнан соң дине дә булмаслыгы үзеннән-үзе мәгълүм.

Акыл үзе нинди нәрсә?

Гыйлем һәм фән бу көнгә кадәр моңа җавап бирә ал-мый, аера ала торган бер куәт дип сөйләүдән башкага үтәргә көчләре җитми.

Яратылган вакытта кешеләр белән бергә яратылган акылга "гаризи" (тумыштан бирелгән, инстинктив), "хый-лькый" (гадәти), "табигый" исемнәре бирелеп, тәҗрибә-ләрдән хасил булган акылга "мүктәсәб" (кәсеп итеп табыл-ган) исеме бирелә.

Хакыйкый булган һәм бөтен вазифалар йөкләнә тор-ган акыл әүвәлге акыл (гаризи) булып, моның арту-кимү ихтималы юк. Кешеләрне башка хайваннардан аера торган акыл шушы.

Мүктәсәб акыл, хакыйкатьтә гаризи акылның нәти-җәсе булып, тәҗрибә азлык һәм күплек нисбәтендә арту һәм кимүне кабул итә. Моның чиге юк. Тырышлык һәм яхшы тәҗрибәләр сәбәпле артырга һәм кулланмау һәм һәр сүзгә һәм һәрбер кешегә ияреп йөрү сәбәпле бөтенләй азаерга мөмкин. Тәҗрибәсе, аң-фикере юк, ни ишетсә шу-ңа ышанучы картларның акыллары зәгыйфь булып, һәр-нәрсәне үз акылы белән тикшереп караучы яшьләрнең акыллы булуларындагы хикмәт шул. Шуның өчен китап укыганда акыллы мөәллифләр белән акылсыз мөэллиф-ләрне яхшы аера белергә һәм соңгыларның әсәрләре белән шөгыльләнүдән сакланырга тиешле. Әгәр тәҗрибәсе ка-мил булса, ул вакытта инсан никадәр озак яшәсә, шулка-дәр акыллы була. Кешеләрнең кыйммәте акылга карап йө-ри.

Дөньяда булган бозык игьтикадлар, нигезсез фикерлә-рнең һәрберсе акылсыз кешеләрнең үзләре ихлас куйган адәмнәрнең сүзләренә ышанулары, юучылар хозурында ятучы мәетләр кебек баш иеп торулары һәм гаризи акыл-ларын кулланмаулары сәбәпле таралганлыгы мәгълүм.

Үзләренең хисләренә ышанмаган кешеләрдә нинди дин булсын? Әгәр لاَ دِينَ لِمَنْ لاَ عَقْلَ لَهُ "Акылы булмаган кеше-нең дине дә юк" сүзе дөрес булмаса, дөньяда башка һич дөрес сүз булмас.

Ислам диненең иң көчле һәм иң беренче терәге акыл булып, мөселман булыр өчен шул акылны эшләтә белергә кирәк. Дөрес иман акыл аркасында гына хасил була. Шуңа күрә Ислам динендә акылга муафыйк булмаган нәрсәләр юк. Акылның хаким булуын һәм аның фазыйләтен инкарь итү белән Ислам диненең җыелуы мөмкин түгел. Акылга Ислам дине кадәр хөрмәт күрсәтүче һәм үзенә тиешле булган урынны бирүче башка бер дин дә юк. Европа фәл-сәфәсе эзли торган, беркадәр үз тырышлыклары белән та-бып төзелгән һәм "акыл дине" дип исем бирелгән дингә күрә Ислам дине янә дә бөегрәк, янә дә руханиерак, янә дә мәгънәлерәк күренә. Әгәр Европа фәлсәфәсе үзләренең мәгълүматлары һәм гыйлемнәре белән тикшерсәләр, иншә Аллаһ, эзли торган нәрсәләрен Ислам динендә табарлар, хөрмәт һәм ихтирам йөзеннән аның алдында сәҗдә кы-лырга мәҗбүр булырлар. Бу хәл бүген булмаса да, беркөн-не, әлбәттә, булачак.

إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ. وَلَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ "Коръән – барча га-ләмгә зекер, вәгазь һәм диндер. Коръәннең хикмәтләрен, аның хәбәр биргән нәрсәләренең хаклыгын бераз вакыт-тан соң белерсез. Дөньяда белмәсәгез, ахирәттә белер-сез!"1

Коръән Кәримнең гөнаһлы бәндәләр авызыннан әйтә торган: لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ "Әгәр без ул пәй-гамбәрләрнең хак сүзләрен тыңлап кабул иткән булсак, яки алар өйрәткән шәригать хөкемнәрен аңлап гамәл кыл-ган булсак, җәһәннәм әһелләре эчендә булмас идек",2

أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا "Әллә алар җир өстендә йөрмиләрме, йөрсәләр һәлак булган шәһәрләрне күреп гыйбрәт алырлар иде",3 كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ "Без әнә шулай аятьләребезне ачык итеп аңлатабыз, аңлый бел-гән кешеләр өчен"4 кебек хисапсыз күп аятьләреннән акылның бөтен фазыйләтләргә, бигрәк тә, Ислам диненә нигез икәнлеге мәгълүм була.

Дата добавления: 2015-08-27