Ризыгы киң, гомере озын булуны теләгән кеше туганнары белән арасын өзмәсен.3 4 страница

Инсанның акылы арту белән аның әдәбе һәм гыйф-фәте, фикер һәм фазыйләте арта, хайвани теләкләрдән ераклаша һәм сафлана бара, дөньяга ни өчен килүен тик-шерә һәм яхшылыклар кылырга тырыша. Бу исә камил мәгънәсе белән "Ислам дине" булып җитмәсә дә, Ислам диненең капкасына килеп җитүдер. Моннан соң капканы ачып керү авыр эш түгел.

179 * قَيِّدُوا الْعِلْمَ بِالْكِتَابَةِ *

"Гыйлемне язу белән беркетеп куегыз!"

Һәрбер кирәкле гыйлемне күңелдә саклап тору мөм-кин түгел. Кеше никадәр зирәк булса да, кайбер нәрсә-ләрне оныта, хәтереннән чыгара. Әмма язылган нәрсә шул хәлендә саклана, югалмый, әгәр дә онытылган булса, ка-рау белән хәтергә төшә. Икенчедән, кәгазьгә язылган нәр-сәләрдән башкалар да файдалана ала. Гыйлемне авыз бе-лән өйрәтү һәм йөзгә-йөз сөйләп таратуга күрә язу аркылы тарату җиңелрәк һәм нәтиҗәлерәк. Шуңа күрә сәхабәләр Коръән Кәримне бер урынга җыеп язарга лязем күрделәр һәм Коръән Кәримнең саклануы өчен шул эшне тиешле таптылар. Әгәр хәдис галимнәре үзләре ишеткән хәдис-ләрне китапларга язмаган булсалар, хәдисләр безгә килеп җитә алмаган булырлар иде.

Имам Тирмизи: "Сәхабәләрдән берсе Рәсүлүллаһка үзенең хәтерсезлегеннән һәм Рәсүлүллаһ сүзләрен хәте-рендә тота алмавыннан зарланган иде. Рәсүлүллаһ аңа:

استعن بيمينك "Уң кулыннан файдалан!", ягъни яз дип язу-га ишарә кылды".1

Әбү Һөрәйрәнең "Сәхабәләр арасында миннән дә күп хәдис риваять итүче булса, Габдуллаһ бине Гамер булыр. Чөнки ул яза, мин язмый идем", – дип сөйләгәнлеген имам Бохари риваять итә.

Язу мәдәният сәбәпләреннән булып, мәдәният алга китү өчен аңа ихтыяҗ зур. Сәхабәләрнең картларына күрә яшьләре арасында яза белүчеләрнең күп булуларындагы хикмәт тә шул мәдәният күтәрелү тәэсире булса кирәк.

Язуның ни дәрәҗәдә игътибарлы икәнлегенә бурыч мәсьәләләрен яктырткан аять җитә.2 Мәзкүр "бурыч" аяте бүгенге нотариуслар хакындагы тәртипләргә төп канун бу-лырга тиешле.

Бу урында зекер ителгән хәдис ирләргә генә хас тү-гел, бәлки хатыннарга да кагыла. Гасыр сәгадәттә яза бе-лүче хатыннар ирләрдән күбрәк булмасалар да, бик аз да түгелләр иде. Хафса анабыз бинт Гомәр, Шифа бинт Габ-дуллаһ язу белүчеләр җөмләсеннән. Шәригатьнең максаты өммәтне наданлыктан чыгару, аларга китап һәм хикмәт өйрәтү булып, моннан хатыннарны аеру дөрес түгел.

180 * كَرَمُ الْمَرْءِ ديِنُهُ وَمَرُوءَتُهُ عَقْلَُهُ وَحَسَبُهُ خُلْقُهُ *

"Адәмнең хөрмәте – дине, егетлеге – акылы, абруе – холкы".

Ягъни, адәм баласының хөрмәте үзенең дине белән булып, дине бөтен булса, хөрмәте дә бөтен һәм дине ким-челекле булса, хөрмәте дә кимчелекле; егетлеге акылына бәйле булып, акылы камил булса, егетлеге дә камил, һәм акылы кимчелекле булса, егетлеге дә кимчелекле; шулай ук абруе да холкына күрә була, ягъни холкы гүзәл булса, абруйлы, гүзәл булмаса, абруйдан мәхрүм дигән сүз.

Адәм балалары вәхшилектән, хайванлыктан зирәк-лекләре һәм зиһеннәре сәбәпле күтәрелеп чыктылар, мә-гыйшәт һәм хәят юлларын да зирәклекләре белән тапты-лар һәм һәртөрле кәсеп һәм көнкүрешләрен дә зиһеннәре сәбәпле аңладылар. Иҗтимагый хәлләрнең төзек булуы зирәклек, зиһен һәм аңлылыктан бигрәк әхлакка бәйлән-гән. Адәм балалары башка хайваннардан бергә җыелышып тереклек итү җәһәте белән аерылалар. Бергә җыелышып көн күрү өчен өлфәт һәм мәхәббәт, дуслык һәм иттифакъ шарт. Болар булмаганда бергә җыелып көн күрү мөмкин түгел. Өлфәт һәм мәхәббәт булсын һәм дәвам итсен өчен ихлас һәм амәнәт, тугрылык һәм шәфкать, түземлек һәм күкрәк киң булу кирәк һәм ялган, хыянәт кебек начар холыклардан саф булу лязем.

Адәм балалары гүзәл холыкка ия булсалар, аз гына зирәклек белән дә күп эш кылулары һәм югары күтәрелү-ләре мөмкин. Шуның сәбәпле өммәт арасында берлек, ышаныч булыр, өлфәт һәм дуслык хөкем сөрер. Әмма хо-лык бозык булса, зирәклек никадәр зур булса да, файдасы булмас, бәлки шул кешенең үзенә дә, башкаларга да зарар-лы булыр. Мондый адәмләрнең зирәк һәм галим булула-рына күрә зиһенсез һәм белемсез булулары яхшырак.

Бу хикмәтләр аңлашылып җитсә, Рәсүлүллаһның гү-зәл холыкка әһәмият бирүенең сәбәбе үзеннән-үзе мәгъ-лүм булыр. Мөгамәләсендә тугрылык булмаган һәм хыя-нәтчел, кеше хакыннан сакланмаучы һәм амәнәтсез, хәер эшләргә мал сарыф итми һәм фәкыйрьләргә ярдәмсез бул-ган зирәк байдан нинди файда бар? Бу адәмнең зирәк бай булуына караганда зиһенсез фәкыйрь булуы үзе өчен дә, башкалар өчен дә яхшырак. Бу сүзләрдән гүзәл холыкның кыйммәтле бер нәрсә икәнлеге ачык аңлашылса кирәк.

181 * كَفَى باِلدَّهْرِ وَاعِظًا وَبِالْمَوْتِ مُفَرِّقًا *

"Заманга вәгазь йөзеннән халыкларны бер-берсеннән аеручы үлем җитә".

Аллаһы Тәгалә адәм балалары өчен ризыкларны чик-ләгән һәм билгеләгән булса, гомерне һәм сулышларны да чикләгән, никадәр күп торса да бервакыт дөньядан күчү белән хөкем кылган. Бу тән яки тал чыбыгы кебек яшь һәм нәзек вакытында, яки картаеп эштән чыкканнан соң дөнь-ядан китәчәк.

182 * كَفَى بِكَ إِثْمًا أَنْ لاَ تَزَالَ مُخَاصِمًا *

"Сиңа гөнаһ йөзеннән, халык белән гел кычкырышып торуың җитә".1

Мәгәр мәзлум кешеләрнең үз хакларын дәгъва итүлә-ре шул хактан үтеп китмәү шарты белән дөрес. Шулай булса да, бик зур мәҗбүрлек булмаганда низаглашып йөр-мәү яхшы.

183 * كَفَى بِالْمَرْءِ إِثْمًا أَنْ يَحْبِسَ عَمَّنْ يَمْلِكُ قُوَّتَهُ *

"Кешегә үз өстенә нәфәкасы тиеш булганнарга тиеш-ле нәфәканы бирмәве гөнаһ йөзеннән җитә".1

Ягъни, бер кеше үз өстенә нәфәкасы (көн күрерлек мал) лязем булган кешеләргә нәфәка бирми торудан башка һичбер гөнаһ эш кылмаса да, явызлык дәфтәре ябылмас, гөнаһ йөзеннән шул нәфәка бирми торуы җитәрлек булыр. Бу хәдис нәфәкалары лязем булган кешеләргә нәфәка бир-ми торуның гөнаһы никадәр зур икәнлекне аңлата.

184 * كَفَى بِالْمَرْءِ عِلْمًا أَنْ يَخْشَى اللهَ وَكَفَى بِالْمَرْءِ جَهْلاً أَنْ يَعْجَبَ بِنَفْسِهِ *

"Аллаһы Тәгаләдән курку – гыйлем йөзеннән, үзенә карата яхшы уйда булу наданлык йөзеннән җитә".

إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ "Аллаһыдан Аның галим кол-лары гына курка",2 дигән аятьнең мәгънәсе дә ялгыз кур-куны бәян итү түгел, бәлки Аллаһы Тәгаләнең олуглык һәм бөеклек, кодрәт һәм ихтыяры хозурында хәйран калу-ны, ихтирам белән катыш булган куркуны бәян кылу. Бу эш, әлбәттә, галимнәргә хас бер сыйфат булып, шушы рә-вештә куркуның гыйлемнән гыйбарәт булачагында шөбһә юк.

Аллаһы Тәгаләдән шулай куркучы кеше Аллаһы Тә-галәгә карата булган бурычларын үтәгәне кебек, бәндәләр арасында булган хакларны җиренә җиткерүдә дә кимчелек итмәскә тырышыр. Аллаһы Тәгаләнең бәндәләрен рәнҗет-мәс, аларга хәер догада булыр, изге эшләргә булышыр һәм гөнаһ эшләргә ярдәм бирүдән сакланыр. Гыйлемнең нәти-җәсе шул нәрсәләрдән гыйбарәт булыр. Үзенең гыйбадәте булса, аның кабул булу-булмавы, гыйлеме булса аның файдалымы-файдасызмы икәнлеге, бай булса, үзенә сәга-дәт сәбәбе яки зарар һәм авырлык булуы аңлашылмый то-рып, шулар белән күтәрелеп йөрү, әлбәттә, наданлыктан башка нәрсә түгел.

185 * كَفَى بِالْمَرْءِ مِنَ الْكَذِبِ أَنْ يُحَدِّثَ بِكُلِّ مَا سَمِعَ *

"Кешегә, һәр ишеткән нәрсәсен сөйләп йөрү, ялган-чылык йөзеннән җитә".1

Кеше никадәр ялган сөйләмәскә тырышса да, әгәр һәрбер ишеткәнен кешеләргә сөйләп йөрсә, бер вакыт ял-ган сөйләми калмас. Ялганчы булмас өчен һәр ишеткәнне сөйләмәскә һәм язмаска, сүзләрнең тышкы гүзәллекләренә алданмаска кирәк.

186 * كُفَّ شَرَّكَ عَنِ النَّاسِ فَإِنَّهُ صَ‍دَقَةٌ *

"Адәмнәргә явызлыкны тидерүдән саклан, бу эш сиңа үзеңнән садака булыр".

"Кешегә усаллык итмә!" Нинди кыска сүз! Бу сүзе бе-лән Рәсүлүллаһ һәрбер адәмне үзенә үзе өчен юл күрсәтү-че һәм тәрбияче булырга тиешлеген белдерә. Әгәр адәм баласы үзенең инсафына кайтса һәм үзенең әтрафын яхшы һәм яман эшләр урап алганын күрсә, яхшы эшләрне их-тыяр итеп, яманнарыннан качарга тырышыр. Бу хәлгә кай-берәүләр вөҗдан, кайберәүләр тәрбия һәм кайберәүләр тәүфикъ диләр. Боларның барысы да дөрес, болар бер-бер-сенә каршы түгел, һәрхәлдә, бу эш яхшылык билгесе бу-лып, шундый бер фикер төшсә, кичектермәскә һәм гамәл-гә куярга тиешле. Моның беренче баскычы – башкаларга усаллык кылмау.

Яхшылык кием яки торган урын һәм йөргән җирләр белән түгел, бәлки күңел төзәлүдән гыйбарәт. Күңел төзә-лүнең беренче билгесе – башкалар белән булышмау, алар-га иза һәм җәфа бирмәү. Әгәр һәр мөселман үзенең күңе-лен шул рәвештә төзәтсә, гайбәт һәм сүз йөртү, ифтира һәм боһтан кебек эшләрнең әсәре дә калмас.

Әгәр Ислам дөньясы төзәлсен, мөселманнар фазый-ләт һәм күркәм әхлакта мисал булып йөрсеннәр дисәң, үз күңелеңне төзәт, кешегә усаллык итмә, көнчелек кылма!

187 * كُلُّ أُمَّتِي مُعَافًى إِلاَّ الْمُجَاهِرُونَ وَإِنَّ مِنَ الْمُجَانَةِ أَنْ يَعْمَلَ

الرَّجُلُ بِاللََّيْلِ عَمَلاً ثُمَّ يُصْبِحَ وَقَدْ سَتَرَهُ اللهُ فَيَقوُلَ يَا فُلاَنُ عَمِلْتُ

الْبَارِحَةَ كَذَا وَكَذَا وَقَدْ بَاتَ يَسْتُرُهُ رَبُّهُ وَيُصْبِحُ يَكْشِفُ سِتْرَ اللهِ عَنْهُ *

"Өммәтемнең гөнаһлары гафу ителәчәк, мәгәр ачык рәвештә гөнаһ кылучылар гына моннан мәхрүм. Гөнаһны ачык кылучылар җөмләсенә шул кеше дә керә: кичәдә яшерен рәвештә гөнаһ кыла да, шул Аллаһы Тәгалә яшер-гән гөнаһысын иртә белән: "Иптәш! Кичә мин шулай кыл-дым, болай иттем", – дип үзе кылган гөнаһны кешегә сөй-ли, хәлбуки, ул гөнаһны кичәдә Аллаһы Тәгалә яшергән иде, әмма бу үзе көндезгә чыккач, Аллаһ тарафыннан ку-елган пәрдәне ертып, үзенең бозыклыгы белән мактана!"1

Әгәр бәндәчелек белән гөнаһ кылгансың икән, инде тәүбә ит, аны кешегә сөйләп йөрмә! "Алладан яшермәгән-не бәндәдән яшерер хәл юк", – димә. Ул акылсыз кеше сү-зе. Аллаһыдан яшереп булмый, әмма бәндәләрдән яшерер-гә мөмкин. Гөнаһны сөйләү, кешегә күчергеч күрсәтү, гө-наһ эшкә дәрт бирү була. Көн уртасында бөтен халык хо-зурында зур шәһәрләрдәге магазиннар, кибетләр талануга сәбәп, шул эшкә күчергеч булучылар һәм гөнаһны яшер-мәүчеләр икәнлеге мәгълүм. Әгәр Аллаһы Тәгалә пәрдә-ләгән булса, моның кадерен белергә, шөкер кылырга һәм уянып үкенергә тиешле. Аллаһы Тәгалә корган пәрдәне ерту көфран нигъмәт кылу була.

188 * كُلُّكُمْ رَاعٍ وَكُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ الإِمَامُ رَاعٍ وَمَسْئُولٌ

عَنْ رَعِيَّتِهِ وَالرَّجُلُ رَاعٍ فِي أَهْلِهِ وَهُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ وَالْمَرْأَةُ رَاعِيَّةٌ

فِي بَيْتِ زَوْجِهَا وَمَسْئُولَةٌ عَنْ رَعِيَّتِهَا وَالْخَادِمُ رَاعٍ فِي مَالِ سَيِّدِهِ

وَمَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ وَكُلُّكُمْ رَاعٍ وَمَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ *

"Һәрберегез – көтүче һәм һәрберегез үз көтүе өчен җаваплы. Имам – көтүче, ул үзенең көтүе хакында җавап-лы. Ир – үз әһеленең көтүчесе, ул шул хакта җаваплы. Ха-тын – иренең өендә көтүче, ул шул хакта җаваплы. Хез-мәтче – хуҗа малының көтүчесе, ул шул хакта җаваплы. Һәрберегез – көтүче һәм һәрберегез үз көтүе хакында җа-вап бирәчәк".1

Монда булган имам, ир, хатын, хезмәтче сүзләре ми-сал өчен генә зекер кылына. Юкса, хөкеменә күрә эш ба-шында булган кешеләрнең һәрберсе һәм берәр төрле ида-рә башында торучылар, нинди булса да берәр вазифа һәм хезмәт итүчеләрнең һәрберсе үз урыннары һәм хезмәт-ләренә күрә һәм дөнья-ахирәт эшләре хакында җаваплы-лар. Алай гына да түгел, бәлки гомуми булган иҗтимагый һәм әхлакый, сәяси һәм икътисади, дини һәм дөньяви эш-ләрдә үзләренең акыл һәм гамәлләре, аң һәм игътибарла-ры белән бертигез сурәттә җаваплылар. Ләкин мондый ке-шеләрнең җаваплылыклары шуның өчен билгеләнгән ке-шеләрнең җаваплылыкларыннан соң икенче дәрәҗәдә бу-ла.

189 * الْكَلِمَةُ الْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ حَيْثُ وَجَدَهَا فَهُوَ أَحَقُّ بِهَا *

"Хикмәтле сүз – мөэминнең югалткан нәрсәсе. Аны кайдан тапса, шуннан алыр".2

Илаһи хикмәт һәм илһам белән шайтани вәсвәсәне аера белә торган куәттән һәм үзенең иясен яхшы эшләргә әйди торган дөрес гыйлемнән гыйбарәт булса да, бу урын-да дин яки дөнья өчен файда бирә торган гыйлемнәр һәм мәгърифәтләрдән гыйбарәт булса кирәк. Шуңа күрә мө-селманнарның дин һәм дөньяларының алга китүенә, рә-хәт яшәүләренә, хәят мәйданында җиңелмәүләренә сәбәп була торган гыйлемнәрнең һәрберсенә "хикмәтле сүз" дип әйтү туры килә.

190 * كُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ وَإِنَّ مِنَ الْمَعْرُوفِ أَنْ تَلْقَى

أَخَاكَ بِوَجْهٍ طِلْقٍ وَأَنْ تُفْرِغَ دَلْوَكَ فِي إِناَءِ أَخِيكَ *

"Шәригать һәм акыл каршында яхшылык саналган һәрбер нәрсә – садака. Кардәшеңә ачык йөз белән юлыгу-ың һәм су алырга килүче кардәшеңнең чиләгенә су салуың да изгелек".1

Ягъни, кешеләргә изгелек кылу садакадан санала. Шуңа күрә "садака" кул белән нәрсә бирү генә түгел, бәл-ки фәкыйрьләрнең дә садака кылулары һәм шул садака-лары белән савапка ирешүләре мөмкин. Хәтта кайбер хә-дисләргә күрә, кылырга мөмкин була торып, усаллыктан тыелу да садака. Кешеләргә ачык йөз белән юлыгу да са-дака һәм саваплы эш булганнан соң, дөньяда вакытта ма-лым булмады, изгелек итәргә көчем җитмәде дияргә һич-кемнең хакы юк.

191 * كُلُّ مَوْلُودٍ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ فَأَبَوَاهُ يُهَوِّدَانِهِ أَوْ يُنَصِّرَانِهِ

Дата добавления: 2015-08-27