Абай аудармашы

Абай – ұлы аудармашы. Қайткенде де, ақынның аудармалары – өзінің төл туындылары секілді, елдің жоғын жоқтап, мұңын мұңдаған туындылар. Абай – Батыс әдебиетіне аудармашы ретінде алғаш жол салушы. Ол қазақ әдебиетін Лермонтовтың «Бородиносынан» бастап, аударманың небір жауһар үлгілерімен толықтырды. Біріншіден, Абай – талғампаз ау­дар­ма­шы. Адамгершілікті дәріптеуге, жаман мі­нез-құ­лықты шенеуге құрылған аудар­ма­лар М.Ю.Лермонтовты аударудан бастау алды. Идеялық мазмұн мен көркемдік эс­те­ти­каның үндескен тұсы да осы болса керек. Ке­зінде Мұхтар Әуезов өте жоғары баға бер­­ген «Қанжар», «Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз», «Теректің сыйы», «Желкен» секілді аудармалары – ақын шығармашылығында бір төбе. Абай Лер­­монтов шығармаларына неліктен ден қояды? Бірқатар зерттеушінің осы та­қы­рып­қа бара бермеуі абайтану ғы­лы­мы­ның күңгірт тұсы болса керек. Тура ау­дар­ма мен еркін аударманың парқын бізге Абай­дың аударма дәстүрі ажыратып бер­ген­дей. Сөз­бе-сөз аударма шумақ, бунақ, буын ұйқас­та­рына қарай өзара екіге бө­лі­неді. Кейбір өлең­дерді аударғанда Абай өлең­нің шу­мағын да, ұйқас түрлерін де берік сақтайды. Аударған өлеңдерінің буы­нын қазақша дәл беру мүмкін болмаса, са­ны жағынан соған жақын келетін өлең­мен аударады. Абай Лермонтов өлеңдерін ау­дару барысында әлеуметтік-эстетикалық танымы мен шы­ғар­машылық нысанын біл­ді­ретін ұғым­дар­дың аттарын аударуда ық­шам­дау прин­ци­пін ұстанады. Абай аудар­ма­ла­рын­да­ғы мазмұны дәлме-дәл аударылған «Ме­нің сырым, жігіттер, емес оңай» («Я не хочу чтобы свет узнал») де­ген өлеңнің кө­лем­і екі тілде де – 16 жол­дан. Бұлай ау­дару үлкен шеберлікті та­ныт­қанын айтсақ, орын­ды. Айта берсе, Абай аудармалары ше­тінен оның асқан талант иесі екенін дәлелдейді. «Көңілім менің қараңғы, бол, бол, ақын» шы­ғармасы да – осындай әсерлі өлеңдерінің бірі. Бұл – Байронның «Моя душа темна» атты туындысын еркін аударған М.Ю.Лер­мон­тов нұсқасы. Ақынның көзі тірісінде орыс­ша нұсқасы «Отечественные записки» жур­налында басылып, кейін өзінің жи­нақ­тарында бой көрсетті. Абай осы өлеңнің ал­ғашқы сегіз жолын ғана аударып, 1933 жылға дейінгі жинақтарда «Бол, бол, ақын» «Бұл­бұл ақын» болып басылып кел­гені аян. Алғашқы басылымдарда «Еврей күйі» деп берілсе, кейінгі басы­лымдардың бар­лы­ғын­да «Лермонтовтан» деп қана бе­рі­ліп жүргендігі – Абай аудармаларын зерт­теу­ші­лер­дің назарына ілігер дүние. Лермонтовтың ойы, көңіл күйі ау­дар­ма­да анық, дәл түпнұсқадағыдай берілген. Абай «арфа» сөзін «домбыра» деп, «звуки рая» тіркесін «бейіштің үні» деп қазақ оқыр­­манының тіліне сай етіп, өте жатық ау­дарыпты. Сол заманда арфаның не еке­ніне барлау жасайтын оқырманды тап­пас­сыз. Аудармашы «Пускай персты твои, пром­чавшиеся по ней» – «Ішек бойлап он саусақ жорғаласа» деген тармақтың да ба­ла­масын ұйқасқа қарай да, мағынаға қарай да тауып қолданады. Абай ау­дар­ма­лары әркез жоғары бағаланып келеді. Фи­лолог ғалым Қажым Жұмалиев кезінде: «Абайдың орыс классиктерінен алған өте бір құнды әдісі – сөз арқылы қаһар­ман­­да­ры­ның мінез-құлық, ішкі сыр-си­патын ашу. Бұл – психологиялық сурет­теу­де ерекше әдіс», – деген. Себебі орыс әдебиетінің құр өлең формалары мен дәуірдің тынысын беруден гөрі, оның психологиясына барлау жасаудағы бірінші қадам Абайдікі еді. Абай аудармаларын негізінде екі түрлі деуге болады. Біріншісі - дәл аударма, екіншісі - ерікті аударма. Дәл аудармалары шумақ, бунақ, буын ұйқастарына қарай өзара және екіге бөлінеді. Кейбір өлеңдерді аударғанда Абай шумағын да, ұйқас түрлерін де берік сақтайды. Орыс өлеңдерінің ырғақ, буындары қазақ өлең буындарына дәл келе бермейді. Өйткені орыс өлеңі - тоникалық не силлабо-тоникалық өлең құрылысына жатады да, қазақтікі - силлобикалық өлең құрылысына жатады.

Дата добавления: 2015-11-14