Біржан мен Сара айтысының көркемдігі.

Біржан — бүрынғы-соңғы қазақтың сал сері ақындарының ағасы, үстазы, жанашыр өнерпазы. "Біржан мен Сара” айтысы — өзінің қүрылысы жағынан болсын, көркемдігі жағынан болсын қазақтың ақындар айтысының ішіндегі үздігі. Біржан да, Сара да — көпке мәлім, тарихта белгілі адамдар. Халык Біржанның әнін катты сүйіп, өнерпаз жас акындар мен өншілер оны өннің пірі түтып, үстаз деп таниды. Сара Әкесі ерте қайтыс болып, жастайынан жокпіылык таукыметін тартады. "Түрмыстан туысымен таяқ жедім” деген Сара сөзі жарлы өскен сол жетімдік халін меңзейді. Сара жастайынан сауыкшыл, домбырашы, күйші, әнші, ақындар кауымы ортасында өседі. Сара өз заманында топтан озған асқак өнер иесі болған. Сол өнерімен көпке танылған. Әрі сүлу, өрі өнерпаз Сара да өзінің сүйгеніне бара алмай, малға сатылып, еріксіз кете барады. Біржан оның сағы сынар жерінен жазбайды. "Сөйлесе май тамызған бүлбүл” тілімен Сара Біржанға сөзін мірдің оғындай канша кадап өнер таластырса да, Жиенкүлға келгенде мүдіре береді. Акыры, Сара акындар айтысының дағдылы дөстүрі бойынша, топ алдында жеңілгенін мойындап, оның себебін айтып, өз басының мүңын, ішкі күйінішін жыр етеді. Айтыста екі акын да өздерінің адамгершілік, акындық сипат-тарымен көрінеді. Біржан да, Сара да —үздік өнер иесі. Бір-бірінің өнеріне сүйсінеді, бірін-бірі бағалайды. Екі акын да ә дегеннен-ак бір-біріне жүйріктік, ірілік таныта бастайды. Біржан: "Сайраған Орта жүздің бүлбүлымын”, "Жолықпай сөзі өктемге жүрген шығар, ауылыңда Түрысбектің өлер жері”, "Міні жок бізден шығар сөз бедері”, — деп, аскак әуенге басады. "Қыскартам ады-мыңды бір-ак аттап”, — деп Сараға үрейлендіре сөйлеп, иыктап алуды ойлайды. Біржанның сөз саптасынан Сараның қажы атасы да: "Сөзі бүзық ант үрған екен”,— деп сескеніп калады. Ол Сараға: "Өнерің үлдан артык, қарағым-ай”, — деп, ата-бабаң аруағы Сараның ақындык, әншілік өнері оның өз сөзінен де айқын көрінеді. "Кестенің бізі сала алмас” өрнектер Сара сөзінде мол. Ол өзін сипаттағанда эр алуан сүлу, үздік теңеулерді шебер қолданады. Сараның ақын, өнші болуымен қатар, көркі көз тартарлық сұлу екендігін де байқатады. Сара өлең өнеріндегі жүйріктігін неше алуан теңеу, метафөралар, бейнелі сөздер арқылы шебер береді. Өнер саңлағы, айтулы ару Сараның басына төнген караңғылыкка, есекке қосақтаулы тағдырына Біржан катты толғанып, налиды. Сара да Біржанды жасы үлкен аға деп кадірлейді, өнерін, ақындық-өншілігін, адамгер-шілігін жоғары бағалайды. Сара Біржанды Орта жүздің өнер тарланы деп таниды. "Өніңнің көз жетпейді бүрмасына” деп шеберлігіне сүйсінеді, оның үздік таланты алдында бас иеді. Айтыстың көркемдік ерекшелігі. Өлшеусіз талант өрі өнші екі саңлақтың шешен сөздері — өзінің көркемдік жағынан күні бүгіңге дейін үлгі. Бүл айтыстың сөздері анықтық, тазалык, дөлдік жағынан болсын, көркемдік, сүлулық жағынан болсын казак поэзиясының төрінен орын алады. Үздік теңеу, эпитет, жалпы троп пен фигураның бүл айтыстан небір шүрайлылары табылады. Біржан өзін де, біреуді де дәріптегенде өте шебер және көбірек қолданатын әдісі — метафора, әсіресе оның үлгайған түрі. Біржан мен Сара айтыстарында акындык көркем тілдің және бір түрі — ирония мен сарказмды шебер де үтымды колданған. Сөйтіп, "Біржан мен Сара” айтысының негізгі түйіні — әйелдің бас бостандығы. Өткен ғасырда екі саңлактың үн қосып, әйелдің бас бостандығын жырға аркау етуі, ескі феодалдық салтка қарсы шығуы өз дөуірі үшін прогресшіл идея еді.

Дата добавления: 2015-11-14