Ндірісті басқару құрылымының түрлері

Ұйымдық жүйелердің тиімді құрылымы тұтастай және басқару жүйелері жекелей тиімді басқару үшін қажетті жағдай болып саналады. Құрылым ұйымдағы байланыстырушы звено (буын) болып саналады, жоспарлаудың формалары мен ұйымдастырылуына, жұмысты бөлу және оны үйлестіру әдістеріне ықпал етеді, әрбір басқару звеносының, әрбір бөлімшенің, өз жұмысын қалай істейтіндігін өлшеуге (салыстыруға) мүмкіндік береді. Құрылым белгілі бір дәрежеде басқару технологиясын да алдын ала айқындайды, ақпарат айналымының жолына және басқаруда техникаларды пайдалану әдістеріне ықпал етеді, кадрларды іріктеу мен орналастыру жөнінде міндеттер қояды.

Сонымен, баскару жүйесінің кұрылымы кез келген саладағы қызметте басқаруды тиімді ұйымдастыру мүмкіндігіне байланысты. Құрылымдағы қателік басшылар жұмысын немесе басқару процесін жүзеге асыруды қиындатып қана қоймай, зерттеушілердрің, копструкторлардың, өндірісшілердің еңбегін кемітеді, экономикалық шығынға, жұмыс шығынына ұшыратады.Мұның өзі тек басқару жүйесінің ғана емес, бүкіл ұйымдық жүйесінің тиімділігін кемітеді. Сондықтанда басқару жүйесінің құрылымын қолайлы етуге тырысу, сөйтіп басқадай тең жағдайларда ұжым алдына қойылған мақсатқа жету үшін ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалануды қамтамасыз ету қажет.

Кезінде Г.Эмерсон жүйе құрылымын тиімді ұйымдастыруды қолданудың маңыздыларын атап көрсеткен болатын. «Мүлтіксіз ұйымдастыру жағдайында –– деп жазды ол,— тіпті нашар басшының өзі шамалы ғана зиян шегеді. Алайда ақаулы ұйьмдастыруға сүйенетін нашар басшы... міндетті түрде сүрінеді, әрі өзіне бағыныштыларды да сорлатады».

Басқару мәселесі жөніндегі американдык, кеңесшілердің пікірінше, олардың практикасында жұмыстың 75%-тейі кәсіпорынды басқару құрылысьндағы кемістікті жоюға кететіндігін атап керсетеді.

Басқару жүйеснің құрылымын зерттеудің едәуір күрделі болатын себебі, практикада онъң ресми (формальды) және бейресми (неформальный) жақтары болады. Ресмие деп, басқаруыдың жоғарғы органдарының тиісті нұсқауларымен, бұйрықтарымен, жарлықтарымен белгіленетін құрылымды ақтады. Оның негізі праволық нормалар. Ұжымның (коллективтің) бейресми құрылымы ұжым мүшелерінің өзара қарым-қатынасы, бірлігі, олардың көзқарастарындағы айырмашылығы, жеке саналары мен бейімділігі т.б. бойынша қалыптасады.

Өндіріс процестерін мамандандыру, осы бөдімшелерді басқаруды жүзеге асыратын басшыларды белгілі бір дәрежеде мамандандыруды қажет етеді. Бөлімшені басқаратын мәселен өндірісті әзірлеуді немесе жабдықтауды жүзеге асыратын басшыларды функционалдық басшы деп атайды. Алайда мұндай функционалдау — өндірістік 8-схема).

Функционалдық құрылымды талдаған кезде ұғымды шатастырмас үшін функционалдық басшы жетекшілік ететін объектіге басқаша анықтама беру тиімді деп топшылауға болады. Ол үшін 8-схемаға қайтадан оралайық.

Басқару процестеріне ортақтасып біріккен басшылар мен басқару қызметшілері басқарудың ерекше саласын құрайды. Басқару саласы бұл басқару жүйесінің құрылымдық оқшауланған белігісі. Ол нақты өндірістік элементтер өтетін сол өндірістік процестерде айқындалады. Сондықтанда кәсіпорын жағыдайында өндірісті әзірлеу, жабдықтау, негізгі өндіріс салала-рындағы басқару т.б. туралы айтуға болады. Автоматты басқару жүйелері (АСУ) туралы әдебиеттерде пайдаланылатын «жүйе тармағы» туралы ұғымының да түсінігі сондай.

Аталған ұғымдарды бұлайша айқындау нақты басқару әрекеті ретіндегі басқару функциялары мен саласын басқаратын басшылар шешетін міндеттер арасындағы айырмашылықты айқын аңғаруға мүмкіндік береді.

Басқару жөніндегі едбек бөлінісінен аңғаратынымыз, бөлімшелер немесе орындаушылар тікелей басшыдан ғана емес, мамандандырылған функционалдық басқару органдарынан да міндетті орындау жөнінде нұсқау алады. Өз кезегінде, әрбір функционалдық орган өзі жауап беретін функцияны орындауға ғана жауап береді. Функционалдық органдарды тиімді ұйымдастырудың айқындаушы жағдайы барлық басқару міндеттерін қамту болып саналады, сонымен қоса міндеттерді бөліскенде бірін-бірі қайталамау жағы мұқият ескеріледі.

Басқару жүйесінде функционалдық органдарды ұйымдастыру мамандандыруды, біліктілігін жетілдіруді қамтамасыз етеді, алайда басқару жүйесінде біршама кемшіліктер жіберуі де мүмкін.Бөлімшелер (орындаушылар) әр кашанда үйлесімді нұсқаулар мен жарлықтарды ала бермеуі мүмкін. Шешімдер түрлі орындардап келіп түскенідіктен сенімсіздік туғызуы, орыдаушышың, жұмысын қиындатуы мүмкін. Функциноналдық органдар басқарудағы снімесіздікке ұрындыруы, жауапкершілікгі жеткілікті камтамасыз етпеуі мүмкін. Мұның өзі линиялық басшылықтың беделін түсіруге түрткі болады. Функцияны бөлу көп жағдайда талас-тартысқа, дау-дамайға апарып соғады.

Әрине, линиялық және функциялық құрылымдар таза күнінде қолданылмайды. Әдетте олар алғашқы немесе кейінгі әдістермен үйлестіріп отырады үйлестіру принципінде тікелей бағынушылар (басшы-багынушы банланыстары) линиялық схема бойынша құрылады. Арнайы мәселелер жөніндегі байланыстар (жоспарлау, ұйымдастыру, еңбекақы төлеу, техника, өндірісті ұйымдастыру т. б. мәселелер бойынша) функционалдық схемалар бойынша жүзеге асырылады. Басқарудың линиялық және функцноналдық құрылымдарын үйлестірудің негізгі міндеті, линиялық органдар мен функционалдық органдардың аралығындағы мақсаттарды, праволары мен міндеттерін қатаң шектеуді қамтамасыз ету болып саналады.

Әдебиеттерде кейде құрылымның тағы бір типі — лиииялық штабтық типі болатыидығын көрсетеді (9-схема). Бұл онша дәл емес. Басқару жүйесі құрылымның аталған типіндегі идеясының туындауына, жаңа басқару міндеттерінің үйлестіру қызметі, ғылыми-ұйымдық бөлімдер, еңбекті ғылыми ұйымдастыру (НОТ) топтары т.б. пайда болуына орай функционалдық органдар санының көбеюі ықпал етті. Жоғарғы басшылар алдына функционалдық қызмет әрекеттерін үйлестіру, бақармадағы тұтас линияның барысын бақылау секілді жаңа міндеттер қойылды.

Сондықтанда осы жаңа міндеттерді шешу үшін басқару жүйесінің құрылымында колданылып отырған линиялық және функционалдық органдарды сақтай отырып, жоғары деңгейдегі басшының қарамағында болатын басқарудың қосымша ерекше штабтық органын құру ұсынылады.

Оған жүктелетін жалпы міндеттер –– жоғары басшылық процесінде аналитикалық ақпараттармен, талдау жиынтықтарымен, басқарудың салаларында басқару процедураларын орындауды үйлестіруімен, сондай-ақ линиялық және функционалдық органдармен қамтамасыз ету.

Бұл идея көкейге қонымды болғанымен,басқарудың штабтық органдарының құрылымы, функциясы, құрамы жөнінде әдістемелік (методикалық) ұсыныстар әлі жеткілікті ойластырылған жоқ. Сонымсн қоса, басқару жүйесінде тағы бір органды құру, шындырына келгенде, линиялық-функционалдық құрылымды түбегейлі өзгертпейді, басқарудың күрделеніп отырған барлық проблемаларын шешу үшін ерекше жаңа жағдай жасай алмақ емес.

Бағдарламалық-мақсаттық әдістемелердің дамуына байланысты басқару жүйесі құрылымының тағы бір типі қарастырылады. Бұл — бағдарламалық-мақсаттық (жобалық, тақырыптық-бағдарламалық, мақсаттық) құрылым. Мұндай құрылым тұтастай ұйымдық жүйе, сондай-ақ басқару жүйесі болып саналады. Әдетте, олар күрделі техникалық жүйені құру үшін ұйымдастырылады.

Бұл құрылымда ғылыми-өндірістік кызметтің барлық сала-сындағы бүкіл бөлімшелер тікелей бардарлама басшысына бағынады. Құрылымның аталған типінің артықшылыры да осында деп есептейді. Елеулі кемшіліктеріне бағдарламалар арасына мамандарды қайта бөлудің қиындығында, демек, ол-арды тиімді пайдаланудың күрделілігінде.

Алайда, шетел әдебиеттерінде осы жөнінде нұсқаулар бар. Жұмыскерлердің біраз бөлігін жұмыстың белгілі бір бөлігінен өткеннен кейін шығару арқылы мамандарды пайдалану тиімділігін арттыру ұсынылады. Мәселен, Ғылыми зерттеулер, конструкторлық ізденістер аяқталғаннан кейін өз ісімен тікелей шұғылданбайтын ғалымдар мен инженерлер босатылуы мүмкін. Соңғы кезде ғылыми ұйымдардың, ғылыми-өндірістік және өндірістік бірлестіктердің негізгі міндеттеріне айналған ғылыми-техникалық бағдарламалар, басқаруды ұйымдастыру мақсаты үшін басқару жүйесінің кұрылымын бейімдеуді қажет етіп отыр. Мұндай қажеттілік жаңа типті –– басқару жүйесінің матрицалық жүйесін кұруға мәжбүр етті.

Егер мақсатқа сай (бағдарламаға сай) басқару, мамандандырылған бөлімшелерді басқарумен сенімді үйлесетін болса онда ұйымдық жүйедегі басқару жүйесі тиімді жұмыс істейтін болады. Мұның өзі басқару жүйесін матрицалық құрылымда ұйымдастырғанда қамтамасыз етіледі де, мұның езі ғылыми-зерттеу, жобалау, конструкторлық, өндірістік, сынау басшыларының линиялық жауапкершілігімен үйлесуіне, әрі бөлімшелердің бағдарламара басшылығын қамтамасыз етуіне ықпал етеді. Бұл матрицалық құрылымның басты ерекшелігі. (10-схема).

Матрицалық құрылым екі құрылымды — линиялық-функциоиалдық және бардарламалық-мақсаттық кұрылымдарды үйлестіру жолымен ұйымдастырылады. Бірінші құрылымға сәйкес ұйымдағы жекелеген кызмет салалары, ғылыми-зерттеу, конструкторлық іздестіру, тәжірибелік өндіріс, сынау т.б. бойынша басқару ісі құрылады. Линиялық құрылымдағы басқару қарым-қатынасы тікелей байланыс түрінде қалыптасады.

Екінші құрылымға сәйксс бағдарламаларды басқару ұйымдастырылады. Бағдарламаларды басқаруды қамтамасыз ету үшін бағдарлама басшысы ағайындалады. Бағдарлама басшысы — бұл типтегі басшы. Ол бір проблема (бағдарлама) бойынша жұмыс істейтін ұйым басшысы секілді басқаруды қамтамасыз етеді. Оның мақсаты –– ұйым ішіндегі кедергілерді жеңу, линиялық құрылым элементтердегі туындайтын мүдде қайшылықтарын жою.

Матрицалық құрылымды ұйымдастыру бағдарлама басшыларының еркін әрекет етуін, іздестіру жұмыстарын тікелей, мақсатқа сай орындау мүмкіндігін қамтамасыз етеді, бағдарлама басшысының бағдарлама бойынша жұмысты ұйымдастыруын, оның орындалу мерзімін, құнын, ақырғы нәтиженің сапалық параметрлерін айқындайды. Мамандандырылған бөлімше басшыларының да рөлі артып, барлық бағдарлама боойынша жұмысты мұқият ұййымдастыруына ықпал етеді.

Матрицалық құрылым ауқымында ғалымдар, мамандар, жұмысшылар мамандандырылған бөлімне басшыларына тікелей бағынады. Көлбеу басшылықтың қамтылуы нәтижесінде мамандарды ыңғайына қарай бір бағдарламадан екінші бағдарламаға ауыстырып отыруға, демек, оларды тиімді пайдалануға мүмкіндік туады. Мамандарды қажет кезінде осылайша ауыстырып отыру, оларды тиімді пайдалануға, тиісті жұмыстармен толық қамтамасыз теуге болады. Мұның өзі де аса қажетті, күрделі міндеттердің біріне жатады.

Матрицалық кұрылымдары мақсаттар мен міндеттерді ұтымды ұйымдастыра білу, ондағы кадрларды тұрақтандыруға ықпал етеді. Демек, матрицалық құрылымның артықшылығы сол, оның өзі линиялық, сондай-ақ бағдарламалық типтегі құрылымдардын, ұтымды жақтарын ойдағыдай пайдалануға, әрі сонымен қоса олардағы кемшілікті азайтуға мүмкіндік береді.

Көлбеу басшылықты белгілеумен және бағдарлама басшыларын тағайындаумен матрицалық құрылымды ұйымдастыру шаралары толық аяқталмайды. Сондықтан басқару жүйесінін бағдарламалық бөлігін ұйымдастыру жөнінде ауқымды шаралар жүргізу қажет. Бұл шаралардың, құрамына жататындар:

- жүйе құрылымына сәйкес жекелеген жүйе тармақтары бойынша бардарлама басшыларының орынбасарларын тағайындау;

- жауапты орындаушыларды — әрбір маманданған бөлімшедегі жетекші қызметкерлерді тағайындау, бұлар осы бағдарлама бойынша нақты жұмыс көлемін басқарады. Жауапты орындаушыларға, өздерінің тікелей өндірістік міндеттерімен қоса, кейбір басқару функцияларын атқару да жүктеледі; - арнайы басқару қызметтерін (топтарын) ұйымдастыру (бөлу), оларға осы бағдарлама бойынша жұмыс барысында жоспарлауды, ұйымдастыруды, үйлестіруді және бақылауды қамтамасыз ету міндеттері жүктеледі;

- ақпарат (информация) байланыстары мен тасқындарын ұйымдастырғанда, тиісті дәрежеде әзірленген ақпараттар бағдарлама басшысына да, сондай-ақ линия басшысына да күні бүгін белгіленген уақытта келіп түсуін қамтамасыз етеді.

Матрицалық құрылымды ұйымдастыру ұйымының өндірістік кұрылымына да өзгеріс енгізуді қажет ететіндіктен, нақты жобамен жұмыс істейтін жетекші мамандарды біріктіретін жобалық топ деңгейді де құруға тура келеді.

Біршама қиындық туғызатын жағдай сол, матрицалық құрылым принциптерін жаңаша ойластыруды қажет етеді, сондықтанда ол практикаға әрқашанда оп-оңай енгізіле бермейді. Линиялық-ұйымдық құрылымдар белгілі принципке негізделеді: «Әр адамның басшысы болу керек». Мұндай идея тез, әрі оңай өзгеруі мүмкін. Сондықтанда кейбір мамандарға алдағы уақытта екі басшымен жұмыс істеуге тура келетіндігіне иландыру қажет. Мұндай жағдайда иландыру үшін мынадай сұрақтар қойылады: «Ақылдасу үшін басшылардың қайсысына жолыққан жөн және жұмыс нәтижесі туралы кайсысына баяндаған дұрыс деген секілді жағдай туындауы мүмкін бе?». Аталған сұрақтың жауабын іздестіру, туындайтын жағдайларды талдау нәтижесінде, кез келген жағдайда кандай қиындықта болсын, кез келген маман әрі қолайлы, әрі қанағаттанарлық шешім табатыны сөзсіз.

Сонымен қоса тағы бір ескеретіп жайт, маман екі бірдей басшыдан бұйрықтар мен жарлықтар алған жағдайда әр түрлі келіспеушіліктер, коммуникация жүйесінің бұзылуы, жұмыс бағытында үйлесімсіздіктің туындауы көбейе түсуі мүмкін. Сондықтанда жұмыскерлердің білімділігі мен мәдениет деңгейі жоғары болған жерлерде матрицалық құрылымды енгізу оңай болады деп топшылауға болады.

Матрицалық құрылым бағдарлама бойьнша жұмыс кезеңдерін қатарынан жоспарлауға (уақыттан ұту үшін) мүмкіндік береді, ұйымдық жүйелер ішінде коммуникацияны жақсартады, жауапкершілік салаларын айқын белгілейді, басқарудың тұтастай әдістемелерін (методтарын) қолдану арқылы жұмыс барысын жоспарлау, үйлестіру және бақылау үшін қолайлы жағдай жасайды. Мұның барлығы түптеп келгенде кез келген басқару жүйесінде маңызды міндеттерді шешуге мүмкіндік беріп, жаңа техникалар мен технологияларды жасау мен өндіру мерзімдерін қысқартуды, олардың құнын кемітіп, салалық параметрлерін жақсартуды қамтамасыз етеді.

Матрицалық құрылымның принциптері басқару жүйесінің белгілі бір деңгейне ғана қатысты емес. Бір ұйым ішінде бірнеше тақырыпта тиімді басқару жүйесін құраған кезде де матрицалық құрылым қажетті болады екен. Оны өндірістік бірлестікерде де ойдағыдай пайдалануға болады. Салалық және сала аралық ауқымда жаңа техникаларды жасауды басқарған кезде де матрицалық құрылым принциптерін жүзеге асыруға тура келеді.

Матрицалық құрылымның ерекшеліктері мен қасиеті техникалық жүйені құру процесінің немесе ғылыми проблеманы іздестірудің ерекшеліктерімен ғана шектеліп коймайды. Олар күрделі басқару міндеттерін шешу әдістері болып саналады. Сондықтанда ол кеңінен етек алады деп топшылауға болады. Құрылымды ұйымдастырудың бұл типін мойындау басшылардың қабілеті мен тәжірибесі жетілген санын арта түсетіні сөзсіз. Ал оны қалыптастыруға матрицалық құрылым ықпал ететін болады.

Дата добавления: 2015-08-10