Ақша мен валюта бағамының тепе-теңдік формуласы. Ол үшін келесі формулалар мен түсініктерді анықтайық.

Ақша нарығындағы тепе-теңдік формуласы:

М^D = (PQ)/(V(i)) = M

Мұнда М^D – ақшаға деген сұраныс;

Р – баға;

Q – көлем.

V(i) – ақша айналымының жылдамдығы; пайыз мөлшерлемесі (і)-ге тәуелді.

М – ақша ұсынысы.

Сатып алу мүмкіндігінің паритеті теңдеуі:

P=EP*

Мұнда: Р – ішкі баға;

Е – бағам;

Р*- сыртқы нарықтағы шетел валютасымен көрсетілген баға.

Пайыздық төрелік жүргізушінің (арбитраждың) қарапайым формуласы:

1+i = (E₊₁/E)*(1+i*)

Мұнда: і(і*) – елдегі (шетелдегі) пайыздық мөлшерлеме;

Е₊₁ – келесі кезеңдегі бағам.

Мына формуланы табамыз:

MV(i) = EP*Q

Көріп отырғанымыздай Е-нің өсуі М-нің өсуіне әкеледі, ал керсінше төмендеуі М-нің де төмендеуіне соқтырады. Бұл формуланы валюта бағам жүйесіне байланысты түрлендіруге болады. Мысалы, тағайындалатын валюта бағам жүйесінде бізге Е-ге байланысты М-нің мәнін табу керек. Яғни:

M = ((EP*Q)/V(i))

Ал бағам еркін тағайындалатын болса, бізге М-ге байланысты Е-нің мәнін табу керек. Яғни:

E = ((MV(i))/(P*Q))

Басқаша айтқанда, бағамды Орталық банк белгіленген жағдайда Е экзогенді айнымалы шама болып Орталық банктің тағайындаумен анықталады, ал М болса экономикадағы жағдайдан құралып, эндогендік шама болады. Баға еркін тағайындалатын жағдайда керісінше екеуі орындарын ауыстырады.

2. Тағайындалатын және еркін айналымдағы бағам кезінде ақша саясаты.

А) Тағайындалатын бағам кезінде Е-ні Орталық банк тағайындап, оның арзандауына кедергі жасауға тырысады. Сол мақсатта ол өзінің валюта қорын сата бастайды. Ол бұл әрекетті М-нің бастапқы қалпына қалпына келгенге дейін жасауы керек. Ең соңында Орталық банк алғашқы М-нан ауытқу көлеміне тең мөлшерде валюта сатуға мәжбүр болады.

E(B_c* - B_c-1*) = - (D_c^g – D_c-1^g)

Мұнда: В* - валюта қорының мөлшері;

D_c^g – Орталық банктегі мемлекеттік облигациялар мөлшері.

Ә) Уақыт өткеннен соң Орталық банк өзінің валюта қорының азайғандығын ал ішкі облигациялардың керісінше көбейгендігін байқайды. Бұған қоса ақша базасының (Мһ) өзгермелігі анықталады:

Mh – Mh_-1 = (D_c^g – D_c-1^g) + E(B_c* - B_c-1*) = 0

Сонымен жоғарыдан анықтағанымыз Орталық банк ақша мөлшеріне әсер ете алмайды, яғни М эндогенді.

Бұл жерде алмастыру коэффициентті (ОС) түсінігін аша кету керек. Ол орталық банктің облигациялар мөлшеріне кетірген валюта мөлшерінің қатынасын анықтайды. Оның қысқаша формуласы:

OC = - (E(B_c* - B_c-1*)/(D_c^g – D_c-1^g))

Біз қарастырған формулада оның мәні – 1 мен 0 аралығында жатады. Себебі капиталдың әлемдік қозғалысына шынында көптеген кедергілері бар.

2-сұрақ Атаулы және нақты бағам. Нақты және атаулы бағамға әсер ететін факторлар.

Экономистер валютаның бағамын екіге: атаулы және нақты бағамға бөледі. Оларды жеке-жеке қарастырайық.

Атаулы бағам. Ол екі елдің валюталарының айырбас бағасы. Яғни жоғарыда қарастырылған бағам түрі. Мысалы, бір доллар – 124 теңге атаулы 124 теңгеге атаулы бағамы бойынша халықаралық нарықта 1 долларды 124 теңгеге айырбастаймыз, ал доллар алғымыз келсе, онда әр долларға 124 теңге төлейміз.

Нақты бағам. Ол екі елдегі тауар бағасының қатысы. Басқаша айтқанда, ол бізге елдің ішінде шығарылған тауардың бағасын басқа елдегі шығарылған тауар бағасына салыстыра көрсетеді.

Бұл екеуін мысал арқылы қарастырайық. Америкалық машиналардың құны 1000 доллар. Ал Жапондық сондай машина 2,4 млн. иена тұрады. Атаулы бағам 1 доллар – 120 иена болсын. Одан көріп отырғанымыздай америкалық машина жапондық машинаның жарты бағасын құрайды. Осыдан нақты бағамның келесдей формуласы шығады.

Нақты бағам = атаулы бағам* ((өз елінде өндірілген құны) / (шетелде өндірілген өнім құны)).

Оны мына формуламен нақтылап көрсетуге болады.

Е_H = E_A ×(P/P*)

Формуладан көріп отырғанымыздай атаулы бағам елдің тауарларының басқа елдің бағасымен салыстырғандағы құнын білдіреді. Егерде атаулы бағам арзан болса, елдің тауарларын алу тиімді болады және таза экспорт көлемі өседі:

Елдің ішіндегі бюджет-салық саясаты. Егерде мемлекет ұлттық қордың көлемін мемлекеттік сатып алу арқылы қысқартатын болса, нақты бағам қалай өзгереді? Жоғарыда айтып кеткендей ұлттық қордың кемуі S-I көлемін қысқартады, ал ол NX көлеміне әсер етеді. Қордың азаюы ұлттық валютаның ұсынысын төмендетеді. Ол өз барысында нақты бағамды жоғарылатады. Соның нәтижесінен елдің тауарлары қымбаттап, таза экспорт көлемі төмендей береді. Немесе басқаша айтқанда S-I қисығы солға жылжып, оған тең нақты валюталық бағам мөлшері көтеріледі. Соның нәтижесінде NX мөлшері төмендейді.

Шетелдегі бюджет-салық саясаты. Жоғарыдағы жағдайды шетел мемлекеттері жасады деп қарастырайық. Ол әлемдік қордың көлемін азайтады, соның арқасында пайыздық мөлшерлемелерді көтереді. Оның көтерілуі ішкі инвестициялық пайызды төмендетеді. І-дің төмендеуі S-I қисығын оңға жылжытады, оның нәтижесінде NX көлемі үлкейеді.

Инвестициялық сұраныстың өзгеруі. Елдің ішіндегі инвестициялық сұраныстың өсуі І-дің үлкен мағынаға ие болуын көрсетеді.

Сыртқы сауда саясатының әсері. Мемлекет протекционистік саясат ұстанып жүр дейік. Мысалы, импортқа қарсы саясат ұстануда дейік. Соның нәтижесінде таза экспорт көлемі артады (таза экспорт = экспорт – импорт). Және NX жоғары жылжиды Бірақ инвестиция мен қор көлемі өзгермегендіктен нақты бағам тек артады (Е₁-ден Е₂-ге).

Жоғарыда айтылғандарды негізінде, атаулы бағамның жоғары, ал нақты бағамның төмен болғанының тиімді екенін байқаймыз.

Сұрақ.

Тағайындалатын валюта бағамын ұстап тұру үшін, төлем балансында мезгіл-мезгіл болып тұратын тапшылықты жабуға резевтер қажет. Егерде резервтер жеткіліксіз болса, онда мемлкеттер табыс пен бағаны төмендететін дефляциялық саясатты пайдалану керек, төлем балансының жағдайын уақытша жақсарту үшін, валютаны қадағалау немесе протекциялық сауда шараларын ендіру қажет.

Валюта қадағалау – басқа әлем мен осы мемлекет арасында болатын мәмілелерді үкімет тарапынан қадағалау. Мысалы, шет мемлекеттерде жұмсауға арналған шетел валютасын резиденттерге ауыстыруды үкімет тарапынан шектеу.

Еркін айналымдағы бағам, қысқа мерзім кезеңінде ұзақ мерзіммен салыстырғанда тиімсіз. Керісінше тағайындалатын бағам ұзақ мерзіммен салыстырғанда қысқа мерзім кезеңінде тиімді.

Бұл жүйелердің ешқайсысы төлем балансын реттеуде және бағаның деңгейін тұрақтандыруда, өте үлкен артықшылықпен ресурстардың толық қамтылуына мүмкіндік беруімен ерекшеленбейді.

Қазіргі жағдайда мемлекеттер аралас жүйені пайдаланады, бұл жүйе тағайындалатын және еркін айналымдағы бағамдар аралас пайдаланылады. Олар: бағамның «қалқымалы жүзуін» басқару – ресми мекемелердің валюта бағамын жаңа паритет пайда болғанша жиі өзгертіп отыруын жорамалдау. Оған қозғалыс барысында, бұрын тағайындалған мөлшерде ұлттық валютаның күнделікті құнсыздануы жатады(«ползущая привязка» - «сырғымалы беркіту»).

«Сырғымалы беркіту (жағдайында бағам алдын ала жарияланған немесе жарияланбаған мөлшерден де үлкен мөлшерге өзгеріп отырады(«грязное плавание» - «лас құбылу»).

Мұндай жағдайда үкімет экономиканы жаңа жағдайға бейімдейді және валюталық нарықта қажетті операцияларды жүзеге асыру үшін қаржы құралдарын іздестіреді.

Төмендегі кесте тағайындалған және еркін айналымдағы бағамдардың салыстырмалы тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.

Тағайындалатын бағам	Еркін айналымдағы бағам
1. Орталық банктің айтарлықтай валюталық резервтері арқылы тиімді	1. Болжай алу мүмкіндігі бар қазыналық және монетарлы саясаттарды пайдалану арқылы жасалатын, шет мемлекеттермен көп жақты сауда қатынасы бар тұрақты экономикада тиімді болады.
2. Күтілмеген баға тітіркенісі болмауы арқылы, атаулы «зәкір» сияқты жағдайда тиімді болады (екі мемлекет арасындағы инфляция қарқынын жақындату мақсатында).	2. Әсіреинфляция жағдайында тиімді.
3. SDR немесе ECU-ларға «байластырма» жағдайында тиімді.	3. «Құбылуды басқару» жүйесінде тиімді.
4. Төлем балансының дағдарысы кезінде, макроэкономикалық реттеу сөзсіз қажет жағдайында тиімсіз болады.	4. Төлем балансының дағдарысын реттеуде тиімді.
5. Тағайындалатын бағам режимінде монетарлы саясатқа қарағанда қазыналық саясаттың тиімділігі жоғары, өйткені ақша жиынын өзгертудің барлық «әсері» валюта бағамын ұстап тұру мақсаттарына арналады және өнім көлемі мен жұмысбастылық деңгейіне әсер етпейді.	5. Еркін айналым бағамы режимінде қазыналық саясатпен салыстырғанда монетарлық саясаттың тиімділігі жоғары, өйткені валюта бағамының еркін тербелістер ығыстыру әсерін және инфляция қысымын күшейтеді. Бұл жағдай қазыналық экспанциясының сүйемелдеуінің нәтижесінде мүмкін болады.

Негізгі түсініктер:

Валюта нарығы, валютаға сұраныс, төлем балансы, капитал қозғалысының балансы, нақты және атаулы бағам, еркін айналым бағамы, Алтын стандарт, девальвация, ревальвация, валюта бақылауы.

Қайталау сұрақтары:

1. Төлем балансының баптары.

2. Валюта курсы және оның түрлері

3. Валюта бағамы қалай есептеледі?

4. Валюта жүйесінің даму кезеңдері

5. Қысқа және ұзақ мерзімдегі валюта бағамдарын салыстыру.

6. Бюджет-салық саясатының таза экспортқа әсері.

7. Ақша саясатының валюта бағамына әсері.

Пайдаланған әдебиеттер:

5. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика. М: «Дело и Сервис»2001

6. ТарасевичЛ.С. Макроэкономика –СПб-2005

7. Макконнелл К., Брю С.,Экономикс/ Пер.с англ.-М.,2000

8. Р. Дорнбуш, С Фишер. Макроэкономика/Пер с англ.-М.,1997

Лекция

Дата добавления: 2015-10-31