Тарау. Рум құқығының ұғымы мен пәні.

1.1. Рум құқығының ұғымы мен маңызы.

1.2. Рум құқығының жүйесі.

1.3. Рум құқығының ерекше белгілері.

1.4. Рум мемлекеті және құқық тарихы туралы қысқаша шолу.

1 .1. Рум құқығының ұғымы мен маңызы.

Алдымен бірнеше ұғымдарын түсіндірейік. Бұл оқулық пән орыс тілінде «Римское частное право» деп оқылады. Ал совет одағының кезінде ең толық екі томдық орысша-қазақша сөздікте «римское право» деген пәнін – Рим мемлекеті заңдарының жинағы» әлде Рим правосы деп аударылған. Осы аудармасы бүгін аса дұрыс деп атауға болмайды. Сол кезде «право» деген сөз правосы деп аударылған.Сондықтан совет кезенде бізде құқықта болған жоқ деп айтуғада болады. Біз қазір оны «құқық» әлде «хұқық» дейміз. Орысша Рим деген қаласы мен мемлекеті өз тілінде латынша Рома делінген. Шығыс тарихында оны Рум және румдық атаған, сондықтан Рум құқығы дегеніміз дұрыстау болса керек.

Біздің ата бабаларымыз осы Рум мемлекетімен талай қатынасқаны тарихтан белгілі, кей бір арғын-қыпшақтар Румда тұрған да. Ол ХІ, ХІІ ғасырларда болған мәселе. Ал баяғы Рум империясының қалдығы қазір де Румыния әлде Romania деп аталады. Енді «құқық» сөздің мағынасын салыстырайық. Бүкіл шет Шығыс әлемі оны юстиция, юриспруденция, юдиция деп атап шығарады. Ол Румдық немесе латын термин болып шықты. Біз Батыс жақтан шықсақ араб тілінен «ал-хақ», әлде «ал-хұқ» сөзбен пайдаланамыз. «Шарт» деген сөз тағы арабтардан шықты. Көне қазақтарда (түрік елінде) хұқыққа жақын «жаса», «яса», «жар», «жарғы» деген терминге тоқталды.

Сонда Рум құқығы өз (латын) тілінде «jus Romanorum» болып шығады. Jus - құқықтың мағынасында, Romanorum - румдық деген сөз.

Енді ғылыми анықтамасын берейік. Рум құқықтың көп оқулықтары бар. Көбі осы маңызына тоқтайды: «Рум құқығы деген-антик Рум құқығы, құл иелену мемлекеттің заңдарының жинағы, оның тақырыбы ең негізгі мүлік қатынастардың ішінде табылады».

Юриспруденцияның оқулық жоспары бойынша Рум құқығы ең негізгі, ең маңызды пән деп есептеледі. Ол жай сөз емес, өйткені оған бірнеше себеп бар:

Бірінші: Қазіргі заманда Европа, Америка, Азияның ең нығайған мемлекеттерде құқықтың жүйелері рум құқығының тамырын табады. Юрист терминологиясы румдық құқықтан, латын тілінен шығады. Юстиция, прокурор, адвокат, нотариус және тағы бір неше терминдер латын тілінен шығып, енді халықаралық заңгерлік тіл болып шыққан.

Екінші: Қазіргі Қазақстанның құқық ғылымы қалай айтсақ та бұрынғы Советтік құқықтың ғылымынан шықты. Ал ол Патшалық Ресейдің заңгерлігі мекткптен басталды. Патшалық Ресейде Европалық юриспруденциясы румдық құқықтан негізделген.

Үшінші: Егеменді Қазақстан нарықтық экономикасының жолына шықса, біріншіден нарықтық қатынастарды жүргүзуге үйрену керек. Ал ондай жүргізу құқықсыз болмайды. Нарықтық мүлік қатынастар бүгін ғана шыққан емес. Бүкіл әлемдегі тарихынды әртүрлі құқықтық системалар әртүрлі экономикалық қатынастарды жүргізді. ХVІІІ-ХІХ ғасырда ңарықтық (капиталистік деп айтайық) қатынастар Европада туғанда ең білімді ғалымдар оған құқықтық негізін іздеген. Сонда Ф.Энгельс айтқанынша ешқандай іздестіру керек емес, оған дайын негізі тарихта бар. Оның аты рум құқығы деп айтқан. Өйткені, тек қана румдық құқықта ең әртүрлі, ең дәл мүлік қатынастарды тартатын шарттары болған. Одан әрі Еуропада, одан кейін Америкада, оңтүстік-шығыс Азияда рум құқығы тек қана нығайту және қазіргі заманға салыстыру мен бүкіл әлемдік юриспруденция болып шыққан.

Мәселен, Советтік құқықтың системасында сервитут, кондоминиум, тағы басқа заңи ұғымдар болған жоқ. Ал ол терминдер Егеменді Қазақстанның құқықтық системасына, заңдарға қазір ғана кіріп отыр. Өйткені бұл ұғымдар, терминдер тек қана нарықтық қатынастарға келеді. Ал бізге оған жаңадан ұғымдарды іздеуге ешбір керегі жоқ. Олар бәрі де румдық құқықта бар. Оның ең бірінші, ең негізгі ұғымы жеке меншік деген ұғымы. Жеке меншіктің қатынастар тек Рум мемлекетте болған жоқ, ол әртүрлі ежелгі мемлекеттерде (Қытай, Үндістан, көне Қазақстаңда да) экономикалық заңдар бойынша шыққан. Бірақ румдық құқықта оның ұғымдары және оның дұрыс жүргізілуі олардан өте дәл және түсінікті болып шыққан.

Дата добавления: 2015-11-14