Сұрақ. Құлдар және либертиндердің құқық жағдайы.

Тарих бойынша Рум империя болып көп елдерді бастырып, соғысқа қатысқан әскерлерді тұтқынға алып, оларды құлдыққа айналдырған. Құл иелену рум мемлекетінің экономикасының негізі болатын. Алдымен құлдар (servi) адамдардың арасында есептелген жоқ. Мал мен бірге зат (res) сияқты саналған. Сондықтан құлдардың ешбір құқықтық жағдайы болмаған (Бұны баяғы Петелийдің заңы бекіткен). Одан әрі заттарды айтқанда аспаптардың арасында үш түрін айырған: Сөзсіз аспатттар, маңырауған аспаптар (мал), сөйлейтін аспаптар (құлдар). Құлды сатуға, айырбастауға, ұруға, өлтіруге де болатын.

Құлдар Рум мемлекетінің экономикалық негізі болатын. Нағыз ақсүйектер (патрицийлер, одан кейін плейбейдер де) ешбір жүмыс істеген жоқ. Күллі кәсіптер құлдардың міндеттерінде болатын. Әр ие құлдар осыған үндемей жүрген жоқ. Тарих бойынша Румда бірнеше құлдардың көтерілістері болған. Бара-бара румдықтар бірте-бірте құлдарға ерік беріп тұрған. Кейбір құқықтар құлдарға да берілетін болды. Алдымен, әрине, бұл коммерцияның құқықтары болатын. Бұған бір себеп болатын. Румдықтар өздері жұмыс істемей, өзінің шаруашылықтарын реттеуге, меңгеруге беретін. Реттеушілер немесе басқарушылар да ең сенімді құлдардан шығатын. Мәселен, Рум азаматы құлға басқару үшін жер немеее мал берсе сол жердегі малды peculiuium деп атаған. Peculium - pec (мал) сөзден шықты. Сонымен peculiuium малдық дейтін, бірақ бұл ұғым малдан жерге де таралған. Құл пекулийі емені ерушісі болса оған, әрине бірнеше сатып алу, сатып беру құқықтары керек еді. Сол үшін ондай құқықтар құлдарға да берілетін. Бірақ сатып aлғaн мүлігі құлдың иесіне тиетін. Осындай сатып алу, сатып беру келісімдерде құл иесіне пайда шығарса ол әрине иесінің мүлігіне қосылатын. Ал құл осындай келісімдермен зиян шығарса, оның жазасы құлдың мойнына ілінетін. Пекулийді Рум азаматы өзінің бағынышты ұлдарға беретін. Бұны басқа сұрақтан көреміз.

Сонымен ең сенімді құлдар пекулий бойынша иесіне көп пайда жасаса, иесі сол құлды өзіне жақындатқан. Бара-бара сондай құлдарды иесі босатуға да болатын. Құлдарды бостандыққа жіберу тек бірнеше заңды тәсілдер бойынша болатын:

1) сот бойынша

2) өсиет бойынша

3) цензге (тізіміге) қосып

4) тағы басқа.

Заңды тәсілдер тағы бір неше заңға сәйкес емес тәсілдер осындай:

1) Иесі құлды бостандыққа шығару туралы өзінің жолдастарына тура айтса

2) Құлғa apналған хатпен жазса

3) Құлды өзінің дастарының біріне отырғызса

4) Тағы басқалар

Бостандыққа шыққан құлды Libertini делінген (Liberti бостандық деген сөзден).

Заң бойынша либерин ерікті азаматтармен бірге есептелген. Бірақ «құл» деген таңбасы өмір бойы либертини мойында тұрған.

Бұрынғы құлдың иесі patronum патрон делінген. Либертин өзінің патронына өмір бойы құрмет келтіруге міндеттелген. Бостандыққа шыққанда либертин ерекше ант беретін. Сол ант бойынша либертин патронға бөтен талап беруге болмайтын. Ешбір жаман сөз, жаман ой patronға тигізбейтін. Ал либеріин patronғa бір арамдық жасаса құқық бойынша сол либертинді құлдыққа айналдыратын мүмкіндік болған.

Әрине, бұрынғы құл еріктерге азаматшаларға үйленуіне рұқсат берілмеген. Тек қана өзіндей либертиндермен некелесуге болатын. Либертин кейбір қызметтерге сайлануға құқыққа пайдаланылған. Сайлайтын да құқық болатын. Бірақ, сенатор, консул тағы бірнеше биік қызмет орындарға либертиндердің қолы жеткен жоқ. Ал әскер болып, соғысқа бару үшін, салықтарды төлеу үшін құқықтары либертиндерге әрине тараған. Либертинден тұған балаларда либертин атауын мұрасына алатын. Бірақ, бірнеше ұрпақ мүшелерден либертиндер ерікпен тұған азаматтарға қосылағын.

Дата добавления: 2015-11-14