Экономиканы мемлекеттік реттеудегі Корея Республикасының тәжірибесі

Мемлекеттік реттеуді жетілдіру - Корея Республикасының экономикалық тарихының өзекті мәселесі.Мемлекеттің ел экономикасы құрылымына кірігуі соншалықты, мемлекеттік механизм функцияларындағы өзгертулер бүкіл шаруашылық жүйесінің өміршеңдігіне тікелей әсер еткен болар еді. Сонымен бірге мемлекет пен жеке бастаманың байланыстары тарихи қалыптасқан, және оларды бұзу өте қиын және ауыр сипат алып, едәуір мәселелер туғызуы әбден мүмкін.

Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Оңтүстік Кореяда қанат жайған капиталистік модернизация өзінің басталуында-ақ мемлекеттік реттеу жүйесін қалыптастырып,жетілдірумен байланысты болды.

Корея Республикасы ұлттық шаруашылықты демократияландыру жолымен қаншалықты алға жылжыды? Бұл сұраққа жауап беру үшін мемлекеттің экономикаға араласуының негізгі әдістері мен формаларын қарастырайық. Оңтүстіккореялық мемлекеттік сектордың тағдыры толықтай алғанда Батыс Еуропа елдеріндегі ұқсас үдерістерімен сипаттас келеді. Бұрынғы жапондық және компрадорлық мүлікті тәркілеу нәтижесінде пайда болып, инфрақұрылым және ауыр индустрия кәсіпорындары объектілерінің құрылысы негізінде кеңейтіле түскен мемлекеттік сектор шетелдік көмек есебінен өзінің көлемін өткен ғасырдың 80-ші жылдарына дейін өсіріп,қалыптастырған еді. Аталмыш кезеңде оңтүстіккореялық ең ірі қаржы-өнеркәсіп конгломераттары – Чеболи жетіліп, экономикалық жағынан күшейе түсті.

Соңғы 20 жыл ішінде мемлекеттік кәсіпкерлік қызметтің басымдықтары едәуір өзгерістерге ұшырады. Өндірістік инфрақұрылымға күрделі салымдардан бастаған мемлекет одан кейінгі уақыттарда жаңа өнеркәсіп салаларының базалық кешенін құра отырып, тікелей өндірістік сфераға әсер ету мүмкіндіктеріне ие болды. Ал қазіргі кезеңде мемлекет өзінің бастапқы, табиғи функцияларына өнеркәсіптік өндірісті арттырып, жетілдіру үшін оңтайлы жағдайлар жасауды қамтамасыз етуге көшті.

Мемлекеттің тікелей кәсіпкерлік қызметтен біртіндеп бас тартуымен қатар оның қаржылық бақылауы функциясының күшейе түсуі үрдісі анық байқалды. Дамудың постиндустриялды кезеңіне аяқ басқан мемлекеттің экономикалық саясаты дәл осы бағытта айқын көрініс берді.

Мемлекет қаржылық институттарға бақылауды күшейту арқылы мемлекеттің экономикалық стратегиясын жүзеге асырды. Экономикалық және қаржылық либерализациялауға қатысты барлық өзгерістерді мемлекет талдап жасады және қабылдады. Эволюциялық сипаттағы бұл өзгерістермен қатар көптеген ескертулер мен түзетулер бірге жүрді. Сондықтан да шығар Корея Республикасына қайсыбір жағдайларда шаруашылық қызметтерін асыра мемлекеттендіру жалпы экономикалық болмысты бюрократизациялау сияқты кінәлар тағумен қатар жүреді.

Сонымен бірге, Батыс елдері мамандарының пікірі бойынша оңтүстіккореялық экономикалық саясат жеткілікті дәрежеде ашық емес, оны жасау мен қабылдау үдерісі бұрынғыша анық болмай отыр. Мұның өзін бұл елдегі мемлекеттік сектордың экономикадағы рөлінің басымдығымен және іскерлік белсенділіктің көптеген салаларының мемлекеттік қатаң бақылауда қала беруімен түсіндіруге болады.

Халықаралық менеджмент және даму институты дайындаған баяндама бойынша өндірістік өнімдердің әлемдік рыноктағы бәсекеге қабілеттігі көрсеткіші бойынша Корея Республикасы 31 - орында тұр. Баяндама авторларының қорытындысы - мемлекеттік сектор елдің бәсекеге қабілеттілігінің жалпы деңгейін төмендетіп отырған жайы бар.

Өткен ғасырдың 90-шы жылдарында оңтүстіккореяың экономика құлдырау кезеңін бастан кешірді. Мұның басты себебі ірі конгломераттардың қызметтері сферасының шектен тыс өсіп кетуі және олардың қаржылық осалдығы негізінде экономикалық тиімділігінің төмендеуінде еді. Жалпы, Корея Республикасының ірі капиталды мемлекеттік реттеуге көзқарасы екі сипатта болып отыр: бір жағынан ол өзінің іс-әрекетіне мемлекеттін араласуына қарсылық білдіреді, (атап айтқанда өзара қатынастарға ашықтық беру талаптарын пайдаланып), екінші жағынан бұрынғысынша дербес жобалар бойынша мемлекеттік қолдауға мүдделі.

Көптеген оңтүстіккореялық экономистердің пікірі бойынша мемлекеттің шаруашылық өмірге тікелей араласуы бұрынғысынша сақталып отыр, бірақ тиімділігінің төмендеуі себебінен экономиканы сауықтыруға күш қуаты жетпейді. Бұл жағдайларда оңтүстіктің экономикалық топтары мемлекеттің монополиялармен ынтымақтастығы проблемасын келесі мәселелер бойынша шешуді ұсынады:

1. Экономика үшін не тиімдірек: бизнесті диверсификациялау немесе мамандандыру: мемлекет тәуекелдікті кепілдендіретін бизнес пе, жоқ, әлде дербес бизнес пе? Компания иемденушінің өзі басқаратын жүйе ме, жоқ әлде кәсіпқой менеджерлер басқаратын жүйе ме?

2. Монополиялардың іс-әркеттің жаңа сфераларына кірігуіне шектеулер қажет пе, әлде жоқ па?

Оңтүстіккореялық қоғам мемлекет өзінің функцияларын қайта қарауы тиіс дейтін көзқарасқа қолдау көрсетіп келеді. Мемлекеттің рөлі бюрократтық (кеңселік) және бақылаушы басқарушы бағыттан экономикалық өсуге, жауапкершілікті орталық және жергілікті билік органдары арасында тиімді және әділетті бөлуге бағдарланған көмекші бағытқа қарай ойысуы қажет.Жаңа міндеттерге сәйкес мемлекет жекешелендірудің барысы мен көлемін, сондай-ақ мемлекеттік сектор аясындағы кәсіпорындарды ұйымдастыру және менеджмент жүйесін реформалайтын болады. Мемлекеттік реттеуді осылайша реформалау қоғамдағы жемқорлықты кемітеді дегенде үміт бар.

Бірінші кезектегі міндеттер ішінде экономиканы басқарудағы үкіметтік әдістерді өзгерту, ұлттық шаруашылықтың барлық салаларында еркін сауда тәжірибесін қалыптастыру, банк жүйесін реформалау,атап айтқанда ірі корпорациялардың банктермен «ынтымақтасуы» практикасын жою; шағын және орта бизнесті кредиттеуді кеңейту; қоғамдық, мемлекеттік инфрақұрылым жүйесін жақсарту; жұмысшы күшін бөлудің қалыптасқан жүйесін қайта қарау; техникалық және гуманитарлық кадрлар даярлаудың теңдестігіне жету мақсатында білім беру жүйесін реформалау және т.б

Өткен ғасырдың соңғы жылдарында экономиканы басқарудың рыноктық жүйесінің кеңейе түсуі жағдайында мемлекеттік реттеудің оңтүстіккореялық концепциясы тек қана тиімділігі бойынша емес, сонымен қатар өміршеңдігі бойынша да қатал сыннан өтті. Бір топ Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде кенеттен болған қаржылық дағдарыс Корея Республикасының экстравертті (сыртқа бағдарланған) экономикасына тікелей әсер етті.

Экспорт(ұлттық экономика өсуінің негізгі қозғаушы күші) тиімділігінің төмендеуі проблемасына өз өнімдеріне сыртқы және ішкі рыноктарда төлем қабілеттері бар сұраныстың құлдырауы жағдайына төтеп бере алмаған бірқатар ірі монополиялардың күйреуі қосылды.

Өнімді артық өндіру мәселесі бірқатар заманауи өндірістерде (автомобиль жасау, кеме жасау, электрондық өнеркәсіп және т.б) тауарлардың жатып қалуына, өте қажетті айналмалы құралдарға сұраныс төмендеп, оларды пайдалану қысқырды. Қаржылық жүйе едәуір дәрежеде мемлекеттің бақылауында болғандықтан рыноктық қатынастар ашық сұраныс және ұсыныс үдерісіне еркін кіріге алған жоқ. Өндіріс үшін қажетті қаражатты алудың қиындығы мен қымбаттылығы бүкіл экономиканы тығырыққа тірегендей болды.

Сондықтан жеке капиталдың үкімет алдына қойған рыноктық күштерді тиімдірек ынталандыру, елдің қаржы жүйесін тұрақтандыру, ірі қаржылық – өнеркәсіптік құрылымдарды күйреуден сақтандыру бойынша талаптары кездейсоқтық емес еді.

Корея Республикасының үкіметі бұл талаптарға түсіністік танытып, экономиканы мемлекеттік реттеуді жетілдіру мақсатында бірқатар шаралар жиынтығын қабылдады.

Олар:

ü шетелдік компаниялар акцияларын иемдену деңгейін жоғарылату;

ü құнды қағаздармен операцияларға салық салуды алып тастау немесе қойылымын төмендету;

ü пайдадан түсетін табысқа салықты жою немесе төмендету;

ü жаңа көмекші қорларды ашып, олардың қызметін жандандыру;

ü бағалы қағаздардың ішкі рыногы қызметінің тиімділігін арттыру және т.б.

Белгілі болғанындай Корея ұлттық экономикасын мемлекеттік реттеу мемлекеттің экономикага баса көктеп кіруі емес, керісінше, белгілі бір мақсаттарды көздейтін макроэкономиканың ең маңызды салаларына бағыттала отырып, тәртіптілік пен бақылауды тиімді жүзеге асыру болып табылады.

Глоссарий

1. Аралас экономика - негізін рыноктық қатынастар, жеке кәсіпкерлік, сондай- ақ басқа да институттар (қаржы-өнеркәсіп топтары, трансұлттық компаниялар) құрайтын экономикалық жүйе. Бұл жүйеде шаруашылықтың маңызды үдерістері мен сфераларын мемлекет реттейді.

2. Экономиканы мемлекеттік реттеу - рыноктық қатынастарды тиімді қалыптастыруды қамтамасыз ету мақсатында әлеуметтік- экономикалық үдерістерге қажетті әдістер мен құралдарды қолдану негізінде мемлекеттің ел экономикасы болмысына қатысуы.

3. Экономиканы мемлекеттік реттеу объектілері -ұлттық экономиканың тиімді қызметі үшін мемлекеттің бүкіл реттеуші іс- әрекеті бағытталған сфералар, салалар, өңірлер, әлеуметтік-экономикалық үдерістер

4. Экономиканы мемлекеттік реттеу субъектілері -мемлекеттің заң шығарушы, атқарушы және сот органдары

5. Экономиканы мемлекеттік реттеу формалары -индикативтікжоспарлау, стратегиялық жоспарлау, бағдарламалар мен болжамдар жасау

6. Индикативтік жоспарлау -ұлттық шаруашылықтың дамуына бағыт, бағдар беру және соған жұмылдыру, шаруашылық жүргізуші субъектілердің мүдделер мен іс әрекетін үйлестіру

7. Стратегиялық жоспарлау -кешенді сараптау негізінде ұлттық экономика дамуының басты басымдықтарын таңдау

8. Мемлекеттік тапсырыс -рыноктық экономиканы реттеудің маңызды құраладарының бірі. Мұңда мемлекет өнімдерге, жұмыстарға және қызмет көрсетулерге тікелей тапсырыс беруші ретінде көрінеді

9. Бағдарлама - экономиканы мемлекеттік реттеу формасы ретінде елдің әлеуметтік экономикалық мақсаттарына сәйкес даму бағыттарының перспективасы

10. Болжау - елдің әлеуметтік экономикалық дамуының қайсыбір бағыттары туралы ғылыми негізделген түсініктер жүйесі

11. Экономиканы мемлекеттік реттеудің жалпы әдісі - бұл реттеу методологиясы, яғни таным әдістері, жүйелілік әдісі, қоғамдық ұдайы өндіріс әдістері және т.б.

12. Экономиканы мемлекеттік реттеудің жекеленген әдістері - статистикалық, экономикалық- математикалық т.б. әдістер

13. Экономиканы мемлекеттік реттеудің арнайы әдістері - баланстық, мақсатты-бағдарламалық, және нормативтік әдістер

14. Мемлекеттік реттеудің тікелей әдістері -мақсаттарды анықтау, тапсырыстар беру, келісім-шарттар жасау, құқықтық-әкімшілік шектеулер қою, тыйым салу, қадағалау әдістері

15. Мемлекеттік реттеудің жанама әдістері - тауар-ақша тетіктері арқылы рыноктық шаруашылықтың «ойын ережелерін» жүзеге асыру (салық салу, бағаларды реттеу, жеңілдіктер, пайыздық қойылымдар және т.б.)

16. Экономиканы басқару және реттеу - басқару субъектісінің объекті іс- әрекетін субъектіге қажетті арнаға бағыттау болса, реттеу- басқару бағыт беретін экономикалық объектінің, қызметін түзету, дәлдеу, икемдеу және т.б.

17. Экономикалық өсу- жалпы ұлттық өнім (жұө), жалпы ішкі өнім (жіө), ұлттық табыс т.б. сияқты макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасы сипаттайтын ұлттық шаруашылық дамуындағы оңды қозғалысты көрсететін сандық сипаттағы категория

18. Экономикалық даму -ел экономикасын негізінен сапалық тұрғыдан сипаттап, оны жан басына шаққандағы ұлттық табыс өндірісімен анықтайды

19. Экономикалық саясат -бұл мемлекет, ел үкіметі жүргізетін экономикалық іс- әрекеттердің басты желісі

20. Мемлекеттік экономикалық саясаттың әмбебап мақсаты -бүкіл ұлттық шаруашылық көлемінде әлеуметтік- экономикалық тиімділіктің жоғары деңгейіне жетуді қамтамысыздандыру

21. Фискалдық экономикалық саясат - мемлекетке қажетті ақша қаражаттарын жинақтау, бөлу және көзделген шараларға жұмсау іс- әрекеттері

22. Монетарлық экономикалық саясат - мемлекеттің тікелей немесе ұлттық банк арқылы ел аумағындағы ақша массасы мен ақша айналымын реттеу

23. Экономиканың функционалдық құралымы - ағымдағы қажеттіліктерді, қажетті дамуды ұстап тұру және жоғарылатуды, тауарлар мен қызмет көрсетулердің таза экспортын көрсетеді

24. Экономиканың салалық құралымы -саланың жалпы ішкі өнімдегі, негізгі өндірістік қорларда, жұмыспен қамтылғандар санындағы үлесін анықтайды

25. Экономиканың технологиялық құрылымы -өндірістің технологиялық базасын анықтайтын біртекті технологиялық жиынтықтар заттардың, энергияның, ақпараттың, өңделу деңгейін анықтайды

26. Өңірлік құрылым -өндіргіш күштерді орналастыру дәреже,деңгейін анықтайтын құрылым

27. Әлуеметтік-экономикалық құрылым -меншік формасына тәуелді құрылым. Рыноктық экономика шарттары бойынша меншік формаларының көптүрлілігі мемлекеттік және жеке меншік арасалмағын түбегейлі өзгертті

28. Капиталды шоғырландыру, кооперациялау және орталықтындыру үрдісін көрсететін құрылым, немесе көлемдік құрылым -өндірістің жалпы көлеміндегі шағын, орта, ірі кәсіпорындарың, қаржылық-өнеркәсіптік топтардың үлесін сипаттайды

29. Материалдық өндіріс сферасын реттеу - елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын,сыртқыэкономикалық байланыстар мен әлемдік шаруашылықтағы өзгерістерді кезең-кезеңімен дәлдеу және нақтылау

30. Өндірісті диверсификациялау - түпкі өнімге деген сұранысқа байланысты өнеркәсіптік өндірісті әртараптандыру

31. Мемлекеттің өнеркәсіптік саясаты -тұрлаулы экономикалық өсудің инновациялық-инвестициялық мәселелерін шешу

32. Агроөнеркәсіпті мемлекеттік реттеу – ауылшаруашылығы өнімдерін, шикізатты және азық-түлікті өндіру,өндеу және өткізу бойынша, сондай-ақ аграрлық секторды материалдық-техникалық қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің экономикалық әдістері

33. Антимонополиялық саясат -монополистер қызметіне тыйым салу, оларды рыноктан ығыстыру, ірі компанияларды мәжбүрлеу негізінде ұсақтау арқылы монополиялық үрдістерді жан-жақты шектеуге бағытталған саясат

34. Табиғи монополиялар -объективті себептер бойынша рыноктық бәсеке әрекеті аумағынан тыс экономикалық қызмет сферасы

35. Елдің бәсекеге қабілеттілігі -осы елдің тауарлары өткізілетін ішкі және сыртқы рыноктардағы үлесін ұстап тұруы мен кеңейтуі мақсатында басқа елдермен тайталасып, күресу қабілеттілігінің мүмкіндіктері

36. Инвестициялар -бұл болашақтағы қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған кез келген қаражат.

37. Инвестициялық үдерістерді мемлекеттік реттеу -орта және ұзақ мерзімді перспективада елдің экономикалық өсуін қамтамасыз ету.

38. Өндіргіш күштерді орналастыру -елдің өндіргіш күштерін, яғни адамдар мен материалдық игіліктер өндірісін аумақтар мен аймақтар арасында ұтымды еңбек бөлінісі талаптарына сәйкес орналастыру.

39. Аймақтардың өндіргіш күштерін мемлекеттік реттеу -Республиканың әрбір нақты субъектісінің аумақтық даму ерекшеліктерін ескеріп, олардың даму деңгейін теңестіру үшін қолданылатын шаралар жиынтығы.

40. Әлеуметтік реттеу – уақыт пен кеңістік, атқарушылар мен ресурстар бойынша үйлестірілген жалпымемлекеттік, салалық және аймақтық дәрежеде әлеуметтік мәселелерді шешуге бағытталған шаралар жиынтығы.

41. Жұмыспен қамту концепциясы -өндіргіш, шығармашылық еңбекке азаматтардың қабілеті мен құқығын ерікті түрде пайдалануын мемлекеттік қолдау.

42. Бюджеттік реттеу -заңнамалық түрде бекітілген мемлекеттік кірістер мен шығыстардың көлемі мен құрылымын анықтау, жұмсалу бағыттарын көрсету, олардың белгілі бір деңгейдегі теңдестірілуіне қол жеткізу.

43. Салықтық реттеу -салық төлеушілер үшін салықтық жүктеменің оңтайлы мөлшерін іздестіріп, енгізу.

44. Қаржылық реттеу - басқару органдарының елдің, аймақтардың, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, сондай-ақ қаржылық үдерістерге, қаржылық қызметтерге, қаржы ресурстарына саналы әсері болып табылады.

45. Мемлекетттік меншікті реттеу - мемлекеттік меншікті муниципалдық, жергілікті меншікке беру, меншік объектілерін аукциондар, конкурстар арқылы рынокта сату, жекешелендіру және ұлттандыру, айырбастау мен бөлу іс-шаралары.

46. Сыртқы экономикалық қызметті реттеу - басқа елдермен іскерлік ынтымақтастық және тиімді айырбас негізінде ел үшін пайдалы экономикалық жетістіктерге қол жеткізу болып табылады.

Әдебиеттер:

1. Авеков В.В. и др. Аренда объектов государственной и муниципальной собственности. М., Мамармен, 2001.

2. Антикризисное управление: учебник/ под ред. Э.М. Короткова - М., Инфра-М, 2000.

3. Бибатырова І.А., Кекілов Б.Ж. Ұлттық экономиканы мемлекеттік реттеу. Оқу құралы. А., "Қазақ университеті" – 2007.

4. Бибатырова И.А. Государственное регулирование национальной экономики. Учебное пособие. А., 2008.

5. Государственное регулирование рыночной экономики. Учебник/ под ред. В.И. Кушлина, Н.А.Волгина. – М., "Экономика", 2001.

6. Лексин В.Н., Швецов А.Н. Государство и регионы. М., УРРС, 1997.

7. Норт Д. Институты, постинституциональные изменения и функционирование экономики. – М., фонд экологической книги "Начала", 1997.

8. Мамыров Н., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана. А., "Экономика", 1998.

9. Орешин В.П. Государственное регулирование национальной экономики. Учебное пособие. М., ЮристЪ, 1999.

10. Орешин В.П., Потапов Л.В. Управление региональной экономикой: учебное пособие.- М., ТЭИС, 2003.

11. Стратегия индустриально-инновационного развития РК на 2003-2015 гг. – Астана, 2003.

12. Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление: учебное пособие. – М., Инфра-А, 2000.

13. Шамхалов Ф. Государство и экономика: основы взаимодействия. Учебник. М., "Экономика", 2000.

14. Шарп У., Александер Г., Бейли Дж. Инвестиции. – М., Инфра-А, 1997.

15. Эрхард Л. Благосостояние для всех. – М., Начала-Пресс, 1991.

Дата добавления: 2015-11-14