Сөйлемнің құрылысына қарай түрлері

№	Түрі	Ереже	Тыныс белгісі
	Жақты сөйлем	Бастауышы бар сөйлем	Мен ауылға бардым.
	Жақсыз сөйлем	Бастауышы жоқ сөйлем. Жақсыз сөйлемнің баяндауыштары мынадай тұлғада келеді: 1. –қы, -кі, -ғы, -гі жұрнақты қалау рай етістікке бол көмекші етістігі тіркесіп келеді: айтқысы келді. 2. Атау және барыс септіктеріндегі тұйық етістікке керек,жөн, мүмкін, тиіс сияқты сөздер тіркесіп келеді: баруы керек, айтуы тиіс т.б. 3.–ып, -іп, -п жұрнақты көсемшеге бол (көбіне болма тәрізді болымсыз түрінде) көмекші етістігі тіркесіп келеді: айтып болмайды, ұғып болмайды. 4. Баяндауыш құрамында бастауыш тұлғалы сөзі бар, бірақ сөйлем мүшелеріне жіктеуге келмейтін тұрақты тіркестерден болады: шек сілесі қатты, шарасы қалмады. 5. Ілік септігіндегі тұйық етістіктің «керегі жоқ, қажеті жоқ, қажеті не» деген бейтарап сөздермен тіркесуі арқылы жасалады. 6. Барыс септігіндегі тұйық етістіктің «бол, жара, тура, кел» деген көмекші етістіктермен тіркесі арқылы. 7. Сондай-ақ мынадай түрлері бар: Бұны енді айтпасқа болмайды. Бұны енді айтпақ керек. Оның мұрнын шүйіруін-ай.	Менің оқығым келеді. Оны алуға болмайды.
	Жалаң сөйлем	Тек тұрлаулы мүшеден тұратын сөйлем	Ол келді. Бала-шағасыкеліп кетті.
	Жайылма сөйлем	Тұрлаусыз мүше қатысқан сөйлем	Ол ерте келді. Жаңбыр қатты жауып тұр.
	Толымды сөйлем	Ойға қажетті мүшелердің бәрі қатысқан сөйлем	Олар артарынан мәңгілік із қалдырды.
	Толымсыз сөйлем	Айтылуға тиісті мүшелердің бірі түсіп қалған сөйлем	-Балам, қайдан келдің? - Астанадан. Толымды түрі: -Балам, сен қайдан келдің? -Астанадан
	Атаулы сөйлем	Іс-оқиғаның, құбылыстың атауын ғана көрсететін сөйлем	Жаз. Қайнаған күн. Егіс даласы.

СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ Сөйлем құрауға қатысқан толық мағыналы сөздер.
Құрамына қарай
Дара мүше	Күрделі мүше	Үйірлі мүше
толық мағыналы бір сөзден болады	күрделі сөзден, тұрақты тіркестен не сөз тіркесінен, шылаулы сөзденқұралады	Кемінде екі не одан да көп сөзден құралып, бастауыштық-баяндауыштық қатынастан тұратын, бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратын сөздер тобы. Үйірлі мүшелер көбінесе бар, жоқ, аз, көп тәрізді сөздерге және сын есімдер мен есімше тұлғаларына аяқталады.
Дала қарңғы.	Мұғалім келе жатыр.	Білімі көп адам жерде қалмайды

СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ
Тұрлаулы мүше	Тұрлаусыз мүше
Сөйлем құрауға негіз болатын мүше	Сөйлем құрай алмайтын, тек сөйлемдегі ойды толықтыратын мүше
Бастауыш	Баяндауыш	Анықтауыш	Пысықтауыш	Толықтауыш

Бастауыштың құрылысына қарай бөлінуі

Құрылысына қарай бөлінуі	Мысалдар
Дара бастауыш	Балалар (кімдер?)саяхаттан көңілді оралды.
Күрделі бастауыш	Ел көру, жер тану (не?)– ер жігітке лайық қасиет.
Үйірлі бастауыш	Жұмысы жоқтық (не?)аздырар адам баласын. Анамның айтқаны (не?)әлі есімде сақтаулы.

Дата добавления: 2015-08-18