Түбір

Сөз құрамы

Дара сөз: түбір сөз(ән, дос, біл) туынды(әнші, достық,білгір)

Күрделі сөз: біріккен сөз(тас+бақа, Екі+бас+тұз)

қос сөз-сөздердің қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөз.

Қысқарған сөз(ТМД, ҚазҰМУ,кг,ГАЗ-33)

Тіркескен сөз: күрделі зат есім, (алматы қаласы)

к сын есім, (қара кер)

к сан есім, (он бес, екі жүз сексен)

к етістік, (деп айтты, келіп отыр, ала сал)

к үстеу, (ала жаздай, күні бойы)

Осымша

Жұрнақ -сөзге жаңа мағына беріп,туынды сөз жасайды.

Сөз тудырушы -түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп, оған жаңа мағына береді:Қой-шы,өнер-паз,ой-ла,тау-лы.

Сөз түрлендіруші- сөздің мағынасын өзгертпейді, сәл түрлендіреді:Үй-шік,сандық-ша,алаң-қай,қала-шық.

Жұрнақ -сөзге жалғаудан бұрын жалғанады.

Жалғау
Тәүелдік ж	Септік жалғауы:	Жіктік жалғау	Көптік жалғау
жекеше түрі: 1-жақ: -м,-ым,-ім. 2-жақ:-ң,-ың,-ің.-ыңыз,-іңіз,-ңыз,-ңіз. 3-жақ-сы,сі,ы,і; көпше түрі: 1-ж:-мыз,-ымыз,-міз,-іміз. 2-ж:-тарың, -терің,-тарыңыз,-теріңіз. 3-ж:- сы,-сі,-ы,-і.	Атау: кім?,не?---- Ілік: кімнің?,ненің?-ның,дың,тың,нің,дің,тің Барыс: кімге?,неге?-а,е,ге,ға,қа,ке,на,не Табыс: кімді,нені-ны,ні,ды,ді,ты,ті Жатыс: кімде?,неде?-да,де,та,та,нда,нде Шығыс: кімнен?,неден?-дан,ден,тан,тен Көмектес: кіммен?,немен?-мен,пен,бен	мен,сен,ол,біз,сендер,олар	-лар-лер-дар-дер-тар-тер

Сөз түрлері:
Атауыш сөз:	Көмекші сөз	Одағай сөз
Белгілі бір ұғымның атауы болатын мағыналы сөздер	лексикалық мағ.жоқ, басқа сөздің жетегінде жүретін сөздер	үрлі көңіл-күйді білдіреді,жануарларды шақыруды қолданылады
Адам(кім?), Тау(не?), Жасыл(қандай?)Он үш(қанша?), Барады(не істейді?)	Көмекші есім: алд,арт,үст,жан,маң т.б. Шылау: үшін,соң т.б Көмекші етістік: ет,жазда,е,де	Па,Шіркін!Әттең.Ойпырмай.Шөре-шөре

Сөз таптары: 9

Зат есім -заттын,ұғымның,құбылыстың атын білдіретін сөз табы.

Тұлғасына қарай: негізгі(ат,ант,бата,құдық), туынды.(біл-ім,дос-тық,боран)

Құрамына қарай: дара(от,ара,қант,оқушы,тарақ), күрделі.(кемпірқосақ,ата-ана,ҚазМҰУ)

Атауына қарай: Жалқы есім(Асан,Ертіс,Алатау,Күн),Жалпы есім(кісі,өзен,тау,жануар,кітап)

Мағынсына қарай: деректі(ағаш,қалам,су,домбыра), дерексіз.(қайғы,арман,қуаныш,ақыл,сезім)

Жұрнақтары:

Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтар:

№	Жұрнақ	Мысал
	-шы, -ші	етік+ші, балық+шы, аң+шы
	-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік	жақсы+лық, дос+тық, шын+дық
	-ша, -ше	бөлім+ше, кітап+ша, маңдай+ша
	-шық, -шік	ойын+шық, үй+шік
	-хана, -стан, -кеш	дәрі+хана, кітап+хана, Қазақ+стан

Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар:

№	Жұрнақ	Мысал
	-м,-ым,-ім	бөл+ім, біл+ім, тоқта+м
	-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе	бөл+ме, тоқы+ма, кес+пе
	-қы, -кі, -ғы, -гі	шап+қы, бұр+ғы, сүз+гі, ашыт+қы
	-ыс, -іс, -с	жең+іс, айт+ыс, тала+с
	-ық, -ік, -қ, -к,-ақ,-ек	қаз+ық, көр+ік, сұра+қ, тіле+к
	-ыш, -іш, -ш	қуан+ыш, өкін+іш, қызған+ыш
	-н,-ын,-ін	қуан+ыш, өкін+іш
	-уыш, -уіш	тырна+уыш, еле+уіш, түйре+уіш
	-у	саба+у, жама+у, көсе+у
	-ынды,-інді	шай+ынды,үй+інді
	-ғыш,-гіш,-қыш,-кіш	сүз+гіш, сыпыр+ғыш
	-ыр, -ір, -р, -ар, -ер	үң+гір,шұ+қыр

Зат есімнің сөйлемдегі қызметі:

№	Ереже	Мысал
	Зат есім сөйлемде атау септігінде тұрып, Бастауыш болады. Кейде «кім?не?» сұрақтары тәуелденіп қойыла береді.	Жел күшейе түсті. Әкем үйге келді
	Зат есім ілік септігінде тұрып және өзінен кейінгі сөзді айқындап, анықтауышболады.	Қырда ауылдың ауылдың малдары жүр. Алтын сағат берді.
	Зат есім атау мен ілік септіктерінен басқа септіктерде тұрып, толықтауышболады.	Ертегімен ұрпағынды естелікке үйрет.
	Зат есім барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде келіп немесе көмекші есіммен, септеулік шылаумен тіркесіп, пысықтауыш болады.	Көлеңкедеатам отыр. Отан үшін аянба
	Зат есімдер сөйлем соңында жіктеліп келіп немесе атау септігінде тұрып, сөйлемде баяндауыш болады	Бала-Артта қалған із. Мен оқушымын.

Көмекші есім

---

Дата добавления: 2015-08-18