Дәрістер. Бұрынғы кеңес мемлекетінде «Коммунистік құрылысты өрістету» немесе тоқырау жылдарындағы баспасөз.

(1960 – 1980 жылдар)

12.1 «Коммунистік құрылысты өрістету» немесе тоқырау жылдарындағы басылымдардың көтерген мәселелері.

12.2 «Қазақстан мұғалімі» («Учитель Казахстана») газеті.

12.3 «Ара» және «Білім және еңбек» журналдарының тарихы, тақырыптары.

Қазақстан тарихында өз ізін қалдырған қайшылықты кезеңдердің бірі – тың және тыңайған жерлерді игеру жылдары. Бұл кеңес өкіметінің екі қоянды бір оқпен атуды көздеген, астарлы мол жымысқа саясаттарының бірі еді. Тың көтеру идеясы өкімет басына Н.С.Хрущев келгеннен кейін көп ұзамай-ақ туған-ды. Бұл кездегі ең басты мақсаттардың бірі соғыстан жадап-жүдеп шыққан елдің қарнын тойдыру сылтауы болатын.

Сол кезде Н.С.Хрущевтың көзі Ресейдің қара топырақты аймақтары мен Қазақстанға түсті. Орыс патшалары мен өкіметін қазақтың кең-байтақ даласы ежелден-ақ қатты қызықтыратын.

Баспасөз тың игерудің барлық проблемаларына араласып отырды. Мысалы, «Социалистік Қазақстан», «Казахстанская правда» газеттері ауыл шаруашылығын техникамен жабдықтайтын өнеркәсіп орындарынан үзбей мақалалар беріп отырды. Социалистік жарысқа арнап мақалалар, очерктер мен арнаулы беттер ұйымдастырды. Жаңа қоныстанушылардың мәдени-тұрмыстық жағдайы (үй-жайы, сауда-саттық, дәрігерлік жәрдем, т.б.) үнемі баспасөздің назарынан түскен жоқ. «Правда», «Социалистік Қазақстан», «Казахстанская правда» газеттері облыстық газеттерге шолу жасап, оларға бағыт беріп отырды.

Тың игеру жылдары республикамызда басқа ұлт өкілдерінің үлес салмағының құрт артуына байланысты ұлттық тіліміз бен дініміздің, ұлттық болмысымыздың шеккен зардабы өз алдына бөлек әңгіме. Бұл туралы баспасөз беттерінде кейінгі кездері аз жазылып жүрген жоқ.

Қалай дегенмен де, тың игеру қозғалысы Қазақстандықтардың, оның ішінде қазақ халқының да тағдырымен терең байланысып кеткен, қайшылығы мол, күрделі оқиғалардың қатарына жататыны ақиқат. Ел баспасөз болса, тың ақиқатын енді ғана айта бастады. Сондықтан, тың туралы шынайы баға уақыт еншісінде деп білеміз.

АЗАҚСТАН МҰҒАЛІМІ» газеті және «ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕБІ» журналы

1952 жылдан бастап екі тілде қазақша және орысша «Қазақстан мұғалімі» («Учитель Казахстана») газеті шығарыла бастады. Алғашқы редакторы О.Құдышев. Бұл басылым оқу министрлігінің басқармасы мен бастауыш және орта мектеп қызметкерлеріне яғни, мұғалімдерге, педагогикалық жоғары оқу орындарындағы студенттерге көмекші әрі нұсқаушы құрал ретінде есептелді.

«Қазақстан мұғалімінің» бірінші нөмерінде жарияланған «Совет мектебінің жаңа табыстарына жетейік» деген бас мақаласында «Педагогикалық қызметін үнемі оқумен қоса идеялық саяси дәрежесін үздіксіз арттырумен ұштастырған күнде ғана мұғалімнің еңбегі анағұрлым жемісті болады», - деп тұжырым жасай отырып, әр ұстаздың ізденімпаздығын, адал еңбек етуін талап етеді.

Сондай-ақ, газеттің бұл алғашқы нөмерінен халық ағарту қызметкерлеріне арналған басылымның жарыққа шығуына байланысты көптеген құттықтау хаттар мен телеграммаларды оқуға болады. Бұлардың барлығы да жоғарыда тоқталған бас мақаланың мазмұнымен сарындас. Яғни, «бұл газеттің басты мақсаты социализм дәуіріндегі өмір сүріп жатқан ұрпақтарды тәрбиелеу, тәрбиелеу ісіндегі мұғалімдердің өзінің көзін ашып, оларға әдіс-тәсілдер жайлы нұсқаулар беріп отыруы», - болды.

Қазақ баспасөзінің тарихында өзіндік орны бар «Қазақстан мектебі» «Жаңа мектеп» аталып, жарыққа шыққан алғашқы сандарынан-ақ бұл баслым бір ғана мақсатқа – қазақ мектебіне, қазақ мұғалімдері мен оқытушыларына жәрдемші болу ісіне қызмет етіп келеді.

Журнал өзінің тұңғыш санында жарияланған «Жаңа мектеп» шығару неге керек болды? Деген бас мақаласында қазақ халқы үшін ауыр сын кезең туғанын, осындай аласапран уақытта оқу-білім жұмысы жесірлік күй кешіп, қазақ қауымы сауатсыздық құрсауында қалу қауіпі төнгенін көрсетіп, «бұл күйде қалу жарамайды». Бұл күйде қалуды тарих кешірмейді», - дей отырып одан әрі қазақтың «ыңыранған сары даласын көркейту, гүлдену» мақсатымен республикалық оқу коммисариаты ашылғанын, оның оқу-білім жұмысына, майданына арналған бір журналды шығаруды қолға алғанын оқырман қауымға қуана хабарлайды. Қорытысында бұл журнал – «Жаңа мектептің» мақсаты «қысыр пәлсапа сату емес, қазақ мектебіне араласу, қазақ оқытушыларының күнбе-күндік жұмысына жәрдемші болу», - деп түйеді.

Жаңа басылым жұмысына қазақтың осы кезеңдегі қайраткерлері, ақын-жазушылары, ағартушылары мен оқытушылары тегіс қолқабыс тигізуге ұмтылды. «Жаңа мектептің» редакторы Молдағали Жолдыбайұлы, алқа мүшелері: Байтұрсынұлы, Шонаұлы, Сүлейұлы, Сейфоллаұлы, іс жүргізетін басқарушысы – Нұрымұлы болды. Ал, жазушылары: Байтұрсынұлы, Жолдыбайұлы, Омарұлы Елдос, Сәдуақасұлы Смағұл, Дулатұлы, Сейфоллаұлы, Шонаұлы, Майлыұлы, Сүлейұлы, Аймауытұлы, Мұқанұлы Есқали, Малдыбайұлы Біләл, Ермекұлы Әзімхан, Сматұлы Мұхтар, Әуезұлы Мұхтар, Мырзаұлы Мұхтар, Бөкейханұлы, Тоқай Темір, Жүсіпбекұлы Қамзалар болды.

«Жаңа мектеп» 1961 жылдан бастап «Қазақстан мектебі» деп атын өзгертті. Даму жолы бұралаң, тағдыр тауқыметі мол қазақ мектебі бұл күнде кәсіби көмекке айрықша зәру. Қазақ баспасөзі тарихынан тұңғыш педагогикалық журнал ретінде ғана емес, педагогикалық жұмыстың әр саласы бойынша шығып тұрған бірнеше кәсіби журналдардың үлкен шаңырағы да осы журнал. «Қазақстан мектебінің» әр жылдардағы қосымшалары болып ашылған «Руский язык и литература в казахской школе» журналы 1978 жылдан, «Бастауыш мектеп», «Отбасы және балабақша» журналдары 1994 жылдың шілде айынан бөлініп шығып, жеке-жеке шаңырақ көтерді. 1990 жылы «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналының қайта құрылуына да «Қазақстан мектебі» журналы тікелей ат салысты.

АРА» журналы

Саяси – сатиралық «Ара» («Шмель») журналы 1956 жылдың наурыз айынан бастап, екі тілде (қазақша-орысша) 20.050 дана тиражбен, 0,70 бет баспа табақ көлемінде айлық басылым ретінде шыға бастады. Бас редакторылығына Д.Снегин тағайындалды.

«Ара» журналының сол кездегі басты міндеттерінің бірі – ұрлық, зорлық, өтірік-өсек, алдау-арбау, төрешілдік, мансапқорлық, алыпсатарлық, қалың мал сияқты ескіліктің қалдықтарымен күресу және оларды сатиралық өткір тілмен түйреп, әшкерелеу болып табылады.

БІЛІМ ЖӘНЕ ЕҢБЕК» («Зерде») журналы

1960 жылдан бастап «Білім және еңбек» деген атпен шығып келген бұл ғылыми көпшілік басылым 1987 жылдан бері «Зерде» деп аталды. Тұңғыш редакторы Әбділхамит Мархабаев.

Журнал мектеп оқушылары мен көпшілік қауымды ғылым мен жаңалықтарымен таныстыру, жұмбақ дүниедегі адамға бұрын-соңды мәлім болған ғажайыптар туралы айтып беру, сол арқылы жасөспірім оқырманының өмірге көзқарасын қалыптастыру жоланда табыссыз еместігін айта кеткен жөн. Журнал, әсіресе, редакторлары Б.Қойшыбаевтың, А.Сейісбековтың тұсында жақсы материалдарымен көзге түсті.

Журналдың бас айдарлары: «Асыл мұра», «Ғылым көкжиегі», «Сауал қойған екенсіз», «Жас ғылым мінбері», «Дүние жатқан жұмбақ», «Дөңгелек – жас шеберлер клубы», «Оқып туған», «Жас ғалым зерттеу жүргізеді», «Жақсыдан ғибрат» деп аталады.

Мәселен, «Зерденің» 1995 жылғы 1-санында Хасен Қожа-Ахметтің «Біз демократияны білеміз бе?», Б.Шланованың «Шешендік тәлім-тәрбие», Ә.Оразалиеваның «П.М.Мелиоранскийдің қазақ тілін зерттеуі», Б.Тлепиннің «Шопан ата», «Сексек ата» тағылымдары деген танымдық материалдары жарияланған.

Бақылау сұрақтары:

1. «Коммунистік құрылысты өрістету» немесе тоқырау жылдарындағы басылымдардың көтерген мәселелері.

2. «Қазақстан мұғалімі» («Учитель Казахстана») газеті.

3. «Ара» және «Білім және еңбек» журналдарының тарихы, тақырыптары.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.

25-26 - дәрістер. Қайта құрудан өтпелі кезеңге дейінгі аралықтағы қазақ баспасөзі. (1985 – 1991 жылдар)

13.1 Қайта құрудан өтпелі кезеңге дейінгі аралықтағы қазақ баспасөзі.

13.2 Қайта құрудан өтпелі кезеңге дейінгі аралықтағы қазақ баспасөзіндегі негізгі айдарлар.

13.3 “Өркен”- сенбі күндері шығып тұратын апталық газет.

КОКП XXIYII съезінен соң Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары партия бағытының мемлекеттегі қоғамдық-саяси, экономикалық және басқа салаларды қайта құру жұмысына белсене қатысты.

Қайта құру кезеңінде халықтың мүддесі мен тілегіне қажетті әрі оқырмандарын қызықтыратын көптеген материалдар республикалық “Социалистік Қазақстан”, “Лениншіл жас”, облыстық “Орталық Қазақстан”, “Ақ жол”, “Жетісу”, “Оңтүстік Қазақстан” газеттерінде молынан басылды. Бұл басылымдарда көкейкесті тақырыптарды қозғап, жұрттың көкейінде жүрген ой-пікірлер ашық жарияланды. Тұрғын пәтерлер бөлу, азық-түлік мәселелерін көтеріп, пара алушылық пен тамыр-таныстық сияқты әрекеттерге жол бермеу проблемалары қозғалды. Осы кезеңде газет беттерінде жаңа айдарлардың пайда болуы назар аудартады. Ол айдарлар: “Партия комитеті және қайта құру”, “Қайта құру және біз”, “Депутат және өмір”, “Еңбек эстафетасын жалғастыра берейік” және т.б. деп аталды.

КОКП Орталық Комитеті 1987 жылдың қаңтар және қазан Пленумдарының шешімдері бойынша Қазан төңкерісінің 70 жылдығына жан-жақты дайындық жұмыстарын жүргізу туралы қаулы қабылдаған болатын. Бұл істі жүзеге асырып, халыққа жеткізу сол тұста республика журналистерінің басты міндетіне айналды.

Сонымен қатар газет беттерінде халықтардың тарихи түп-тамыр достығы, мектептердегі тіл үйрету, отбасылардың әртүрлі тағдыры жайлы очерктер беріліп отырды. Сондай-ақ, республика көлемінде журналист кадрларының сапасын жақсартуға бағытталған көптеген игі жұмыстар жасалды.

1988 жылғы есеп бойынша Қазақстан көлемінде 500 республикалық, республика аралық, облыстық, қалалық, аудандық және көп тиражды газеттер, жиырма миллион данамен журналдар және тектес басылымдар шығып тұрды.

Енді, 1988-1991 жылдар аралығында жоғарыда аталған газет-журналдардың қатарына тағы да қазақ тілінде шығатын бірнеше жаңа басылымдар келіп қосылды. Оларға жеке-жеке тоқталып өтетін болсақ, оның алғашқысы “Алматы ақшамы” газеті.

Бұл газет 1988 жылдың 1 шілдесінен бастап шыға бастады. Ол Қазақстан компартиясы Алматы қалалық комитеті мен Халық депутаттары қалалық кеңесінің газеті болып есептелді. Тиражы – 36000. Бөлімдері: партия тұрмысы және коммунистік тәрбие, кеңестер және әлеуметтік мәселелер, спорт хабарлары, әскери-патриоттық тәрбие және жедел хабар, экономика және социалистік жарыс, хаттарды тіркеу. Негізгі айдарлары: “Елімізде”, “Жаңалықтар”, “Шетел телетайпынан”, “Партия тұрмысы”, “Кеңестер және қайта құру”, “Қайта құру және біз”, “Театр, кино, жарнама” деп аталды.

Мәселен, “Баспасөз баршаға” айдармен бұл газет өз оқырмандарын болып жатқан оқиғаларға көзқарастарын, оқырмандар мен баспасөз арасындағы қарым-қатынастарын, байланыстарын үнемі қадағалап, жазып отыруды дәстүрге айналдырған.

Сондай-ақ, “Алматы ақшамында” КОКП Орталық Комитеті Пленумдары мен съездерінің қаулы-қарарлары, М.С.Горбачевтің осында сөйлеген сөздерінің текстері, елде қайта құру қалай жүріп жатқаны жайлы көптеген материалдар жарияланды.

Бұдан басқа астана кәсіпорындарының жұмыстарына шолу, белсенді, белгілі адамдардың фотосуреттері беріліп отырды. Ал газеттің соңғы беттерінде көбіне мәдени жаңалықтармен қатар әңгіме, өлең, дастандарды қамтитын әдебиет мәселелері басылды.

Келесі басылым – “Өркен” деп аталды. Ол кезінде сенбі күндері шығып тұратын апталық газет болды. 1988 жылдың қаңтар айынан бастап шыққан. Құрылтайшылары: баспасөз министрлігі мен редакция ұжымы. А3 форматымен 12 бет көлемінде. Екі тілде (Орысшасы “Горизонт”).

1989 жылдың мамыр айында Қазақстан кәсіподақтарының “Әділет” деп аталатын апталық газеті жарық көрді. Бұл басылым қазақ және орыс тілдерінде шығады. Тиражы 14342 дана. Редакторы – Сағыныш Сариев. Газеттің басты міндеті – ақпарат, жаңалықтарды тарату.

1990 жылдың 22 наурызынан жарық көре бастаған үшінші бір басылым “Ана тілі” газеті. Құрылтайшысы: “Қазақ тілі” қоғамы мен “Қазақстан” баспасы. Газет 16 бет көлеммен аптасына бір рет шығады. Бұл біздің егеменді еліміздің тарихында қазақ тілін Қазақстан территориясын мекендейтін барлық халық өкілдеріне бірдей оқыту проблемасын алғаш көтерген және ұлттық әдет-ғұрып, дәстүр, тарихтың “ақтандықтары” жайлы мазмұнды да салиқалы материалдар жариялайтын бірден-бір басылым болып саналады.

Келесі бір осындай басылым “Халық кеңесі” деп аталады. Бұл газет 1990 жылдың 24 сәуірінен бастап шығып келеді. Құрылтайшысы: Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Президиумы болған. Оның алғашқы редакторы Сарбас Ақтаев.

1991 жылдың желтоқсан айынан бастап “Азия” газеті шыға бастады. Құрылтайшысы: Министрлер кабинеті мен редакция ұжымы. Редакторы Нұрмахан Оразбеков. “Азия” халықаралық газет.

1991 жылдың 7 ақпанынан бастап, Қазақстан мұсылмандар әйелдер Одағы өздерінің “Ақ босаға” деп аталатын газетін шығара бастады. 4 бет көлемінен айына бір реет жарық көреді. Редакторы – Шолпан Ұғыбайқызы. Бұл қазақ әйелдері мен қыз-келіншектерінің жағдайына көп көңіл бөлетін басылым.

1991 жылы Невада-Семей антиядролық қозғалысының “Аманат” газеті жарық көрді. Бас редакторы – С.Айнақұлов. Бұл басылым Семей полигоны, оның зардаптары төңірегіндегі проблемаларды көтерді. Көлемі 8 бет. Оның “Полигон”, “Эпицентр”, “Жаралы жер”, “Редакцияға хат”, “Алтынарқау”, т.б. айдарлары бар.

Қазақстан ауылшаруашылығы министрлігінің органы “Дала дидары” газеті 1991 жылдан шығады. Апталық басылым. Бас редакторы – Бекболат Әдетов. Негізгі айдарлары: “Агроөнеркәсіп жаңа жағдайда”, “Ата дәстүр”, “Техника жөндеу”, “Бүгінгі қам – ертеңгі нан” деп аталады. Қәзір бұл газеттің аты – “Ауыл” деп өзгертілген.

“Қазақ батырлары” газеті 1991 жылдың мамыр айынан бастап шығады. Айына бір рет жарық көретін тарихи-этнографиялық басылым. “Қазақ батырлары” қазақ халқының тарихы, әдет-ғұрып, дәстүр мәселесін қозғайды. Газеттің жауапты хатшысы – Жолдасхан Бозымбеков.

Қайта құру жылдары газеттермен қатар жаңа журналдар да шығарылады. “Денсаулық” журналы 1990 жылы дүниеге келді. Басылымның “Қайта құру көкжиегі”, “Маманнан мағлұмат”, “Ел ішіндегі емшілер”, “Сырқаттан сауығу сырлары” сияқты айдарлары бар. Басты бөлімдері: “Әлеуметтік мәселелер”, “Емдеу-профилактика”, “Халыққа дәрігерлік қызмет көрсету”, “Ана мен бала” деп аталады.

“Қазақ тілі мен әдебиеті” журналы 1991 жылдан бастап шыға бастады. Қазақстан халыққа білім беру министрлігінің ай сайын шығатын ғылыми педагогикалық басылымы. “Қазақ тілі мен әдебиетінің” негізгі тақырыптары: “Қызықты грамматика”, “Қазақ тілі орыс аудиториясында”, “Шежіре тарих”, т.б. аталады. Сондай-ақ мұнда қызықты әңгімелер мен өлеңдер де жарияланады. Журналдың редакторы Зернебек Шілдебаев.

Бақылау сұрақтары:

1. “Ана тілі” газеті және көтерген мәселелері.

2. “Халық кеңесі” газеті және көтерген мәселелері.

3. “Қазақ тілі мен әдебиеті” журналы.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.

27-28 - дәрістер. Қазақстандағы түрлі саяси партиялар мен қозғалыстардың басылымдары. (1985 – 1996 жылдар)

14.1 Қазақстандағы түрлі саяси партиялар мен қозғалыстардың басылымдары.

14.2 “Азат” газеті.

14.3 “Желтоқсан” газеті және онда жарияланған материалдар.

Кезінде қоғам құрылымына өзгеріс әкелген қайта құру өміріміздің барлық саласына тереңдеп енді. Жариялылық, демократиялық аясын кеңейтіп, өткен тарих “ақтаңдақтарын” аршып алуға, болашаққа берік бағдармен баруға үйретті. Жоғарыда айтқанымыздай, тарих беттеріндегі беймәлім жайлар ашылып, азаматтық үндер айқын сипат алды.

Бүгінгі таңда бұрынғы Одақ, қазіргі ТМД елдері сияқты біздің республикамызда да қалың бұқара арасыннан көпшіліктің мүддесін қорғайтын, баршаға ортақ күрделі мәселелерді шешуге бағытталған түрлі қоғамдық қозғалыстар, ұйымдар дүниеге келіп жатыр. Сөйтсе де, олардың бірқатары шын мәнінде халық мүддесін көздесе, енді біреулері егемендікке енді ғана қол жеткізіп, ел экономикасын нығайтуға ұмтылған шақта теріс қимылды әрекеттерімен ұлттар достығының беріктігін бұзуға тырысуда.

Міне, осы орайда біздер бұл тарауда Қазақстандағы басты-басты деген саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың баспасөз органдары туралы сөз етпекпіз.

Алдымен “Невада-Семей” ядролық жарылысқа қарсы қоғамдық құрылымына тоқталар болсақ, онда бұл – ерікті қоғамдық бұқаралық қозғалыс. Қозғалыстың мақсаты – адамзатты қырып-жоюға бағытталған ядролық қателерді ауыздықтап, тоқтату.

Ал келесі, Қазақстанның азаматтық “Азат” қозғалысы – өзін-өзі басқаратын әлеуметтік-саяси ұйым. Ұйымның төрағасы ғалым Сәбетғазы Ақатаев. “Азат” қозғалысының жанынан қазақ және орыс тілдерінде “Азат” газеті шығады.

Ал, “Желтоқсан” ұлттық-демократиялық партиясы болса, бүгінгі таңдағы Қазақстандағы белгілі бір қозғалыстарының бірі. Оның төрағасы белгілі журналист Хасен Қожахметов.

“Желтоқсан” ұлттық-демократиялық партиясы зорлық-зомбылық, күш қолдануға және қайсыбір болмасын ұлттың қаны төгілуіне қарсы. Бұл партияның өзіндік ерекшелігі – 1986 жылғы желтоқсандағы жәбірленген қазақ жастарының мүдделерін қорғап, жазықсыз жазаға ұшыраған студенттер мен жұмысшы жастардың талап-тілектерін қорғауы деп білеміз. Оның баспасөз органы “Желтоқсан” газеті.

Келесі тоқталатынымыз “Қазақстан бірлесу партиясы” (ПНЕК). Алғашында Одақ ретінде дүниеге келген қозғалыс кейін партия болып қайтадан құрылды. Олар өздерін халыққа: “Біздің мақсат экономика мен саясатқа, республикамызға еңбек сіңіру ғана емес. Сонымен қатар халықтар достығын құптау” – деп таныстырды. Оның бүкіл Қазақстан бойынша 1500-дей филиалдары жұмыс істейді.

Оның баспасөз органы ретінде екі тілде “Дәуір”, “Время” газеттері екі тілде шығатын газеті бар. Ол “Халық конгресі” деп аталады.

Бақылау сұрақтары:

1. Қазақстандағы түрлі саяси партиялар мен қозғалыстардың басылымдары.

2. “Азат” газеті.

3. “Желтоқсан” газеті және онда жарияланған материалдар.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.

29-30 - дәрістер. Егемен елдің ерікті баспасөзі. (1991 – 1996 жылдар)

15.1 Егемен елдің ерікті баспасөзі.

15.2 “Халық кеңесі” газетінің тарихы және көтерген мәселелері.

15.3 Халықаралық тәуелсіз апталық басылым- “Түркістан” газеті.

Кез-келген елдің өндіріс байлықтарын өзге елдерге паш ету үшін ең алдымен баспасөзі бай болуы керек. Олай болса, Республикамыздағы басылымдарға зер салайық. 1991 жылдан,еліміз егемендік алғаннан бері бұқаралық ақпарат құралдарында оның ішінде басылым беттерінде де бірталай өзгерістер болғаны белгілі. Осы уақыт аралығында олардың аттары өзгеруінен бастап, қатарлары де көбейді деуге болады. Егемен елдің еркін баспасөзі дегенде бұл тақырыпты жалғыз емес, тіпті екі жолмен – байырғы басылымдар және кейін қосылған тәуелсіз басылымдар деп атауға болады. Мысалы, жаңадан құрылған түрлі партиялар мен қозғалыстардың “Азат”, “Желтоқсан”, “Алаш” сияқты қазақ және орыс тілінде шығатын басылымдарды да атауға болады.

Алдымен қазақ тіліндегі басылымдарды 1991-1995 жылдарда жарияланған материалдары, айдарлары бойынша салыстыратын болсақ, онда 1990 жылдың 24 сәуірінен бастап шыға бастаған Қазақстан Республикасы Жоғарғы кеңесінің органы “Халық кеңесі” газетін атауымызға болады. Ол өз беттерінде тек Алматы облысы бойынша ғана 1990 жылдан бері қырыққа жуық басқа ұлт өкілдері ислам дінін біржолата қабылдағандықтары туралы жазады.

Әу бастан халыққа жастар басылымы ретінде танылған “Жас алаш” газеті 1922 жылдың наурыз айының 22-нен бастап, күні бүгінге дейін өзінің лайықты жалғасын тауып келеді. 1992-1993 жылдарға дейін негізінен жастар мәселесін көп жазып келген бұл ұлттық, тәуелсіз, қоғамдық-саяси басылым 1993 жылдан кейінгі кезде елдің тарихы мен ұмыт қалған азаматтарына, жер мәселесі мен саясатқа басты назар аудара бастаған. Осыған орай “Саясат” айдарымен іргелі материалдар беріліп жүр.

Осындай, бұрыннан шығып келе жатқан айтулы басылымдардың қатарына соңғы кездері шыға бастаған “Заң”, “Түркістан”, “Сұхбат” газеттерін де қосуға болады. Мәселен, қазақ және орыс тілдерінде шығатын саяси-экономикалық “Сұхбат” апталық газеті 1990 жылдың қаңтар айында дүниеге келіп, кіндігін кескен. Редакторы Сабыржан Шүкірұлы.

Ал “Түркістан” газеті болса 1994 жылдың қаңтар айының 28-інен бастап шығып келеді. Бұл халықаралық тәуелсіз апталық басылым. Редакторы Қалтай Мұхамеджан.

Келесі “Қазақ елі” газеті 1995 жылдың сәуір айының 20-сынан бастап шығып келеді. Алайда, бұл басылымның көшбасы, ізашары “Қазақ елі” журналы 1994 жылдан бастап жарық көрген. Редакторы Бақыт Сарбалаұлы. Көлемі 16 бет.

“Егемен Қазақстан” газеті 1919 жылдың 17 желтоқсанынан бастап шығып келеді. Ұлттық, қоғамдық-саяси газет. Редакторы Нұрлан Оразалин. Бұл басылыммен қатар 1920 жылдың 1 қаңтарынан бастап шығып келе жатқан “Казахстанская правда” газетін де айта кеткеніміз жөн. Екі газеттің де құрылтайшылары да Қазақстан Республикасының Министрлер кабинеті.

Келесі ірі және халық сұранысында көп газеттердің бірі – орыс тілінде шығатын “Караван” апталығы. 1991 жылдан жұма күндері 64 бет көлеммен шыға бастаған. Құрылтайшысы: “Караван-пресс” акционерлік қозғалысы. Көбінесе ондағы жарияланатын материалдарға сенушілер аз болса да, оны жаздырып, сатып алушылар саны көп. Себебі, оқырман қауым оны жарнама – анықтама беттері үшін қажет етеді. Осы апталықты алматылықтардың 72 проценті оқитын болып шықты, әрі ол ауылдық жерлерге де барып жеткен.

Кезінде “Караван” акционерлік қоғамы жанындағы компьютер орталығынан “Караван” газетіне ұқсас қазақ тілінде “Аруана” басылымы да шығарылды. Оның “Апта жаңалықтары”, “Гиллер институты”, “Күн сайынғы жаңалықтар қорытындысы” сияқты тұрақты айдарлары болды. Бірақ, өкінішке орай “Аруана” шықпай жатып, түрлі себептерге байланысты жабылып қалды.

Керісінше, орыс тілінде шығатын “Караван” апталығына сұраныс күннен-күнге ұлғайып, соңғы кезде тіпті түрлі-түсті де болып шығып жүр. Газеттің теледидар бағдарламасын берудегі, бағдарлама сағатын қоюдағы реттегі, фильмдерден үзінділер беруі және түрлі-түсті бояуларды пайдалануы, беттің көптігі шетел, оның ішінде Корея басылымдарына көбірек ұқсайды.

Ал “Астана даусы” апталық тәуелсіз газеті болса, 1992 жылдың тамыз айының 1-інен бастап шығады. Құрылтайшылары: “Азия даусы” акционерлік корпорациясы, “Астан-холдинг” компаниясы мен “Алтын Алма” биржасы.

Апталық қазақ, ағылшын, орыс тілдерінде шығады. Мұнда негізінен астана өмірі мен қазақ халқының тарихына көп көңіл бөлінеді. Газеттің жалпы саны 40 шақты айдары бар. Соның бірі – “Қазақ тілін үйренеміз” деп аталады.

Республикамызда бүгінгі таңда жарық көретін негізгі басылымдардың мән-мазмұн, бағыт-бағдары осындай. Заман, уақыт жылжуына байланысты барлық газет-журналдардың да беттері өзгеріске ұшырағандары белгілі. Айталық, 20-жылдарғы басылымдардың негізгі мақсаты халықты сауаттандыру болса, қазіргі кезде саясат, нарық, экономика мәселелері бірінші кезекке шыққан.

Бақылау сұрақтары:

1. Халықаралық тәуелсіз апталық басылым- “Түркістан” газеті.

2. “Караван” газеті.

3. Республикамызда бүгінгі таңда жарық көретін негізгі басылымдардың мән-мазмұны.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.

ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР

Семинар. Ежелгі төрүк руникалық алфавитімен бәдізделген ескерткіштердегі ұлттық ақпараттың тегі мен түрлері.

Ежелгі төрүк тасбітіктеріндегі ақпарат таратудың ерекшелігі. Бағзы төрүктердің ақпарат тарату мен сақтаудағы қолданған материалдары және оны өңдеудің технологиясын меңгеруі. Жәдігер ескерткіштердің пішіні мен көркемдік безендірілуі мен дизайны. Тасбітіктердегі оқиға желісі мен баяндау әдісі. Публицистиканың нышандары.

Семинар. ХІХ ғ.екінші жартысындағы көқрнекті қазақ публицистері

Ш.Уәлихановтың публицистикалық еңбектері. Ы.Алтынсарин – ағартушы, журналист, публицист. А.Құнанбаев публицистикасының ерекшеліктері.

Семинар. «Тәжіман» газеті және Ысмағұлбек Ғәспрәлі.

«Тәжіман» газетінің төрүк халықтары үшін тарихи маңызы.

Ысмағұлбек Ғәспрәлінің ағартушылық, ұстаздық қызметінің мәні. Ысмағұлбек Ғәспрәлінің төрүк халықтары арасында баспасөз бен баспа ісін дамытуға қосқан үлесі.

Семинар. 1910-1914 жылдардағы қазақ баспасөзі.

«Қазақстан» газеті (1911-1913 жылдар). Газеттің бағыт – бағдары.Редакциялық алқасы мен авторлық құрамы. Ондағы Е.Буйрин, Ғ.Қарашұлы, Б.Қаратаев, С.Мендешұлының қызметтері.Газет бетінде көтерілген басты проблемалар. 2. Петербург жұмысшыларының бүкілхалықтық «Правда» газеті (1912-1914 жылдар). Онда жарияланған Қазақстанға қатысты материалдар. «Правда» газетінің тілшісі Ж.Болғанбаевтің қызметі. «Айқап»журналы және оның идеялық бағыты.

«Айқап»журналы (1911-1915) патшалық Ресейдің Қазақстандағы отарлау саясаты туралы. Журнал көтерген саяси, әлеуметтік – экономикалық мәселелер. Білім беру және мәдени ағарту проблемалары.

Семинар. Ресейдегі буржуазиялық – демократиялық төңкеріс және қазақ баспасөзі.

«Фикир» газеті. Газетке жазып тұрған авторлардың ұлттық ерекшелігі. «Қазақ» газеті. Оның буржуазиялық – демократиялық бағыты. «Серке», «Орал» газеттеріндегі қазақ бұқарасы тұрмысының жазылуы.

Семинар. Қолжазба «Садақ» журналы.

Қолжазба «Садақ» журналы. «Садақтың» шығарушылары. «Садақ» журналының идеялық –саяси мазмұны мен бағыты.

Семинар. Қазақстандағы алғашқы кеңес басылымдары.

«Тіршілік» газеті (1917-1918 жыл, шілде). «Тіршілік» газетінің саяси бағыты. С.Сейфуллиннің «Тіршілік» газетіндегі мақалалары. «Тіршілік» газетінің көтерген проблемалары мен мәселелері. «Тіршілік» газеті төңірегінде топтасқан публицистер – Р.Дүйсенбаев, А.Асылбеков, Б.Серікбаев, Ж.Нүркин, т.б. «Қазақ мұңы» газеті. (1918 жыл, сәуір - шілде). Газеттің идеялық бағыт – бағдары. Н.Төреқұловтың редакторлық қызметі. «Заря свободы» газеті. (1918 жыл, 8-наурыз – 18- маусым). Осы басылымның арнаулы қазақ бөлімінде жарияланған материалдар. Т.Бокин, С.Ғаббасовтың хаттары мен мақалалары. Қазақстанның әртүрлі өңіріндегі баспасөздің қалыптасуы.

Семинар.

Аралық бақылау жұмысы ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ

Семинар. Қазақстандағы жаппай репрессия жылдарындағы және екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы мерзімді баспасөз.

Газет-журналдардың беттеріндегі өнеркәсіп, транспорт проблемаларына арналған материалдар. Мерзімді баспасөзде Қазақстанда үшінші бесжылдық тапсырмаларының орындалу барысының қамтылуы.

Семинар. ХХ ғасыр басындағы қазақ тіліндегі кітаптар.

Қазақ Уфа қалаларында қазақ тіліндегі кітаптардың шығарылуы. Қоғамдық – саяси, әдеби кітаптардың көбеюі. К.бердиевтің, Мұхамет-Салық Кашимовтың, С.Дөнентаевтің, Х.Садуақасовтың; С.Көбеевтің, Ғ.Ғалымжановтың кітаптары. М.Ж.Көпейұлының әлеуметтік - экономикалық, қоғамдық – саяси, әйел теңдігі, оқу – білім проблемалары мен мәселелеріне Ресейдің қазақ жеріндегі отарлау саясатын көрсететін еңбектері.

Семинар. Халық шаруашылығын қалпына келтіру, «ұлтшылдық» сарынға қарсы күрес және тың игеру жылдарындағы баспасөз

(1946 – 1960 жж.)

«Қазақстан мұғалімі» (1952 ж.) газеті. Тұрақты бөлімдері. «Ара»(1956ж.) журналы. Редакция алқасы. Қазақ мерзімді баспасөзінің халық шаруашылығын қалпына келтіру жолындағы рөлі.

Семинар. 1945-1953 жылдардағы «ұлтшылдықпен» күрес науханыдағы» қазақ баспасөзі.

1949-1960жж. әдебиетке, ғылым мен творчестволық қызметке араласқан қазақ интеллигенциясы. «Ұлтшыл» деп күнә тағылған зиялылардың шығармашылық еңбектері. Тың игеру жылдарындағы мерзімді баспасөзде туған тосын ой - пікірлер.Тың игеруге байланысты қазіргі көзқарас.

Семинар. 1950 – 1960 жылдар аралығындағы Қазақстанда жаңадан шыққан педагогикалық, сатиралық және мәдени, әдеби басылымдар.

«Қазақстан мұғалімі» (1952 ж.) газетінің тарихы. Газеттің авторлар құрамы. «Ара»(1956ж.) журналының тарихы. Журналдың авторлар құрамы.

Семинар. 1985 – 1996 жылдар аралығындағы қазақ мерзімді баспасөзі.

Қазақстанда да түрлі саяси партиялар мен қозғалыстардың баспасөзі.

Қазақстандағы түрлі тәуелсіз және жекеменшік басылымдар. Олардың мақсат – мүддесі. «Желтоқсан», «Алаш», «Халық конгресі», т.б. қозғалыстар мен партиялардың пайда болуы, даму тарихы.

Семинар. Аралық бақылау жұмысы

«Қазақ журналистикасының тарихы» пәнінен емтихан билеттері

1-билет

1.Алғашқы қазақ публицистері. (Мақалалары, ғылыми мақалалары, очерктері).

2.«Жас Алаш» газеті.

3. М.Дулатов публицистикасы.

2-билет

1. 1905-1907 ж.ж.қазақ баспасөзі.

2. «Абай»журналы.

3.Ғ.Қарашаев – публицист.

3-билет

1. ХХ ғ.б. қазақ тіліндегі кітаптар.

2. М.Шоқайдың «Бірлік туы» газетіндегі журналистік қызметі.

3.Ә.Бөкейхановтың публицистік қызметі.

4-билет

1. «Қызыл Қазақстан»журналы.

2.М.Тұрғанбаев және «Сарыарқа» газеті.

3.ХХғ.б. қазақ журналистикасы.

5-билет

1. «Серке» газеті.Онда қызмет еткен қазақ зиялылары.

2. С.Сәдуақасовтың жастарға арналған мақаласы не туралы?

3.Қазақстандағы жаппай репрессия жылдарындағы және ІІ дүниежүзілік соғыс жылдарындағы мерзімді баспасөз.(1937-1941)

6-билет

1.1910-1914жж. Қазақ баспасөзі.

2. «Айқап»журналы.

3.С.Қожанов – публицист.

7-билет

1. «Жұмысшы» газетінің бағыт-бағдары, тұрақты айдары,онда қызмет еткен қазақ зиялылары.

2. «Әйел теңдігі»журналы.

3. Ұлттық журналистиканың бастау көзі.

8-билет

1. «Еңбекші қазақ» газеті.Кеше және бүгіні.

2.І.Жансүгіровтің «Жас Алаш» газетіндегі өлеңдері, публицистикалық мақалалары.

3. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ мерзімді баспасөзі.

9-билет

1.Қазақстандағы түрлі саяси партиялар мен қозғалыстардың органдық басылымдар. (1985-1996жж.)

2.С.Торайғыровтың «Айқап», «Абай»журналдарындағы сын мақалалары.

3. «Алаш» газетінің шығарушылары мен негізгі тақырыптары.

10-билет

1. «Ара»журналы. Кеше және бүгіні.

2. Ш.Құдайбердиевтің журналистік қызметі.

3.1921-1925жж. Баспасөздер шығып тұрды. Ондағы көтерілген негізгі тақырыптар. (Еңбекші қазақ, Қызыл Қазақстан, Тілші).

11-билет

1. «Қазақ» газеті. Ондағы көтерілген негізгі тақырыптар.

2.А.Байтұрсынов – қазақ баспасөзінің тұңғыш теоретигі.

3. «Алаш» партиясының белді мүшелері. Ұлтшыл қайраткерлер.

12-билет

1. М.Сералиннің журналистік қызметі.

2.1946-1960жж. Тың игеру жылдарында баспасөздер шығып тұрды.

3. «Қазақстан мұғалімі»журналы. Кеше және бүгіні.

13-билет

1. «Ақ жол» газетінің бағыт-бағдары, тұрақты айдары,онда қызмет еткен авторлар.

2. С.Есованың редакторлық қызметі.

3.Қазақстандағы алғашқы кеңес басылымдары.(Тіршілік, Заря свободы, редакторы- Н.Төреқұлов).

14-билет

1. «Шолпан» журналының бағыт-бағдары, тұрақты айдары,онда қызмет еткен авторлар.(1922-1923жж)

2. Н.Төреқұловтың публицистік, редакторлық қызметі.

3.Қазақстандағы «Кіші Октябрь»жылдарынан кейінгі қалпына келтіру кезеңіндегі мерзімді баспасөз.(1933-1937жж.)

15-билет

1. «Садақ» журналының идеялық бағыты, авторлар құрамы.

2. Қ.Сәтбаевтің публицистикалық мақалалары.

3.Қазақ балаларына арналған алғашқы басылымдар.

16-билет

1.Қазақ қыз - келіншектеріне арналған алғашқы басылымдар.

2.Е.Алдоңғаров – публицист.

3. «Тілші» газетінің бағыт-бағдары, тұрақты айдары,онда қызмет еткен авторлар.

17-билет

1.«Қазақ тілі» газеті

2. «Сана» журналы.

3.Ж.Аймауытовтың публицистикасы.

18-билет

1. «Ауыл тілі» газетінің идеялық бағыты, авторлар құрамы.

2. Ж.Тлепбергеновтің журналистік қызметі.

3. «Садақ» журналы.

19-билет

1. «Орал» газетінің идеялық бағыты, авторлар құрамы.

2. Қ.Кемеңгеров– публицист.

3. «Жас азамат» газетінің бағыт-бағдары, тұрақты айдары,онда қызмет еткен авторлар.

20-билет

1. Ә.Ғалимовтың «Айқап» журналындағы атқарған қызметі.

2. М.Әуезов– публицист.

3. Монғолияда шыққан қазақ тіліндегі басылымдар.

21-билет

1.«Торғай» газеті

2. Қайта құрудан өтпелі кезеңге дейінгі баспасөз (1985-1991).

3.Б.Майлиннің публицистикасы.

22-билет

1. «Түркістан уалаяты» газетінің негізгі бағыты.

2. М.Жұмабаевтың «Ақ жол» газетіндегі атқарған журналистік қызметі.

3. 1905-1907жж. қазақ баспасөзі.

23-билет

1.«Дала уалаяты» газеті. Онда қызмет еткен авторлар.

2. Т.Рысқұловтың журналистік қызметі.

3. «Қазақ әдебиеті» газеті. Кеше және бүгіні.

24-билет

1. Р.Мәрсековтің публицистикалық мақалалары.

2. ХХғ.б. қазақ журналистикасы.

3. «Ақиқат» журналының тарихы.

25-билет

1. Ұлттық журналистиканың бастау көзі.

2. Қытайда шыққан қазақ тіліндегі басылымдар.

3. Алғашқы қазақ журналистері.

СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ

4.1ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ:

Өздігінен білім алу үшін, алдымен сол жұмысқа қажетті нақты дағдыларға (іштей жылдам оқи білу, библиографиялық дағдылар, түрлі анықтама әдебиеттерді пайдалана білу, оқығандарды жазып алу т.б.) ие болу керек.

Біліммен жемісті шұғылдану қолайлы жағдайларды (уақыт, тиісті әдебиеттер мен құралдардың болуы) керек етеді, ең дұрысы кітапханаларда, оқу залдарында біліммен шұғылдануға дағдылану.

Алғашқы кезден оқытушылардан, тәжірибелі адамдардан, кітапханалардан ақыл кеңес алудың пайдасы зор.

Оқыған материалды мұқият ұғатындай етіп оқып, түсінбеген жерлерді қалдырмай, қайталап оқып, оның негізгі жақтарын жазып алу керек.

Анықтама әдебиеттерді, энциклопедияларды, түрлі сөздіктерді қоса пайдаланып отыру керек.

Студенттердің өздік жұмыстары (СОӨЖ, СӨЖ) үй тапсырмаларын орындауды қамтиды. Ол: реферат, конспект, кроссворд, әдістемелермен жұмыс, аннотация жазу, жаттығу орындау және т.б. түрінде жүргізіледі.

Қойылатын талаптар:

1. СОӨЖ, СӨЖ оқытушы белгіленген мерзімінен кешіктірмей, уақытында барлық талаптарға сәйкес орындалуға тиіс;

2. СОӨЖ, СӨЖ өзі орындауы қажет, оны басқадан көшіруге, яки болмасы басқаға көшіруге беруге болмайды (ондай жұмыс бағаланбайды, сол себепті ұпай төмендетіледі).

СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ

4.1 Қазақ тілі» газеті.

4.2 Алғашқы қазақ публицистері.

4.3 Жас Алаш» газеті.

4.4 «Абай»журналы.

4.5 Ғ.Қарашаев – публицист.

4.6 ХХ ғ.б. қазақ тіліндегі кітаптар.

4.7 М.Шоқайдың «Бірлік туы» газетіндегі журналистік қызметі.

4.8 Ә.Бөкейхановтың публицистік қызметі.

4.9 «Қызыл Қазақстан»журналы.

4.10 М.Тұрғанбаев және «Сарыарқа» газеті.

4.11 «Серке» газеті.Онда қызмет еткен қазақ зиялылары.

4.12 С.Қожанов – публицист.

4.13 «Жұмысшы» газетінің бағыт-бағдары, тұрақты айдары,онда қызмет еткен қазақ зиялылары.

4.14 «Әйел теңдігі»журналы.

4.15 «Еңбекші қазақ» газеті.Кеше және бүгіні.

4.16 Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ мерзімді баспасөзі.

4.17 «Алаш» газетінің шығарушылары мен негізгі тақырыптары.

4.18 «Ара»журналы. Кеше және бүгіні.

4.19 Ш.Құдайбердиевтің журналистік қызметі.

4.20 А.Байтұрсынов – қазақ баспасөзінің тұңғыш теоретигі.

4.21 М.Сералиннің журналистік қызметі.

4.22 «Қазақстан мұғалімі»журналы.

4.23 «Ақ жол» газетінің бағыт-бағдары, тұрақты айдары,онда қызмет еткен авторлар.

4.24 С.Есованың редакторлық қызметі.

4.25 «Шолпан» журналының бағыт-бағдары, тұрақты айдары,онда қызмет еткен авторлар.(1922-1923жж)

4.26 Н.Төреқұловтың публицистік, редакторлық қызметі.

4.27 «Садақ» журналының идеялық бағыты, авторлар құрамы.

Дата добавления: 2015-10-26