Лы Моғол империясының ішкі құрылымы

Моғол әулеті, ұлы Моғолдар әулеті – 16 – 19 ғасырларда Үндістанды билеген әулет. Негізін салушы – Заһир әд-Дин Мұхаммед Бабыр. Темір әулетінен шыққан, әкесі Омар Шейх (1456 – 95) Әмір Темірге туажат, анасы Құтлұқ Нигар ханым Жүніс ханның үлкен қызы. Бабыр Ферғананың әмірі болды. 1504 жылы Мұхаммед Шайбани бастаған Дешті Қыпшақ тайпалары Бабырдан Ферғананы тартып алды. Ол өзіне берілген жауынгерлермен оңтүстікке жылжып, Кабулды иеленді. 1512 жылы Бабыр әскерлері Самарқандты басып алды. Бірақ келесі жылы жеңіліп, кейін қайтты. Содан кейін Бабыр түркі тайпалары мен ауғандықтарды бастап Үндістан жерін жаулауға кірісті (1518 – 19, 1524 – 25). Ол кезде Үндістан бытыраңқы ел болатын. Оның солтүстік аймақтарында мұсылмандар билеген бірнеше мемлекеттер өмір сүрді. Өзара қырқыстағы билеушілер Бабырға сүйенбек болып, оны көмекке шақырды. Бабыр қолы 1526 жылы Панипат жазығында Ибраһим ІІ-ні, 1527 жылы раджпуттарды жеңіп, Пенджаб, Лахор, Дели, Агра жерлеріне ие болды. Сөйтіп, Бабыр және оның ұрпақтары Ауғанстанның тең жартысын, Үндістанның солтүстігін, орталық аймақтарын біріктіріп, ірі империя құрды. Олар Моғолстаннан шыққандықтан Үндістанда және Еуропада ұлы моғолдар деген атпен аталды. Моғол әулеті билеген кезеңде Үндістан әлемге әйгілі болды. Оның белгілі сұлтандары: Бабыр (1526 – 30), Құмайын (1530 – 56), Акбар (1556 – 1605), Жаһангер (1605 – 27), Жаһан шаһ (1627 – 58), Аурангзеб (1658 – 1707), Баһадүр шаһ (1707 – 12), Жаһандар шаһ (1712 – 13), Фаррух Сий-Сийяр (1713 – 19), Насыр әд-Дин Мұхаммед (1719 – 48), Ахмад шаһ Баһадүр (1748 – 54), Әзиз әд-Дин Аламгир ІІ (1754 – 59), Жәлел әд-Дин Әли Жауһар шаһ Алам (1759 – 1806), Акбар ІІ (1806 – 37), Сираж әд-Дин Баһадүр ІІ (1837 – 58). 18 ғасырдың ортасында ұлы моғолдар империясы ыдырай бастады. Ақырғы сұлтан Баһадүр ІІ Үндістан халқының ағылшындар үстемдігіне бағытталған көтерілісін басқарды. Көтеріліс басылған соң оның ұлдары ағылшындар қолынан қаза тапты, ал Баһадүр ІІ Бирмаға айдалып, сонда қайтыс болды.

Ұлы моғолдар империясы — Үндістан аумағында өмір сүрген ірі мемлекет (1526 — 1858) Дели сұлтандығы ыдырағаннан кейін құрылған. Негізін Темір әулетінен шыққан Захир әд-Дин Мұхаммед Бабыр қалады. Бабыр мен оның ұрпақтары Моғолстаннан шыққандықтан үнділіктер (оларды “мухгал” деп атаған) мен еуропалықтарға Ұлы Моғолдар деген атпен белгілі болды. Ұ. М. и. барынша ұлғайған кезінде аум. оңт-ндегі шағын князьдіктер мен патшалықтардан басқа Үндістан түбегін түгелге дерлік қамтыды.

Сұлтандық билік мұрагерлік жолмен жүзеге асырылып, сұлтандар (шаїтар) шексіз билікке қол жеткізді. Олар бағындырылған аумақтарды өздері қойған билеушілер арқылы басқарды.

Ұлы моғолдар империясының құрамына кірген жерлер — субтарға (провинцияларға) бөлінді. Субтардың билеушілері сұлтанның вассалдары болып есептелді. Бабыр ұрпақтары ислам дінінің үстемдігін қалыптастыруға күш салып, басқаруды орталықтандыру және үнді раджалары мен көпестерін өз жағына тарту жолымен мемлекетін күшейтуге тырысты. Бағындырылған князьдіктер мен патшалықтар сұлтан қазынасына көптеген алым-салықтар (жан басы салығы — джизья, жерден түскен өнімнен заттай салық, қолөнершілерден, саудадан түскен пайдаға салынатын ақшалай салықтар мен төлемдер, т.б.) төлеп отырды. 16 — 17 ғ-ларда Ұ. М. и. Үндістанның қайта гүлденуіне қолайлы жағдай туғызды. Сауда өркендеп, қалалар гүлденді.

Үнді архитектурасына Орт. Азиядан енген мұсылман сәулет өнері үлкен әсер етті. Тәж-Махал сияқты ғажайып сәулет ескерткіштері салынды. Дегенмен, 17 ғ-да Үндістанға еур. сауда капиталының ене бастауы (португалдар, француздар, ағылшындар мен голландықтардың Ост-Индия компаниясы) ішкі және сыртқы сауданың өсуіне әсер етті, сондай-ақ жат жерліктердің Үндістанды экон. жағынан отарлай бастауына жол ашты. Жергілікті халықтың жағдайы нашарлап, өсімқорлық күшейді. Өсімқорлар шаруаларға жоғары пайызға қарыз ақша беріп, кіріптарлыққа түсірді. Тұрмыстың нашарлауы жергілікті халықтың наразылығын күшейтті. Жеке аймақтарда Ұлы Моғолдар үстемдігі мен жергілікті шонжарларға қарсы халық көтерілістері басталды.

17 -18 ғ. мұндай көтерілістердің ең ірілері сикх сектасы жетекшілік рөл атқарған Пенджабтағы қала кедейлері мен шаруалардың көтерілісі, Аграның оңт.-батысындағы қолөнершілердің ең кедей топтары мен “кесепатшылар” кастасының өкілдерін біріктірген джаттар мен сатнами сектасының көтерілістері, сондай-ақ Шиваджидің басшылығымен болған моратхилер көтерілісі (17 ғ-дың 2-жартысы) болды. Моратхилер өз мемлекетін құрып, Шиваджиді мемлекет басшысы етіп тағайындады. Бірақ Шиваджи қайтыс болғаннан кейін Аурангзеб шаї моратхилердің мемлекетіне күйрете соққы берді. Биджапур, Голконда мемлекеттерін басып алып, іс жүзінде бүкіл Үндістанның билеушісіне айналды. Алайда көтеріліске шыққан халықтар мен бүлік жасаушы вассалдарға қарсы жүргізілген үздіксіз соғыстар Ұ. М. и-н әлсірете бастады. 1739 ж. Ираннан Надир-шах Афшар баса көктеп кіріп, Делиді алды. Ол қаланы тонап, сұлтан қазынасында сақтаулы тұрған орасан мол байлықты өзімен бірге алып кетті. 1747 ж. Ауғанстан билеушісі Ахмад шаї Дуррани Ұ. М. и-на қарсы жорық жасап, Пенджабты тартып алды. 1720 — 40 жылдар аралығында Ұлы Моғолдар Рохилкхандтағы, Бенгалия мен Декандағы биліктерінен айрылды. Моғол державасының әлсіреуін моратхи билеушілері пайдаланып кетті. Олар моғолдар билеген аудандардан алым-салық алып отыруға рұқсат беретін жарлыққа ие болды. Баладжи Баджи Рао (1740 — 61) пешва тұсында моратхилер Делиді басып алып, Пенджабқа шабуыл жасады. Пенджабты алу моратхилерді Ахмад шах Дурранимен қақтығысқа түсірді. Ауғандармен соғыста моратхилер талқандалып, бірнеше дербес князьдіктерге бөлініп кетті. Ұ. М. и-ндағы тақ үшін үздіксіз соғыстар ағылшын және француз Ост-Индия компанияларына Үндістанды жаулап алуға қолайлы жағдай туғызды. Әли Жауһар шах Аламның (1759 — 1806) кезінде ағылшындар Делиді басып алғаннан кейін (1803) Ұ. М. и. Ост-Индия компаниясына тәуелді болып қалды.

Әдебиеттер:

1. История средних веков. Т,1.М., 1997.

2. История средних веков. Т,1.М., 2000.

3. История средних веков: Европа и Азия. Минск. 2000.

4. История стран Азии и Африки в средние века. М.1968.

5.Т.Тортаев Орта ғасырлар тарихы. Алматы.1999.

6. В.А.Федосик, А.А. Прохоров, И.О. Евтухов. Материалы по истории древнего мира средних веков. Минск. 2004

Дата добавления: 2015-07-08