Читайте также:
|
Географиялық белдеулер -географиялық қабықтағы ең ірі зоналық бөлімшелер. Жылу мен ылғал, ауа массаларының айналымы, биохимиялық және геоморфологиялық процестердің өзіндік көрсеткіштері мен ырғақтылығының ортақ ерекшеліктерімен сипатталады. Географиялық белдеулер шегінде климаттық факторлардың күрт құбылуына байланысты жеке белдеулердің ішінде түрлігеографиялык зоналар мен зонашықтар бөлінуі мүмкін.Географиялық белдеу, физикалық-географиялық белдеу, табиғи белдеу - Жердің географиялық қабығындағы ең ірі табиғат кешені. Ендік (кейдебойлық) бағыттасозылыпжатады. ГеографиялықБелдеужылудың, сондай-ақылғалдыңтаралуымен, басқа да табиғикешендермен (топырақ, өсімдікжәнежануарлардүниесі) тығызбайланысты. КүнсәулесініңЖербетінеәртүрлібұрышжасаптүсуі, өзретіндеәрбірбелдеугетәнбіршаматұрақтыауамассаларынтудырады. Жылумөлшері мен ауақозғалыстарыбелдеуішіндезат пен энергия айналымдарыныңмөлшері мен жылдамдығы,геоморфологиялықжәнбиохимиялықпроцестердіңөтушапшаңдығы,флораменфаунаерекшеліктерініңбелгілібірзаңдылықпенқалыптасуынқамтамасызетеді. Географиялықбелдеуәртүрлідәрежедегі геогр. белдеушелерге, секторларғажәнебелдемдергебөлінеді. Географиялықбелдеудіңаумағыжербедері мен теңізағыстарынақарайтарылыпнемесекеңейіпотырады.Жершарында (құрлықта да, мұхитта да) 7 негізгіжәне 6 аралықбелдеулер бар. Құрлықта, әдеттебірэкваторлықбелдеужәнеқос-қостансубэкваторлық, тропиктік, субтропиктік, қоңыржайгеографиялықбелдеуболыпажыратылады. Жердің жоғарғы ендіктерінде субарктикалық және арктикалық, субантарктикалық және антарктикалық белдеулер болып бөлінеді.
Жер шарында климат жағдайларының экватордан полюстерге қарай өзгеруі бүкіл табиғат кешенінің ендік зоналар бойынша өзгерісін тудырады. Зоналық заңдылық – табиғат кешенінің барлық компаненттеріне тән құбылыс.
Табиғат кешенінің ендік бойынша өзгеруінен географиялық қабық географиялық белдеулер мен зоналарға бөлінеді.Географиялық белдеулер климаттық белдеулерге сәйкес келеді және солардың атымен аталады. Әр географиялық белдеу климат жағдайларының тұтастығымен ерекшеленеді. Солтүстік және оңтүстік жарты шарлардың әрқайсысы 4 негізгі географиялық белдеулерге бөлінеді. Олар: экваторлық, тропиктік, қоңыржай және полярлық белдеулер.
Негізгі географиялық белдеулердің аралықтарын өтпелі белдеулер бөліп жатыр. Өтпелі белдеулерге «Суб» (лат. – кіші, таяу) деген сөз қосылып айтылады.
Субэкваторлық – экваторлық пен тропиктік белдеулердің; субторпиктік- тропиктік пен қоңыржай белдеулердің; субполярлық – қоңыржай мен полярлық белдеулердің аралығын бөледі.
Әр географиялық белдеу географиялық зоналар жиынтығынан тұрады. Зоналар ондағы басым өсімдік жамылғысының атымен аталады.
Экваторлық белдеу. Экватордың екі жағын бойлап созылып жатады. Белдеудің климат жағдайлары жыл маусымдарына бөлінбей, температура бүкіл жыл бойы біркелкі таралуымен ерекшеленеді.
Жазда да, қыста да температура үнемі жоғары, яғни 25-30ºС. Жауын-шашын жыл бойы біркелкі таралады (жылына 2000-3000мм-ден, тауларда 10000 мм-ге дейін). Күн сайын, әдетте, түстен кейін нөсер жаңбыр құйып өтеді. Жылу мен ылғалдың молдығы өсімдіктердің қаулап өсіп, сан алуан жануарлардың мекендеуіне қолайлы. Белдеудің көп жерін экваторлық ұдайы ылғалды, мәңгі жасыл ормандар зонасы алып жатыр.
Субэкваторлық белдеу. Экваторлық ауаны қыста тропиктік ауа ауыстыратын өңірде жыл он екі маусымға, яғни жаңбырлы жаз бен құрғақ жылы қыс маусымдарына бөледі. Белдеудің құрғақ маусым 2-3 айға ғана созылатын аудандарында ауыспалы ылғалды ормандар өседі. Бұл ормандарда экваторлық ұдайы ылғалды ормандарға қарағанда ағаштар біраз аласарып, аралары ашылады. Соған байланысты онда бұта және шөп өсімдігі көріне бастайды. Ағаштың кейбір түрлері құрғақшылық маусымда бойындағы суды аз буландыру үшін жапырағын тастайды.
Құрғақ кезең 5-6 айға созылатын жерлер Савваналы болып келеді. Саванна –деп ір жерінде жеке немесе шоқ-шоқи ағаш пен бұта кездесетін, көбінесе шөп басқан алқапты айтады.
Тропиктік белдеу. Солтүстік және оңтүстік жарты шарлардың 20-30º ендіктер аралығын тропиктік белдеу алып жатыр. Материктердің ішкі және батыс бөліктерінде бұл белдеудің шегінде тропиктік шөл зонасы қалыптасқан. Африкадағы атақты Сахара шөлі осы зонада орналасқан.
Тропиктік шөл зонасының климаты өте ыстық әрі құрғақ. Ауаның температурасы 58ºС-қа көтеріледі, ал топырақ беті 90ºС-қа қызады. Жауын шашын барлық жерінде 100мм-ге жетпейді. Сахарада кейде бірнеше жыл бойы қатарынан тамшы тамбайтын кездер де болады.
Өсімдік өте сирек, кей жерлерді мүлде өспейді. Әсіресе сазды, тасты шөлдер сұрықсыз болып кетеді. Аздаған өсімдіктері ежелгі өзен арналарын, жартастардың жарықтарын, тас қорымдардың шеттерін сағалайды.
Субтропиктік белдеу. Солтүстік және оңтүстік жарты шарларда 30-40 º ендікте, тропиктік белдеу мен қоңыржай белдеудің арасында орналасқан. Ол тропиктік белдеуден температураның маусым бойынша үлкен мөлшерде өзгеруімен ерекшеленеді. Дегенменбарлықайлардыңорташатемпературасыоңболыпкеледі. (4ºС-тан 20ºС-қа дейін). Сондықтанөсімдікжылбойытоқтаусызөседі. Белдеудегібарлықматериктердің климаты батыс, шығысжәнеішкібөліктеріндебір-біріненелеулітүрдеөзгешеленеді. Мұхитқажақынжатқанбатысбөліктеріндежазықұрғақ, қысыылғалдысубтропиктікқұрғақконтиненттік климат, ал шығысындажауын-шашынжазда мол жауатынмуссондар климаты қалыптасқан.
Қоңыржайбелдеу. Бұлбелдеусолтүстік жарты шарда аса кеңаумақтықамтиды, оңтүстік жарты шарда аз аумақтықамтиды. Бұлбелдеуге климат жағдайларыныңжылмаусымдарыбойыншаацқынөзгеріптұруытән. Соғансәйкесбасқатабиғатқұбылыстары да маусымбойыншаөзгереді.
Қоңыржайбелдеушөл, дала жәнеорманзоналарынантұрады. Олардыңаралықтарыншөлейт пен орманды дала өтпелізоналарыбөледі.
Субролярлықбелдеу солтүстік жарты шарда, Еуразия мен СолтүстікАмериканыңсолтүстікшетіналыпжатыр. Оңтүстік жарты шарда тек аралдардағанакездеседі. Бұлбелдеудееңэжылыайдыңорташатемпературасы +10 ºС –танаспайды. Қысыұзақ, жазықысқа. Жылдықжауын-шашын 100-300 мм, олбуланушылықтан 1,5 еседейкөп. Жердіңбеткіқабатыжылыкезде 30 см-дейқалыңдықтағанажібиді де, оданәріқарайқысы-жазытоңболыпқатыпжатады.
Полярлықбелдеу. Солтүстік полюс төңірегіарктикалық, оңтүстік полюс төңірегіантарктикалықбелдеудепаталады. Екеуін де жаппаймұзбасыпжатыр. Климат жағдайларыөтеқатаң. Арктикалықбелдеудіңекі-үшаптағағанасозылатынжазмаусымыкезіндеауаныңтемпературасы 0ºС-тан сәлғанаасады.
Таулардағыбиіктікбелдеулер. Жербетіненбиіктіккекөтерілгенсайынауаныңтемпературасытөмендейберетінібелгілі. Биіктіккесәйкес тек ауаныңтемпературасығанаемес, соныменбіргеылғалмөлшері де өзгереді. Жоғарыкөтерілгенауасалқындағандаоныңқұрамындағы су буы су тамшыларынаайналып, бұлттүзеді. Бұлттанжауын-шашынжауады. Олжылу мен ылғалмөлшерінөзгертеді. Екіншісөзбенайтқанда, биіктіккесәйкесбүкәлтабиғаткешеніөзгереді. СойтіптабиғаткешенініңтаралуынабайланыстыБиәктәкбелдеулікпайдаболады.
Дата добавления: 2015-10-24; просмотров: 800 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая страница | | | следующая страница ==> |
| Биосфера жайлы В. И.Вернадскийдің іліміне түсініктеме беріңіз. | | | Карст және карсты жер бедеріне анықтама беріңіз. |