Жер бедерінің қалыптасуындағы эндогенді үдерістерді талдау жасаңыз.

Жердің беті ешқашан тыныштық қалпында болмайды. Жер бетінің бір бөлігі бау көтеріледі де, басқа бөлігі баяулап ойысып, төмен түседі, ал үшінші жерде қарқынды қатпарлы процестер жүріп жатады. Тектоникалық қозғалыстардың негізгі қайнар көздері – жер айналуының механикалық эенргиясы, радиактивтік заттардың ыдырауы, графитациялық (ауырлық күші) энергия және жер қойнауындағы жылу ағындары мен әр түрлі физикалық-химиялық процестердің қуаты.

Осы аталған табиғи күштердің әрекетінен таулар құрылуы, жанартау атқылауы және жер сілкіну процестері бастау алады.

Жер қыртысының көтеріле дамуы кезінде ірі континенттік массивтер құрылады, ал майысып төмен түскен кезінде мұхит және теңіз қазаншұңқырлары түзіледі. Құрлықтың төмендеуінен трангрессия (теңіздер мен мұхиттар аймағының ұлғаюы), ал көтеріле дамуына байланысты регрессия (құрлық аймағының ұлғаюы) және теңіздердің кейін шегіну құбылыстары туындайды. Өзендердің, көлдердің және теңіздердің терраса кешендерінің пайда болуы жер қыртысының тербелмелі тектоникалық қозғалыстарына байланысты.

Сөйтіп, эндогендік процестер түрлі тектоникалық қозғалыстарға және сонымен қатысты жер қыртысының деформациясына тікелей байланысты. Олар – жер сілкінудің, эффузиялық және интрузиялық магматизмнің және гидротермалды ерітінділер қозғалысының басты себептері. Эндогендік процестер жер қыртысы қалыптасуының және жер қойнауындағы заттардың бөлініп жекеленуінің негізі болып табылады. Бұл процестер экзогендік процестермен қосарлана әсер етуі нәтижесінде түрлі бедер пішіндерінің қалыптасуына мүмкіндік туғызып қана қоймай, көп жағдайда экзогендік процестердің қарқынын және сипатын белгілейді. Бұның барлығы эндогендік процестердің бедер түзілудегі ерекше рөлін көрсетеді.

23. Су қоймалары: ағын суларға әсері және оларды пайдалану жайлы түсініктеме беріңіз. Су қоймалары: ағын суларға әсері және оларды пайдалану жайлы түсініктеме беріңіз.

Су қоймасы - суды тоқтатуға, жинақтауға және сақтауға арналған, өзендер алаптарында түзілген, су тірегіш ғимараттарменбекемделген, едәуір сыйымдылықтағы жасанды су қоймалары.^[

Барлық су қоймалары негізгі 3 түрге бөлінеді.

- Ауыз су су қоймаларының көзі және тағам өндіру мекемелерін сумен қамтамасыз ету.

- Ойын-сауыққа арналған сонымен бірге қала ішіндегі су қоймалары

- Балық өңдеуге арналған

Қазақстан аумағында жер беті ағындарын реттеу өзен арналарын бөгеу арқылы жасалады.

24. Гидросфераға сипаттама және судың ластану мәселелерін қарастырыңыз.

Гидросфера (гр. һуdor — су, spһаіrа — шар) — 1) жер ғаламшарының су қабығы немесе құрлықтағы (тереңдегі, топырақтағы, жербетіндегі), мұхиттағы және атмосферадағы, яғни жер шарындағы барлық сулардың жиынтығы.Оғантеңiзжәнемұхитсулары, құрлықсулары (өзендер, көлдер, батпақ, тоғандар, мұздықтар) жерастысулары, соныменбiргеатмосферадағысубуыжатады. Судыңнегiзгi қорымұхиттарментеңiздерде 94% болады, жәнеоларжербетiнiң 70% —теңкөпбөлiгiналып жатқандүниежүзiлiкмұхиттытүзедi. Теңiзжәнемұхитсуларындакөптұздарерiген, сондықтантеңiзсуыныңдәмi тұзды-қышқылдыжәне iшугежарамсыз. Гидросфераның шамамен 94%-ын мұхиттар мен теңіздер құраса, 4%-ы жер асты суларының, шамамен 2%-мұздықтар мен қарлардың (негізінен Арктика, Антарктида мен Гренландия), 0,4%-құрлықтардағы жер үсті суларының (өзен, көл, батпақ) үлесіне тиеді. Гидро-су, сфера-шар Су 3 күйдеболады: сұйық, қатты, газ.

Дүниежүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Бұл мәселе Қазақстанға да тән. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесін бүлдірумен аяқталады. Су айдындарының ластануын былайша топтайды:

биологиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш бейімді заттар

химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер

физикалық ластану: жылу-қызу, электр-магнитті өріс, радиоактивті заттар

Су бассейнінің ластануының негізгі себептері — тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндері: тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықтар; өнеркәсіп орындары; ауыл шаруашылығын химияландыру: халық шаруашылығының басқа да салалары. Ағын суларға құйылатын лас сулар да бірнеше топқа бөлінеді. Оларды қоспалар (ерімейтін, коллоидты, еритіндер), лас сулар (минералдық, органикалық, бактериалдық, биологиялық) деп жіктейді. Лас сулардың ішінде тұрмыстық сарқынды суларда органикалық заттар 58%, минералдық заттар 42 тей болады. Өнеркәсіпте пайдаланылатын сулар мен синтетикалық жуатын заттармен сулардың ластануы өте қауіпті. Бұлар –химиялық ластану көздері. Соның ішінде сулы экожүйелердің пестицид, гербицид және басқа да химиялық улы препараттармен ластануы Қазақстанда кең етек алған. Мәселен, мақта мен күріш, жеміс- жидек, бау-бақша, теплица (жылы жай) зиянкестеріне қарсы бұрынғы Кеңес үкіметі кезеңінде өте көп химиялық заттар пайдаланылған Нәтижесінде, су ластанып, оның сапасы мен микрфлорасы және микрофаунасы, ірі хайуанаттар, құстар зардап шеккен. өз кезегінде химиялық заттардың зиянды қосылыстары азық –түлікпен адам организмін кері әсерін тигізді. Қазіргі кезде ашық өзен, көл суларымен қатар жер асты сулары да сарқынды, шайынды сулармен және еріген зиянды заттармен ластанып отыр. Оныңнегізгіластанукөздерімыналар:

· өнеркәсіпөнімдерінсақтайтынқоймалар;

· химиялықзаттаржәнетыңайтқыштар;

· тұрмыстыққалдықтар;

· жерастысуларыменжалғанатынқұбырлар;

· іріқұрылысучаскелері;

· күзгіалаңдар, бұрғы-скважиналарыболыптабылады.'

Жерастысуларындаәртүрліжұқпалыаурулартарататынмикробтар, вирустаркездеседі. Қазақстанжағдайындаөзен-көлдердіңластануыкөбінеөнеркәсіпшоғырланғанаймақтарда, полигондар мен мұнай-газ өндіретінжерлердежаппайсипаталуда.

Өзендердің ішінде Ертіс су алабы, Өскемен қорғасын –мырыш комбинаты, Ленинагор қорғасын зауыты, Березов кені, Зырьян зауыты секілді өндіріс орындарының сарқынды лас суларымен ластануда. Су құрамында қорғасын, мырыш, сынап, тағы басқа ауыр металдар шекті мөлшерден асып кетуі жиі байқалады.

Іле-Балқаш бассейнісуыныңсапасы да мәземес. Мұндағыластағышзаттар – ауырметаллдар, мұнайөнімдері мен фенолдар. Әсіресе, «Балқашмыс» өндірістікбірлестігі, «Балқаш балықөнеркәсібі», «Сарышаған» ракета полигондары, т.б. кенрудаларынбалқытукомбинаттарыБалқашкөлінемыңдаған тонна зияндызаттардытөгуде. Ілеөзенініңортаңғыағысы, жалпыөзенэкожүйесі, күрішалқаптарыжәнешеңгелдімассивтерінигеругебайланыстыминералдытыңайтқыштар мен химиялықпрепараттарөтекөпқолданылыпкеледі. Нәтижесінде, өзенсуыныңсапалыққұрамытөмен. ОныңүстінеІлеөзеніарқылымұнайтасымалдау, Қапшағай су қоймасы, Қытайжеріндегісудыңластануыондағыэкологиялықжағдайдықиындататүсуде. Сырдария, Шу, Талас, Қаратал, АқсуЛепсі, Тентек, Көксу өзендерініңсуларыбіршама таза депесептелінеді. СоныңішіндеСырдария, Шу, Талас өзендеріауылшаруашылығынхимияландыру мен дренаждысуларменластануда. Әсіресе, Арыс, Келесөзендерікүріш пен мақтаегіндісіндежиіқолданылатынпестицидтерменластаныпотыр.

Қазір бұл жерлерде 6 мұнай газ кені, жүздеген елді мекендер, коммуникациялар, өнеркәсіп орындары су астында қалды. Нәтижесінде, теңізге көптеген мөлшерде лас заттар, мұнай өнімдері, органикалық қосылыстар, ауыр металдар суға араласуда.

---

Дата добавления: 2015-10-24