Тақырып Зиянсыздықты талдау

Шаруашылық механизмін қайта құру, әкімшілік жүйеден шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайына өту жылдарында Қазақстан Республикасындағы көптеген өнеркәсіп кәсіпорын-дары аса қиын қаржы жағдайына тап болды. Оған объективті және субъективті тұрғыдан көп себеп болды. Отандык өнімдер көп жағдайларда батыстық фирмалардың өнімдерімен бэсекеде төтеп бере алмайды: тұтынудың төменгі деңгейі, ақталмайтын жоғары бағалар, осының салдары ретіндегі өткізу нарығының болмауы тауарбастылық пен өндірістің тоқтауына әкеп соктыр-ды. Епті басшылар кейбір жағдайда батыс инвесторларын тарту арқылы бэсекеге жарамды өнімдерді шығару үшін өндірістік қуатын қайта бейіндеді (профильдеу).

Кәсіпорын әлдеқайда сапалы деңгейге көтеретін бизнес стратегиясын қалыптастыру, оның құрылымын өзгерту үшін бухгалтерлік басқару есебінің әдістері мен тәсілдерін білу аса қажет. Мұнда маркетингке, яғни нарықты зерделеу қызметіне, өндірісті басқару және реттеуге, нарық коньюктурасы туралы ақпарат негізінде жүзеге асырылатын және тұтынүшылардың қажеттілігін қанағаттандыруға бағдарланған тауарлар мен қыз-меттерді өткізуге маңызды мән беріледі. Басқаша сөзбен айт-қанда, нарық тапсырыс берүшілердің қажеттіліктерін анықтаса, ал өндіріс технологиясы осы қажеттіліктерді қанағаттандыратын өнімді жасайды.

Маркетингтік зерттеу нарықтағы тауарлардың жағдайын басқару және реттеу бойынша шешім кабылдаудың негізі болып табылады және өндіру мен өткізудің параметрлеріне, өнімнің сыртқы түрі мен бағасына (сатудың мөлшері мен орнына, өткізу арналарына, жабдықтаүшыларға, делдалдарға және т.б.) тікелей ықпалын тигізеді.

Осылайша, бизнестің құрылымын өзгерту турапы шешім қабылдауда зерттеудің негізгі бағыттарын бөліп көрсету керек.

1. Кәсіпорынның даму келешегін талдау. Кәсіпорынның нарықтагы бэсекеге төтеп бере алатын шегі анықталып, барлық қызмет түрлері, яғни бизнестің құрылымы белгіленеді.

Америкалық экономист М. Портердің пікірінше, бизнестің дамуы бәсекелесүші төрт күшке әсер етеді.

1. Жабдықтаушылар. Қажетті материалды өндіруші кәсіпорындарға ең алдымен олардың қайдан табылатынын білуі керек.

2. Сатып алүшылар. Кәсіпорын нарыққа енуі үшін дистрибьюторлық жүйені жасап алуы керек.

3. Ауыстырүшылар. Нарықта дәстүрліні ығыстыратын өнімнің жаңа түрі пайда болады.

4. Жаңа бәсекелестер. Нарықта бұрын бизнестің осы түрімен айналысқан жаңа компания пайда болады.

2. Белгілі бір бизнес түрінің кіру және шығу тосқауылдарын талдау. Кіру тосқауылы бизнеске жаңа бәсекелестердің енудегі кіші және үлкен мүмкіндіктерін білдіреді. Шығу тос кауылы - бизнестен шығудың үлкен немесе кіші мүмкіндіктерін сипаттайды.

Нарық сегментінде кірудің үлкен тоскауылы мен шығудын кіші тосқауылына ие ұйымның жағдайы мінсіз, яғни жақсы деп саналады. Бұл аз қатермен, яғни тәуекелділіктің төменгі деңгейі-мен аса жоғары маржиналдык табысты алуға мүмкіндік береді. Кірудің төмен, шығудың жоғары тосқауылдарын сипаттайтын керісінше жағдайда үлкен тәуекелділікпен аз табыс алынады.

3.Бизнестің ішкі кұрылымыи талдау кәсіпорынның стратегиясын әзірлеуде қолданылады.

Басқару есебі түрғысынан қараганда стратегияның үш түрі болады:

1. Төменгі баға стратегиясы. Оның мақсаты - тапсырыс берүшінің ұсынуымен дайын өнімнің бағасын барынша арзандату, сондықтан да барлық басқарушылык шешім шығындарды азайтуға бағытталуы керек..

2. Жоғары баға стратегиясы. Қабылданатын басқарушылык шешім тапсырыс берүшінің аса жоғары талабын қанагаттандыратын әлдеқайда сапалы өнім өндіруге бағытталып, оған аса жоғары деңгейде баға белгілеуі керек.

3. Аралас стратегияда жекелеген тауар топтары бойынша алғашқы екі стратегияның элементтерін пайдаланады. Тауардың әр тобы үшін нарықтың еркін тауашасын (нишасын) анықтап, соған сәйкес стратегияның біріншісі немесе екіншісі іріктеледі.

Мұндай талдаудың арқасында. басшылық бэселестердікімен салыстырғандағы өнімнің сапасын, бағаның деңгейін, сатып алүшыларды, әлеуетті және басқа да тапсырыс берүшілерді, әр қызмет түрінің географиясын анықтау арқылы кәсіпорынның барлық бизнес түрлері бойынша біртұтас стратегияны әзірлейді.

4. Кәсіпорынның ұйымдык құрылымының тиімділігін бағалау. Кәсіпорынның ұйымдық құрылымының әр түрлі нұсқасы болуы мүмкін. 1970 жылы "Оепегаі Еіесігіс" америкалык компанияның президенті Ф. Борш нарықтық экономикасы дамыған елдерге әйгілі болған өзінің СБЕ тұжырымдамасын жасады. "Бизнес-бірліктің стратегиясы" тұжырымдамасы (СБЕ-ББС) бизнестегі жекелеген бірліктердің стратегиясын әзірлеуді ұйғарады және мына сауалдарға жауап береді: бүгінгі бизнес қандай және оны ертең қалай елестетуге болады?

Стратегиялық бизнес-бірлік - бұл тапсырыс берүшілердің бір текті тобына сатылатын және нақты анықталған бәсе-келестердің тобына ие тауар (жұмыс, қызмет) іріктемелері.

Стратегиялық бизнес-бірлік - бұл оқшауланған кәсіпорын ретінде басқарылатын, үлкенді жекелеген дербес бөлімшелерге бөлудің нәтижесінде болатын автономиялық бірлік, тәуелсіз компаниялар.

Бас менеджерлерге толық еркіндік беріледі, сонымен қатар әр түрлі бизнес-бірліктердің өзара ықпалына және ресурстарды бірігіп пайдалануға кедергі келтірмейтін ББС стратегиясын сәтті іске асыру үшін барлық қажетті ресурстарға да дербестік беріледі.

ББС кызметі іштегі шаруашылық айналымына қызмет етуге емес, ең алдымен сырттағы серіктестерге бағытталған.

Бизнес сегменті мына шарттар орындалғанда ББС ретінде қарастырылуы мүмкін:

• бизнестің белгілі бір учаскесінде ұксас бәсекелестер мен тапсырыс берүшілер болуы керек;

• шығарылатын өнімнің барлық түрі баға өзгерісіне бірдей ұшырауы керек;

• сыртқы өзгеріс барлық өндірілген өнімнің сапасына бірдей әсер етуі керек;

• әр түрлі ББС-те тапсырыс берүшілердің сұранысын қанағаттандыруда бір-бірін ауыстыра алатын өнімдер болмауы керек;

• бизнес сегменті жеке экономикалық субъект ретінде дербес болуы мүмкін.

Егер бұл шарттар сақталатын болса, онда ББС трансферттік баға белгілеуді қолдану жолымен өлшенетін пайда орталығына айналады.

ББС тұжырымдамасы стратегиялық жоспарлаудың құралы болып табылады әрі ұйым және оның құрылымының дамуына ұзақ мерзімде ықпалын тигізеді.

Мысалы, Қазақстан мен Ресейдің тоқыма өнеркәсіптерінде ББС тұжырымдамасының рөлі қандай?

Бұл сауалға жауап беру үшін осы саланың және оның нарықтағы жағдайы туралы ақпараттарға ие болу керек.

Қазақстандык және ресейлік тоқыма рыногының жағдайы мен келешегін жалпы талдау. Бүгінгі таңда тоқыма кәсіпорындар көптеген себептерге байланысты ауыр экономи-калық жағдайды бастан кешіріп отыр.

Біріншіден, КСРО тараганнан соң шаруашылық байланыстар үзілді. Көптеген кәсіпорындардың жабдықтаүшылары шетелдікі болғандықтан олармен қарым-қатынасқа саяси уэждемелер (мотивтер) көп бөгет жасайды.

Екіншіден, жалпы элемдік ауқымда бұл кәсіпорындар аса ірі болғандықтан (өндіріс - өнеркәсіп персоналдарының саны бір-неше жүзден бірнеше мыңға дейін ауытқып отырады) жоқ дегенде мұның екі жағымсыз салдары болады:

1) кәсіпорын нашар басқарылады;

2) жөнсіз (шектен тыс) өндістік емес көп шығынға айналады.

Үшіншіден, көптеген тоқыма кәсіпорындар кала түзүші (градообразующий), яғни қаланы калыптастыратындыктан кала-ның әлеуметтік саласын қамтамасыз етудің шығындарын көтеруге мәжбүр. Бұл штатты кысқарту бойынша мүмкіндікті азайтып, токыма кәсіпорындардың басшыларына қосымша моральдық жауапкершілік жүктейді.

Төртіншіден, бұл кәсіпорындарда көптеген жылдар бойы айналым қаражатының жетіспеүшілігі өткір сезіліп, қарызға батты. Осының салдарынан өзара есепке алумен және баспа-бас айырбас түріндегі есеп айырысу жиі орын алып отыр.

Бесіншіден, қазақстандык және ресейлік токыма кәсіпорын-дардың басқарушы кызметкерлеріне керітартпалық тән, әдетте, олардың бойында маркетингтік саясатқа байланысты қабілет жоқ.

Қалыптасқан жағдайға орай бұл кәсіпорындарға банк кредиті және өндірісті өркендету үшін бірігіп қызмет ететін күшті серіктестер ауадай аса қажет.

Алайда Европалық даму және кайта кұру банкісінің аймақ-тық бөлімшелері тоқыма кәсіпорындардың қатері көп деп, кредитті ықылассыз береді. Әлбетте, кәсіпорынның өзі емес, ондағы қалыптасқан жағдай қатерлі деп саналады. Оның үстіне, бизнес-жоспарды құратын, кредитті қайтаратын және т.б. мүм-кіндіктерді жүзеге асыратын бухгалтерлік басқару есебінін бұл салада болмауы жағдайды киындата түседі.

Халықаралық сарапшылардың берген бағасы бойынша, жуық жылдарда Ресейде (АҚШ және Еуропамен салыстырып қарағанда) тоқыма өнімді орташа жан басына шаққандағы тұтыну деңгейі әлдеқайда өседі, сондықтан да бұл нарық сату тұрғысынан қарағанда әлдеқайда тартымды бола түседі. Осыған орай, ресейлік кәсіпорындар сұранысының өсуіне қарай нарықта қосымша тауашаға (нишаға) орналасу мүмкіндігіне ие болады. Бірақ, бұл стратегияны дұрыс таңдап, оны сәтті жүзеге асыр-ғанда ғана болатын нәрсе. Ол үшін кәсіпорынның құрылымын өзгерту және ондағы бухгалтерлік басқару есебі мен бақылау жүйесін ұйымдастыру бойынша сауатты басқарудың шешімі қажет.

М. Портердің теориясына сәйкес, тоқыма кәсіпорынның бэсекеге жарамдылығына мына сыртқы факторлар ықпалын тигізеді:

1. Жабдықтаүшылар - тоқыма кәсіпорындарына сапасы төмен мақтаны аса жоғары бағамен сатып алуына тура келеді, алайда жуық жылдары бұл шикізатқа да Өзбекстанның батыс елдерімен интеграциялық карым-қатынас орнатуына байланысты қол жетпеуі мүмкін. Қазақстанның өз ішінде өндірілетін мақта жеткіліксіз болып табылады.

2. Сатып алүшылар - айналым қаражатының жетіспеүшілігіне және маркетингтік саясаттың өте бәсең жүргізілуіне байланысты сатып алүшылар тоқыма кәсіпорындарға өз шарттарын қоюы мүмкін және біріккен қызметті ұйымдастыруы ықтимал.

3. Ауыстырүшылар - отандық тоқыма тауарлар мен Үндістан, Пэкістан, Қытай өнімдері бәсекеге түсіп отыр. Олардың өнімдері арзан болса да, сапасы төмен, бірақ бұл сапаның төмендігі олардағы тұтынүшылықтың өзіндік ерекшелігіне байланысты.

Жоғарыда аты аталған факторлар отандық кәсіпорындардың бәсекеге жарамдылығын төмендетеді.

4. Жаңа бәсекелестер - бұрын тоқымамен айналыспаған, бірақ осы саланы инвестициялауға бел буған кәсіпорындар. Бұл факторға баға беру аса қиын.

Тұтыну нарығын игерген ауыстырүшылар мен жаңа кәсіпорындардың кіру және шығу тосқауылдарын талдағанда мына нәтижелерді көрсетті:

• бірінші (кіру) - жағдай аса жақсы болмай тұр: үлкен инвестицияға деген қажеттілікпен және серіктестік қатынастың қиындығына байланысты жоғары тәуекелділікте орташа табыс ала алады;

• екіншісі (шығу) - жағдай аса жаксы: оларды табыстың аз түсуі де қанағаттандырады, өйткені олардың шығыны аз және тәуекелділіктің деңгейі төмен. Отандык экономи-каға ешқандай инвестиция күймайды.

Ішкі нарықтағы отандық кәсіпорындардың басты артықшы-лығы - нарықтың өзінің жоғары әлеуетін, жергілікті әдет-ғұрпын, географиялық артықшылыгын біледі және ТМД елдерінен шикізат алудың мүмкіндігі бар.

Әлемдік тоқымашылык нарықта казакстандық және ресей-лік кәсіпорындардың жағдайы мына себептер бойынша нашар: шикізат құнының аса жоғары болуы, өнім өндіруде негізгі күш сапаны кемітетін бағаны төмендетуге жұмсалады.

Қалған салалар элемдік нарыққа шығудың мүмкіндіктерін кеңейту үшін оларға батыс компанияларымен стратегиялық се-ріктестік құрып, олардың технологиясы мен ноу-хауын пайда-лануы керек.

Қазақстандық және ресейлік өндірүшілерге ең алдымен ішкі нарықтың қажеттіліктерін білуге және батыс елдерімен инте-грацияға негізделген жоғары баға стратегиясы қолайлы.

Дата добавления: 2015-10-24