Такім чынам, паступова форма кіравання ВКЛ змянілася з абсалютнай ма-нархіі да саслоўна-прадстаўнічай.

Заканадаўчая дзейнасць i судовы лад. Пачынаючы з 2-й паловы ХV ст. пер-шараднае значэнне надавалася заканадаўчым актам – прывiлеям, Судзебнiку Ка-зiмiра 1468 i розным соймавым пастановам. Вышэйшай формай заканадаўства з’яўлялся Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588 (Лiтоўскi статут).

Яны былi першымi ў Еўропе зводамi законаў, выдадзенымi на аснове мясцо-вага права.

Судовы лад ВКЛ уключаў 2 сiстэмы судоў – агульныя i саслоўныя. Агульныя суды (гаспадарскi або вялiкакняжацкi, i гродскi або замкавы), у якiх разглядалiся правы розных груп насельнiцтва, былi заснаваны на звычаёвым праве i на законе. Найбольш тыповымi саслоўнымi судамi былi:

галоўны суд або галоўны трыбунал (па найважнейшых справах)

земскi (суддзя, падсудак, пісар) i падкаморскi – для шляхты;

войтаўска-лаўнiцкi – для мяшчан;

копны – для сялян;

царкоўны – для духавенства

Самым высокiм органам для ўсяго насельнiцтва быў Гаспадарскi суд, якi cкладаўся з гасудара i паноў-рады. Пасля ўтварэння Галоўнага трыбунала коль-касць спраў, разглядаемых гаспадарскiм, значна скарацiлася.

Функцыi суддзяў выконвалi службовыя асобы, абраныя на соймах, “копныя мужы” i “копныя старцы”.

13. Сацыяльна-эканамічнае развіццё ВКЛ: сельская гаспадарка, ра-мяство і гандаль. Магдэбургскае права

Эканоміка ВКЛ мела пераважна аграрны характар. Земляробства – ас-нова дабрабыту дзяржавы, сялянства і баярства (зямян, шляхты). Зямля – ас-ноўнае багацце, якое належала 1. дзяржаве, асабіста вялікаму князю, а так-сама феадалам – царкоўным і свецкім (магнатам, панам, баярам, шляхце). Лад, які быў заснаваны на феадальнай уласнасці на зямлю і эксплуатацыі залежнага сялянства і зваўся феадальным. Як правіла, феадалы (баяры, шлях-та) атрымоўвалі зямлю (памесце) за службу дзяржаве або князю (магнату) з правам перадачы яе нашчадкам (вотчына), або не. Сяляне не мелі ўласнай зямлі і былі вымушаны карыстацца той, якая належала феадалам. Умовы ка-рыстання былі рознымі, таму і формы залежнасці сялян ад феадалаў не былі аднолькавымі. Але ў сваёй масе гэта былі аброк (дзякла і мёзлева) (пазней – чынш) і паншчына (адпрацоўкі на панскім полі ўласным інвентаром). З часу ўтварэння ВКЛ асноўная маса сялянства была асабіста свабоднай, але ў ХІУ-ХУ стст. вызначылася тэндэнцыя да замацаваннем сялян да гаспадарамі. Та-кім чынам, узніклі катэгорыі сялян “пахожых” і “непахожых”. Першыя мелі права пераходу да іншых гаспадароў, другія не. Імкнучыся замацаваць ў сва-іх маёнтках сялян, баяры або шляхта імкнулася абмежаваць правы пахожых, спачатку 20 гадамі, а затым і 10. У 1447 г. адмысловым прывілеем Казімір Ягелончык паклаў пачатак запрыгоньванню, а ў Судзебніку 1468 наогул – забараніў пераходы ад пана да пана. Канчатковае запрыгоньванне сялянства было зафіксавана ў Літоўскім Статуце 1588 г.

Да сярэдзіны ХУ ст. існаваўшая сістэма збору падаткаў пераставала за-давальняць феадалаў, бо адзінка падаткаабкладання – “дым” – дазваляла ся-лянам ухіляцца ад павіннасцей. У “дворышчах” збіраліся дарослыя дзеці, прымакі і інш.

Менавіта таму ў 1557 г. у часы кіравання Жыгімонта ІІ Аўгуста ўзнікла ідэя аграрнай рэформы. Была выдадзена “Устава на валокі” і адбылася “ва-лочная памера”, паводле якой адзінкай збору падаткаў рабілася “валока” – зя-мельны ўчастак плошчай каля 20 га. Зараз памер падаткаў кожнай сялянскай сям’і залежаў ад колькасць ворнай зямлі.

Адпаведна ўзмацнілася эксплуатацыя сялянства. Узніклі новыя катэ-горыі залежнага сялянства – цяглыя (чыя павіннасць складалася ў асноўным з прыгону) і асадныя (хто плаціў у асноўным аброк і чынш). Акрамя таго ся-ляне выконвалі многія іншыя павіннасці – гвалты (згоны), талокі. У тых умо-вах сяляне не гублялі надзей ухіліцца ад павіннасцей: найперш, бралі не ва-локу, а палову, а патрэбную для гаспадаркі зямлю – шукалі далей ад панскіх вачэй.

Дата добавления: 2015-08-20