Даіндаеўрапейскае насельніцтва на беларускіх землях, яго матэ-рыяльная і духоўная культура.

Найбольш старажытныя людзі (архантрапы) з’явіліся ва Усходняй Афрыцы звыш 1, 6 млн гадоў назад. Прыблізна каля 1 млн гадоў назад чалавек пранік у рэгіён Міжземнамор'я. Лю-дзі, якія з'явіліся ў гэты перыяд, яшчэ мала чым адрозніваліся ад жывёл, аднак існавала ўжо галоўнае адрозненне — чалавек навучыўся ствараць прылады працы. Спачатку гэ-тыя прылады былі вельмі прымітыўнымі. Найстаражытны від каменнай прылады — рубіла — уяўляў сабой кавалак каменю, груба абабітага, крыху завостранага, вагой звычайна каля 2 кілаграмаў..

У гэты перыяд чалавек здабываў сабе сродкі для жыцця галоўным чынам збіраль-ніцтвам ужо гатовых прадуктаў прыроды (плады, арэхі і інш.) і паляваннем на дробных жывёл.

У выніку ўзніклі аб'яднанні першабытных людзей, якія знаходзіліся на такім ніз-кім узроўні грамадскага развіцця, што іх вызначаюць тэрмінам "першабытны чалавечы статак". Гэта было даволі ўстойлівае аб'яднанне з некалькіх дзесяткаў дарослых інды-відаў. Той, хто быў па-за статкам, лічыўся чужынцам, а значыць, ворагам. Вось чаму лю-дзі імкнуліся трымацца разам, жыццё па-за статкам для кожнага асобнага чалавека было небяспечным і немагчымым.

Першыя людзі, якія з'явіліся на тэрыторыі Беларусі ў мусцьер-скую эпоху (100—35 тыс. гадоў назад), былі неандэртальцамі. Аб пранікненні неандэртальцаў на тэрыторыю Беларусі сведчаць археа-лагічныя знаходкі каля вёсак Свяцілавічы, Абідавічы, Бердыж. Яны карысталіся груба абабітымі прыладамі працы – востраканечнікамі, рубіламі, нажамі і іншымі; навучыліся паляваць на маманта, зда-бы-ваць агонь, будаваць прымітыўнае жытло са скур жывёл на каркасе з касцей маманта, аленяў і інш. Прагрэс у вытворчай і гаспадарчай сфе-рах быў такі, што неандзерталец ужо мог пэўным чынам адысці ад паўсядзённых клопатаў аб ежы і цяпле, што паглыналі ўсе фізічныя сілы яго папярэднікаў, і вылучыць час на асэнсаванне навакольнага асяроддзя і свайго ў ім месцы.

У гэты час зараджаюцца пачаткі першабытна-га мастацтва, абра-ды. З'явіўся, у прыватнасці, пахавальны рытуал, у якім адлюстравана шырокае кола ўяўленняў першабытных людзей: Сусвет з чатырма бакамі свету; Сонца — крыніца жыцця, цяпла і святла; шанаванне са-мога чалавека, які пасля смерці заставаўся жыць у памяці суродзічаў.

У перыяд позняга палеаліту (35—10 тыс. гадоў назад) на тэры-торыі Беларусі з'явіўся чалавек сучаснага фізічнага тыпу — неаан-трап, або краманьёнец(хома сапіенс). Гэта была эпоха росквіту ро-давага ладу. Краманьёнцы будавалі жытло са скур і касцей жывёл, жэрдак. З крамянёвых пласцін выраблялі нажы, разцы, свёрлы, пра-колкі, скрабкі і інш. Вялося паляванне на маманта, паўночнага але-ня, шарсцістага насарога, дзікага каня і інш.

У Заходняй Еўропе знойдзены гравіроўкі на косці і камяні з вы-явамі жывёл, малюнкі на сценах гротаў і пячор са сцэнамі паля-вання; статуэткі жанчын — так званых палеалітычных "Венер". Ма-стацкія творы, напэўна, адыгрывалі важную ролю ў жыцці і ўяўлен-нях жыхароў эпохі палеаліту.

Многія вучоныя звязваюць палеалітычныя малюнкі з магічнымі абрадамі, у якіх ужо прысутнічалі пачаткі першых рэлігійных вера-ванняў – анімізму (вера ў духаў і душы), татэмізму (вера ў звыш-натуральную роднасць паміж родам і жывёлай або раслінай), феты-шызму (пакланенне неадухоўленым прадметам, якім надаюцца звыш-прыродныя якасці) і магіі.

Значную ролю ў родавай абшчыне адыгрывала жанчына. Яна займалася збіральніцтвам, прыгатаваннем ежы, была захавальніцай хатняга ачага, традыцый калектыву, тых культаў, легенд і міфаў, якія складаліся ў асярод-дзі першабатных паляўнічых і збіральнікаў. З ёй была звязана будучыня ка-лектыву - нараджэнне і выхаванне дзяцей.

У мезаліце чалавек пранік на тэрыторыю паўночнай Беларусі. Меза-літычныя стаянкі выяўлены не толькі на Палессі, Панямонні, але і ў Падзвін-ні і Верхнім Падняпроўі. Засяленне тэрыторыі Беларусі адбывалася ў двух асноўных напрамках: а) з паўднёвага ўсходу – засяленне Усходняга Палесся і Верхняга Падняпроў'я; б) з паўднёвага захаду засялялі Заходняе Палессе і Панямонне. Падзвінне было заселена як з поўдня, так і з захаду. У сярэдзіне мезаліту на тэрыторыі Беларусі былі ўжо заселены даліны буйных рэк.

У перыяд мезаліту для адных рэгіёнаў характэрны выраб макралітаў – масіўных, груба абабітых прылад працы, якія служылі сякерамі, цёсламі, кіркамі, для іншых — мікралітаў — дробных крамянёвых вырабаў, кавалкаў пласцін, з якіх складалася лязо прылад працы. У гэты час шырока выкары-стоўваліся лук і стрэлы, драўляныя чоўны, быў прыручаны сабака.

Неаліт пачаўся каля 8 тыс. гадоў да н.э. на Блізкім Усходзе, а ў Еў-ропе – на Балканскім паўвостраве каля 6 тыс, гадоў да н.э. і паступова па-шыраўся на паўночны ўсход. На тэрыторыі Беларусі значна павялічылася колькасць насельніцтва. Яно пражывала ў асноўным на тэрыторыі Палес-ся, Панямоння і Пасожжа. У 3-м тысячагоддзі да н. э на тэрыторыі Падзвін-ня і ІІасожжа з'явіліся фіна-угры. Аб гэтым сведчаць наступныя факты: 1) асноўнымі заняткамі насельніцтва былі паляванне і рыбалоўства; 2) най-старажытныя геаграфічныя назвы ў гэтай мясцовасці былі фіна-угорскія назвы рэк з азёр Паўночнай Беларусі (Дзвіна, Свір, Мардва і інш. У знеш-нім выглядзе мясцовага насельніцтва захаваліся некаторыя мангалоідныя прыкметы, што характэрна для фіна-уграў.

У пачатку неаліту на тэрыторыі Беларусі найбольшую ролю ў гаспа-дарцы адыгрывала рыбалоўства. 3 4-га тысяча-годдзя да н. э. на паўднё-вым захадзе Беларусі адбываецца паступовы пераход ад прысвойваючай (збіральніцтва, паляванне, рыбалоўства) да вырабляючай (земляробства, жывёлагадоўля) гаспадаркі, які на астатняй тэрыторыі расцягнуўся амаль на два тысячагоддзі. Пачалі вырабляць гліняны посуд, удасканалены выраб каменных прылад (плоскае рэтушаванне, шліфаванне, свідраванне). Была прыручана буйная рага тая жывёла і свінні, пачалі сеяць ячмень і лён.

Пераход старажытнага насельніцтва ад прысвойваючай да вырабляючай гаспадаркі атрымаў у гістарычнай навуцы назву неалітычнай "рэвалюцыі", Тэрмін уведзены англійскім археолагам Г. Чайлдам (1892—1957). Гэта найбольш глыбокі і значны за ўсю гісторыю чалавецтва гаспадарчы ўздым. які выклікаў глабальныя перамены ва ўзаемаадносінах чалавека і прыроды, прывёў да істотных змен у саныяльна-эканамічным ладзе, рэлігійных уяў-леннях, дэмаграфічных працэсах і даў штуршок да ўзнікнення стара-жытных цывілізацый.

5. Індаеўрапейская каланізацыя тэрыторыі Беларусі. Матэры-яльная і духоўная культура насельніцтва Беларусі эпохі бронзы і жалеза.

Рассяленне індаеўрапейцаў. На тэрыторыі Беларусі перыяд развіцця стара-жытных цывілізацый супаў па часе з бронзавым векам. Першапа-чаткова бронзу выплаўлялі ў краі-нах Пярэдняй Азіі, Егіпце, Індыі, Кітаі ў 4-м — 3-м тысяча-годдзі да н.э. У Ёўропе бронзавы век прыходзіцца на канец 3-га — пачатак 1-га тысячагоддзя да н.э. На тэрыторыі Беларусі бронзавы век пачаўся на мяжы 3-га і 2-га тысячагод-дзя да н.э. Аддаленасць ад стара-жытных цэнтраў металургіі была прычынай захавання тут на больш знач-ны тэрмін каменных прылад працы. Распаўсюдзілася здабыча крэменю ў шахтах (Краснасельскія шахты ў Ваўкавыскім раёне). Бронзавых рэчаў на тэрыторыі Беларусі знойдзена мала — шылы, сякеры, наканечнікі коп’яў, упрыгожанні. У шырокі ўжытак увайшоў пласкадон-ны посуд (гаршкі, міскі, кубкі). 3 Прыбалтыкі ў абмен на крэмень трапляў бурштьш, з Пры-чарнамор'я і Каўказа — упрыгожанні са шклопадобнай масы - бронзавыя вырабы. 3 пашырэннем вытворчых форм гаспа-даркі ў пачатку бронзавага веку адбыліся змены ў ідэалогіі, што праявілася ў пахаванні нябожчыкаў у курганных і без-курганных могільніках па абраду трупаспалення. Сустракаюцца багатыя і бедныя пахаванні.

У пачатку бронзавага веку на тэрыторыю Беларусі пачынаюць прані-каць плямёны індаеўрапейцаў. Іх фарміраванне адбывалася ў перыяд камен-нага і бронзавага вякоў на шырокай тэрыторыі ад Індыі да Еўропы. Прара-дзімай індаеўрапейцаў лічаць тэрыторыі Малой Азіі, Паўднёвага Каўказа і Паўночнай Месапатаміі. У 4-м тысячагоддзі да н.э. індаеўрапейцы мелі ўжо дастаткова развітую гаспадарку і патрыярхальны лад. Яны займаліся жывёлагадоўляй, умелі апрацоўваць зямлю, першымі пачалі выкарыстоўваць кола. Павелічэнне колькасці насельніцтва і статкаў прымусіла плямёны перасяляцца ў іншыя месцы.

На рубяжы 4-га і 3-га тысячагоддзяў да н.э. індаеўрапейскія плямёны пачалі свой рух у розных напрамках. Так, інда-іранскія плямёны (арыі) ру-халіся праз Афганістан і Сярэднюю Азію, у абход Каспія, на захад. Іх сляды выяўлены ў Паўночным Прычарнамор'і, адкуль арыі працягвалі свой рух на захад. Адгалінаваннем арыяў, якія аселі ў Паўночным Прычарнамор'і, былі скіфы. На працягу 3-га тысячагоддзя да н.э. Прычарнамор'е ста-ла другой прарадзімай для заходняй групы індаеўрапейскіх плямёнаў. Менавіта ад іх Дон, Днепр, Днестр, Прут атрымалі свае сучасныя назвы. У перыяд 2300-1800 гг. да н.э. індаеўра-пейцы шырокай хваляй рассяліліся на тэрыторыі ад Урала да Рэйна і ад Прычарнамор'я да Скандынавіі. На тэрыторыі Еўропы індаеўрапейцы сутыкнуліся з мясцовым аўтахтонным насель-ніцтвам, у выніку чаго адбываўся працэс узаемнай асіміляцыі плямёнаў.

У бронзавым веку завяршыўся працэс кансалідацыі асобных груп інда-еўрапейцаў, замацаваліся іх моўныя асаблівасці. Плямёны паўночна-заходняй плыні індаеўра-пейцаў сталі продкамі германцаў. Тыя, што засталіся качаваць на ўсход ад Дняпра, былі іранамоўнымі. У прамежку паміж Балтыкай і Волгай жылі паўночныя індаеўрапейцы — балты. На тэрыторыі ад Одэра да Дняпра знаходзілася прарадзіма славян. Прагрэс у развіцці тэхнікі стаў важнай перадумовай рас-паўсюджвання на тэрыторыі Беларусі земляробства і жывёлагадоўлі. Хуткае распаўсюджванне земляробства і жывёлагадоўлі дае падставы меркаваць, што ў гэты перыяд на тэры-торыі Беларусі шырока рассяліліся земляробча-жывёлаводчыя плямёны, якія раней жылі на поўдзень ад Беларусі. Аб міграцыі з поўдня сведчыць значнае падабенства гаспадаркі і культуры насельніцтва на тэрыторыі Беларусі ў бронзавым веку з гаспадаркай і культурай плямёнаў, якія пражывалі на поўдні, паўднёвым усходзе і паўднёвым захадзе ад Беларусі.

Усё гэта дае падставы зрабіць вывад аб тым, што ў 3-м тысяча-годдзі да н.э. на тэрыторыі Беларусі, у басейне верхняй Прыпяці і Ясельды, з’явіліся першыя індаеўрапейцы. Аб гэтым сведчаць і яскрава выяўленыя еўрапеоідныя рысы і гаспадарчыя заняткі плямёнаў. Новыя плямёны, якія засялілі тэрыторыю Беларусі ў бронзавым веку, былі індаеўрапейскімі і па мове, бо ў многіх індаеўрапейскіх мовах засталіся аднолькавыя тэрміны, якія адносяцца да сельскай гаспадаркі: "сеяць", "семя", "капуста", "морк- ва", "агуркі", "карова", "свіння", "сыр", "сена". Акрамя таго, у месцах пражывання індаеўрапейскіх плямёнаў з’яўляюцца індаеўрапейскія гідронімы (назвы рэк, азёр). Да індаеўрапейскіх адносяцца назвы рэк Цна, Лань, Ула, Чачора, Волма, Нача і інш.

Рассяленне індаеўрапейцаў і ўсталяванне кантактаў з мясцовым насельніцтвам суправаджаліся працэсамі асіміляцыі мясцовага даіндаеўрапейскага насельніцтва. Перамога інда-еўрапейскай мовы, паглынанне ёю распаўсюджаных раней моў тлумачыцца тым, што індаеўрапейцы знаходзіліся на; больш высокай ступені гаспадарчага і культурнага развіцця. Індаеўрапейцы, якія першымі прыйшлі на тэрыторыю Беларусі, адносіліся да балцкага адгалінавання.

У раннім жалезным веку адбываюцца важныя змены вытворчасці і распаўсюджванні кавальскай справы, выраб жалезных прылад працы, якія значна апярэджвалі па вытворчасці бронзавыя і каменныя. Каваль-ства набыло шырокае распаўсюджванне, бо жалеза атрымлівалі з мясцо-вай сыравіны балотнай або азёрнай руды, якая мелася ў значнай колькасці. Жалезныя прылады працы вельмі хутка вы-цеснілі не толькі каменныя, але і бронзавыя. Выкарыстанне жалезных прылад дазволіла значна нашырыць плошчы пад земляробства. Жалезныя прылады працы з’явіліся раней на поўдні Беларусі (у VII-VI стст. да н.э.), а на поўначы — на тры стагоддзі пазней.

Вельмі хутка развівалася земляробства. У асобных рэгіёнах з’явілася ўжо нават ворнае земляробства. Гаспадарка і матэрыяльная культура Паўднёвай Бела-русі ў раннім жалезным веку адчувалі значны ўплыў з боку больш развітых суседніх рэгіёнаў старажытнаеўрапейскай цывілізацыі. Тут знойдзены скіфскія і кельцкія жалезныя вырабы, антычныя манеты іамфары. У цэнтры і на поўначы Беларусі матэрыяльная культура развівалася болыы запаволена.

У гэты перыяд завяршаецца працэс асіміляцыі індаеўрапейцамі да-індаеўрапейскіх груп насельніцтва. Асабліва шмат балцкіх гідронімаў з’явілася ў басейнах Сожа, Бярэзіны, Нёмана. На поўдзень ад Прыпяці пераважалі сла-вянскія гідронімы. Сфарміраваўся і антрапалагічны тып насельніцтва на тэрыторыі Беларусі, характэрнай яго рысай быў шырокі твар.

На тэрыторыі Беларусі знаходзілася некалькі вялікіх племянных груп са сваімі асаблівасцямі матэрыяльнай культуры і рытуалам пахавання. Сярэдняе і Верхняе Падняпроў’е Беларусі засялялі плямёны мілаградскай культуры, некаторыя даследчыкі бачаць у гэтых плямёнах "герадотавых" неўраў і нават ранніх славян. Аднак большасць вучоных лічыць гэту культуру балцкай.

У канцы 1-га тысячагоддзя да н.э. мілаградцаў змянілі плямёны за-рубінецкай культуры. Адкрытым застаецца пытанне аб этнічнай прыналежнасці гэтых плямёнаў. Адны даследчыкі лічаць іх продкамі славян, другія вылуча-юць у асобную моўную групу, прамежкавую паміж славянскімі і заходнебалцкімі мовамі.

Значную частку сярэдняй Беларусі ў VII ст. да н.э. — IV ст. н.э. займалі плямёны культуры штрыхаванай керамікі, а на поўначы знаходзіліся плямёны днепра-дзвінскай культуры. У этнічных адносінах гэтыя плямёны былі балтамоўнымі.

Усталяванне хрысціянства і феадалізму ў Заходняй Еўропе.

Еўрапейская цывілізацыя ў Сярэднія вякі ўзнікла ў выніку аб'яднання трох асноў: Рымскай імперыі, хрысціянства і варварскага свету

Прычынамі яе заняпаду былі:

Па-першае, крызіс у пытанні аб пераходзе ў спадчыну прастола, непамерныя падаткі, якія пастаянна ўзрасталі, эканамічныя і сацыяльныя цяжкасці. У мэтах най-больш дасканалага кіравання імперыя была падзелена на Усходнюю і Заходнюю... Аднак у другой палове IV ст. зноў пачаліся ўнутраныя беспарадкі.

Па-другое, узнікненне хрысціянства значна паўплывала на вераванні і культуру Еўропы. Нягледзячы на праследаванні хрысціянскіх апосталаў, у Рымскай імперыі мелася дастаткова ўмоў для распаўсюджвання хрысціянства. Рашучы зварот адбыўся ў IV ст. Пасля доўгай і беспаспяховай барацьбы хрысціянствам імператары дазволілі спавядаць веру ў Ісуса Хрыста. Рымская імперыя стала хрысціянскай.

Спачатку хрысціянства распаўсюдзілася ў гарадах. Першапачаткова хрысціянскія абшчьшы ў гарадах узначальваліся епіскапамі, якія выбіраліся веруючымі. Епіскап становіцца першай асобай у горадзе, яго ўлада выхо-дзіць за межы ўлады рэлігійнай. Рымскі епіскап мае вышэйшую духоўную ўладу паколькі з'яўляецца "пераемнікам апостала Пятра". Аднак толькі ў канцы VI ст. ён атрымлівае асабістае права называцца Папам і становіцца галавой царквы. Падзенне імперыі ператварыла хрысціянскую царкву, і асабліва епіскапаў, законных пераемнікаў грэка-рымскай цывілізацыі.

Па-трэцяе, «Вялікае перасяленне народаў» аж да X ст. непакоіла ўсю Еўразію. Еўрапейскія варвары рэгулярна ўрываліся ў Імперыю. У 378 г. готы разграмілі рымскую армію, 410 г. яны разрабавалі Рым, які на працягу папярэдніх 800 гадоў быў недаступны для заваёўнікаў. У 445 г. вандалы Паўночнай Афрыкі яшчэ больш жорстка, чым готы, разрабавалі Рым. У 476 г. правадыр герулаў Адаакр зверг апошняга імпе-ратара Заходняй Рымскай імперыі Р. Аўгустула і адправіў у Канстанцінопаль (Усход-няя Рымская імперыя) знакі — сімвалы імператарскай улады. На тэрыторыі Заходняй Рымскай імперыі заснаваліся дробныя і буйныя варварскія каралеўствы.

Заваёўнікі і прышэльцы колькасна значна саступалі насельніцтву рым-скіх або даўно раманізаваных абласцей. Гэта — адна з прычын устойлівасці рымскай культуры на большай частцы былой Заходняй Рымскай імперыі.

Правадыры германскіх плямёнаў лічылі сябе пераемнікамі Рымскай імперыі. Вестготы, якія рассяліліся ў Аквітаніі, а потым у Іспаніі, заснавалі Таледскае каралеў-ства. Яны поўнасцю аб’ядналіся з раманізаваным насель-ніцтвам пасля адмаўлення ад арыянства — разнавіднасці хрысціянскага вучэння. Астатнія германскія плямёны, за выключэннем франкаў, таксама першапачаткова былі арыянамі, якія адмаўлялі дагматы рымскай царквы.

У 481 г. кароль Хлодзвіг заснаваў каралеўства франкаў. У 496 г. ён хры-сціўся па заходнерымскаму абраду разам са сваімі дружыннікамі. Хлодзвіг стаў першым з германскіх каралёў, які прыняў веру галарымлян, асталяваўся сярод іх і зрабіў Парыж сваёй сталіцай. Разам з ідэямі хрысціянства ў палацы франкскіх каралёў пранікла рымская цывілізацыя.

Іншае становішча склалася ў Брытаніі. Сляды рымскай цывілізацыі зніклі тут амаль поўнасцю пад націскам фрызаў, ютаў, англаў і саксаў, якія прый-шлі з берагоў Паўночнага мора, і скотаў з Ірландыі. На тэрыторыі Брытаніі к канцу VI — начатку VII ст. утварылася некалькі англа-саксонскіх каралеўстваў. У канцы VI ст. пачалася хрысціянізацыя англасаксаў. У гэты перыяд Рымскі Папа Грыгорый I Вялікі пасылаў туды манаха Аўгусціна, які абараціў караля Кента ў хрысціянства (597) і заснаваў Кентарберыйскае абацтва. У сярэдзіне VIII ст. свецкая цырымонія ўзвядзення караля на прастол была дапоўнена рэлігійным элементам "памазання" на царст-ва і ўручэннем каралю адпаведных атрыбутаў улады. Увядзенне цырымоніі "памазання" мела вялікае значэнне - яно знаменавала ўмацаванне саюза царквы і дзяржавы. Кароль ус-ведамляўся як "памазанік Божы", а каралеўская ўлада як "дадзеная Богам". У X ст, формула "кароль Божай міласцю" ўвайшла ў прававыя зборнікі.

Утварэнне хрысціянска-варварскіх дзяржаў у Заходняй Еўропе. Першыя каралеўствы, якія прыйшлі на змену Рымскай імперыі, былі нетрывалымі ўтварэннямі. Першым знікла каралеўства остготаў, якое было заснавана Тэадорыхам Вялікім. Вестготам прыйшлося абмежаваць сферу свайго ўплыву Пірынейскім паўво-стравам. Найбольш буйным і моцным стала каралеўства франкаў, якое за адно стагоддзе зацвердзілася на большай частцы тэрыторыі Заходняй і Цэнтральнай Еўропы. У V—VII ст, тут кіравала дынастыя Меравінгаў, а з канца VII ст. да сярэдзіны IX ст. - Каралінгаў. Пачатак кіруючай дынастыі Каралінгаў паклаў Піпін Кароткі, які затачыў у манастыр аношняга Меравінга і стаў каралём франкаў. Піпін Кароткі быў кара-наваны Папам, пасля чаго дапамог Рыму весці барацьбу з дзяржавай лангабардаў. Лангабардскі кароль заваяваў амаль усе ўладанні Візан-тыі ў Сярэдняй Італіі і падышоў да Рыма. У 755—756 гг. Піпін Кароткі здзейсніў два паходы супраць лангабардаў. Заваяваўшы захопленую ланга-бардамі Равенскую вобласць, Піпін перадаў яе Папе Рымскаму. Перадачай Равенскай вобласці быў пакладзены пачатак свецкай улады Папы Рымскага. Узнікла тэакратычная дзяржава - Папская вобласць. Гэта дзяржава існавала ў 756-870 гг. і адыгрывала важную палітычную ролю на працягу Сярэдніх вякоў, яна прывяла да ўзмацнення рымскай каталіцкай царквы і садзейнічала ўмацаванню дзяржавы Каралінгаў.

Пасля смерці Піпіна Кароткага (768) улада перайшла да яго сына Карла (742-814), які атрымаў пачэснае прозвішча Вялікі.У 774 г. ён да-лучыў да каралеўства дзяржаву лангабардаў, пакарыў арабаў на поў-начы Іспаніі, разграміў авараў у Паноніі (сучасная Венгрыя) і заснаваў самую буйную франкскую дзяржаву Сярэдніх вякоў. У 800 г. Папа Леў III каранаваў Карла імператарскай каронай.

Пры Карле Вялікім франкская дзяржава рэарганізуецца, феадаль-нае права распаў-сюджваецца на ўсіх падданых. Кіраўнікамі абласцей назначаюцца графы, якія падпа-радкоўваліся імператару. Каралеўскія інспектары ажыццяўлялі кантроль за дзейнасцю мясцовых улад. Карл Вялікі прымусіў уплывовых асоб прымаць прысягу на вернасць імператару. Пры двары былі сабраны самыя выдатныя вучоныя таго часу, якія садзейнічалі развіццю адукацыі.

Пераемнікі Карла Вялікага не здолелі захаваць гэту спадчыннасць. Распад імперыі быў аформлены Вердэнскім дагаворам (843), які ў агульных рысах пазначаў утварэнне трох будучых буйных дзяржаў Еўропы — Францыі, Германіі і Італіі.

Пасля раздзелу імперыі Каралінгаў герцагі Усходне-франкскага каралеў-ства (Германія) на правым беразе Рэйна выбралі сваіх каралёу. Адзін з іх, прадстаўнік саксонскай дынастыі, Атон I (936-973) ліквідаваў усіх прэтэндэнтаў на трон і ўмацаваў сваю ўладу. Імкнучыся замацаваць сваё панаванне над духа-венствам унутры Германіі, Атон І жадаў авалодаць царкоўнай сталіцай - Рымам. У пачатку 962 г. Атон быў каранаваны Папам імператарскай каронай. Новы імпе-ратар у якасці заступніка царквы патрабаваў, каб папы выбіраліся па звычаю, але пасвячаліся не раней, чым прынясуць прысягу імператару. Афі-цыйная назва новай імперыі была "Свяшчэнная Рымская імперыя". У XII ст. да гэтай назвы было дададзена: "германскай нацыі".

Візантыйская імперыя і яе геапалітычнае становішча. На Усходзе працэс станаўлення сярэднявечных інстытутаў адбываўся больш павольна, чым на Захадзе. ІІасля раздзелу Рымскай імперыі на Заход-нюю і Усходнюю ў канцы IV ст. у склад апошняй увайшлі: Балканскі паў-востраў, Малая Азія, Паўночная Месапатамія, частка Арменіі і грузінскіх зямель, Сірыя, Палесціна, Егіпет, Кірэнаіка, Кіпр, Крыт, Радос і іншыя ас-травы Усходняга Міжземнамор'я, а таксама ІІаўднёвае ўзбярэжжа Крыма. Візантыйская імперыя атрымала сваю назву ад горада Візантыя, куды ў 330 г. імператар Канстанцін I перанёс сталіцу Рымскай імперыі. Новую ста-ліцу назвалі ў гонар імператара — Канстанцінопаль.

У Візантыі, у адрозненне ад Захаду, існавала цэнтралізаванае дзяр-жаўнае кіраванне. Важную ролю ва ўмацаванні Візантыйскай імперыі адыграла хрысціянская царква. Вярхоўная ўлада ў Візантыі (заканадаўчая, вы-канаўчая і судовая) належала імператару. У IV-V стст. склаўся саюз дзяржаўнай улады з хрысціянскай царквой. Дарадчым органам пры імператары быў Сенат. Усё свабоднае насельніцтва падзялялася на саслоўі. Вышэйшым саслоўем было сенатарскае.

Адметнай рысай пачатку генезісу феадалізму ў Візантыі было спан-таннае развіццё феадальнага ладу ўнутры рабаўладальніцкага грамадства, якое пачало распадацца. Асаблівасці аграрных адносіы у ранняй Візантыі — захаванне значных мас свабоднага сялянства і сялянскай абшчыны, шырокае распаўсюджанне каланата і доўгатэрміновай арэнды, больш інтэнсіўная, чым на Захадзе, раздача рабам участкаў зямлі ў выглядзе пекуліяў. У VII ст. у Візантыі было падарвана, а месцамі ліквідавана буйное рабаўладаль ніцкае землеўладанне. На тэрыторыях былых маёнткаў усталёўвалася пана-ванне сялянекай абшчыны, праца калонаў і рабоў пачала выцясняцца працай свабодных сялян-арандатараў.

Апагея сваёй палітычнай і ваеннай магутнасці Візантыя дасягнула ў час кіравання імператара Юсцініана I (527—565), які ўмацаваў дзяржаўную ўла-ду, стварыў моцную армію і правёў шэраг заваяванняў. Пры ім быў рас-працаваны “Звод грамадзянскага права”, у якім, з аднаго боку, адлюстрава-ліся рысы рабаўладальніцкага ладу, а з другога - феадальных адносін, якія толькі зараджаліся. Перыяд з сярэдзіны VII ст. і да пачатку IX ст. характа-рызуецца інтэнсіўным развіццём феадалізму: ідзе працэс маёмаснай дыфе-рэнцыяцыі ў суседскіх абшчынах, што сведчыць аб пачатку іх разлажэння.

Другая палова IX-X ст. — перыяд стварэння ў Візантыі цэнтралізаванай феадальнай манархіі з моцнай дзяржаўнай уладай. У адрозненне ад заходне-еўрапейскіх дзяржаў, васальна-ленная сістэма тут засталася неразвітай.

Да XII ст. у Візантыі завяршылася фарміраванне асноўных інстытутаў феадалізму: сяляне ператварыліся ў феадальна-залежных людзей, паступова распаўсюдзілася пронія — форма ўмоўнага феадальнага землеўладання.

З другой паловы IX ст. пачаўся пад'ём візантыйскіх гарадоў. Візантый-скі горад да X ст. набыў рысы, характэрныя для сярэднявечных гарадоў: дробная рамесная вытворчасць, утварэнне гандлёва-рамесных карпарацый, рэгламентацыя іх дзейнасці дзяржавай.

У другой налове IX ст. узрос уплыў царквы. Візантыйская царква пачала адстаіваць ідэю раўнапраўя духоўнай і свецкай улады. Яна заклікала да актыўнага ажыццяўлення хрысціянізацыі суседніх народаў з дапамогай царкоўных місій, спрабавала ўвесці праваслаўе ў Маравіі, выкарыстоўваю- чы місію Кірыла і Мефодыя, правяла хрысціянізацыю Балгарыі (каля 865 г.). Скарачэнне сувязяў Канстанцінопаля з Італіяй, з аднаго боку, і рост палітычнай магутнасці Рымскіх Пап на Захадзе - з другога, мелі вы-нікам раздзяленне адзінай да таго хрысціянскай царквы на заходнюю — ка-таліцкую і ўсходнюю - праваслаўную. Яны адрозніваліся адна ад адной ужо да таго часу многімі абрадамі, мовай богаслужэння і сістэмай самога кіра-вання: на Захадзе - Папа і кардыналы, на Усходзе - патрыярхі на чале са сталічным канстанцінопальскім патрыярхам. Разрыў цэркваў адбыўся ў 1054 г, калі паслы - легаты Папы - пакінулі Канстанцінопаль, адлучыўшы грэчаскую царкву ад зносін з Рымскай. Канстанціно-пальскі патрыярх у адказ ка гэта пракляў рымскую царкву разам з яе галавой — Папам.

Знешняя палітыка Візантыі ў другой палове IX-XI ст. характарызуецца няспыннымі войнамі з арабамі, славянамі, пазней — з нарманамі. У IX — XI ст. вялікую ролю ў знешняй палітыцы Візантыі сталі адыгрываць узае-маадносіны з Кіеўскай Руссю. Са старажытнымі русамі візантыйцы су-тыкаліся ўжо на рубяжы VIII — IX стст. Русы нападалі на ўладанні імперыі ў Крыму (Херсон) і на Паўднёвае ўзбярэжжа Чорнага мора. У 911 г. Візан-тыя заключыла з русамі гандлёвы дагавор, які садзейнічаў развіццю ганд-лёвых сувязяў Русі і Візантыі па вялікаму шляху "з вараг у грэкі". У дру-гой палове X ст. паміж Візантыяй і Руссю наладзіліся дружалюбныя ад-носіны. У 988 г. кіяўлянамі было прынята хрысціянства, а потым і жыхарамі іншых гарадоў і мясцін. Шырокі доступ на Русь больш высокай ві-зантыйскай культуры быў адкрыты. Разам з арганізацыяй царквы сюды па-чала пранікаць не толькі грэчаская, але і славянамоўная літаратура. Русь так-сама актыўна пераймала вопыт імперыі ў каменным дойлідстве, жывапісе, кніжнай справе, ювелірнай і шкляной вытворчасці. У пачатку XI ст. на Афо-не быў заснаваны рускі манастыр, які стаў важным цэнтрам руска-візан-тыйскіх культурных сувязяў. Гандлёвыя і культурныя сувязі Русі з Візантыяй і яе ўладаннямі ў Крыму не перапыняліся да канца XI ст. Амаль поўнае спыненне на доўгі тэрмін руска-візантыйскіх сувязяў было абумоўлена спачатку захопам Канстанцінопаля крыжа-камі ў 1204 г., а потым разбурэннем Кіева мангола-татарамі ў 1240 г. Такім чынам, Візантыя аказала вялікі ўплыў на развіццё культуры ўсходнеславянскіх зямель.

У цэлым у V — X стст. у Заходняй Еўропе і Візантыі адбывалася ўсталяванне феадальных адносін: зямля канцэнтравалася ў вышэйшых слаёў грамадства. Фармі-раваўся слой залежнага сялянства, усталёўваліся васальна - ленныя адносіны, зараджаліся дзяржавы. Паралельна ішоў працэс усталявання аднаго з асноўных інстытутаў Сярэдня-вечча - заходне хрысціянскай (каталіцкай) царквы ў Заходняй Еўропе ўсходнехрысціянскай (праваслаўнай) у Візантыі.

6. Рассяленне славян на тэрыторыі Беларусі. Полацкае і Тураўскае княствы ў ІХ-ХІІІ ст. і Кіеўская Русь.

Верагодна, што найбольш старажытнымі прота-славянскімі плямёнамі былі земля-робча-жывёлаводчыя плямёны культуры шнуравой керамікі, якія рассяліліся ў канцы 3-га - 2-м тысячагоддзі да н.э. на вялікай прасторы ад Дняпра да Одэра, ад Балтыйскага мора да Карпат. У канцы 1-га тысячагоддзя да н.э. славянскія элементы найбольш яскрава прасочваюцца ў зарубінецкай культуры на Дняпры і пшэворскай культуры ў басейне Віслы і Одэра і вярхоў’ях Днястра.

Найбольш старажытныя гістарычныя звесткі пра славян, вядомых тады пад назвай венеды, адносяцца да I — II ст. н.э, 3 VI ст. у пісьмо-вых крыніцах упершыню сустракаецца этнонімі "славяне". Верагодна, ён паходзіць ад слова "слава", г. зн. "слаўныя", або ад "слова", г.зн. "тыя, што гавораць" у ад-розненнеі ад іншых народаў, "нямых" — немцаў, якія карысталіся незразумелымі для славян мовамі. У гэты час славяне былі вядомымі ў іншых народаў пад назвамі анты і склавены.

Даныя мовазнаўства звязваюць старажытных славян з шырокай вобласцю Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, ад Эльбы і Одэра на захадзе і да Сярэдняга Па-дняпроў'я на ўсходзе. Іх паўночнымі суседзямі былі германцы і балты, якія ра-зам са славянамі складалі паўночную групу індаеўрапейскіх плямёнаў; усход-німі суседзямі — заходне-іранскія плямёны (скіфы і сарматы), паўднёвымі — фра-кійцы і ілірыйцы, заходнімі — кельты. Пытанне пра найстаражытную прарадзіму сла-вяны да гэтага часу застаецца дыскусійным і далёкім ад навуковага вырашэння. Найбольш верагоднымі месцамі фарміравання славян называюць Віс-ла-Одэрскае міжрэчча і паўднёвую частку лясной зоны Усходняй Еўро-пы, куды ўваходзіць і поўдзень Беларусі.

У II — IV стст. у выніку руху на поўдзень германскіх плямёнаў готаў і гепідаў цэласнасць тэрыторыі славян была парушана, што мела вялікае значэнне ў адасабленні заходніх і ўсходніх славян. Эпоха "Вялікага перасялення народаў" парушыла звалю-цыйнае развіццё славянскай культуры. Анты і склавены актыўна ўдзельнічалі ў асваенні Дунайскіх зямелі Балканскага паўвострава, Адрыятыкі, праніклі на Пелапанес.

Ва ўмовах шырокага рассялення славян на тэрыторыі ад Эльбы да Сярэдняга Падняпроў’я сфарміравалася пражская культура. Гэта першая з ар-хеалагічных культур, якую бяспрэчна адносяць да ліку славянскіх. Помнікі гэтай культуры выяўлены ў Правабярэжнай Украіне, Чэхіі, Славакіі, Польшчы, Усходняй Германіі, Румыніі. На тэрыторыі Беларусі яны выяўлены ў раёне г. Петрыкава, па рэках Прыпяць, Ясельда і Гарынь.

У канцы V ст. пасля падзення дзяржавы гунаў пачалося прасоў-ванне славян на поўдзень да Дуная і ў паўночна-заходняе Прычарна-мор'е, іх увар-ванне ў правінцыі Візантыйскай імперыі. У другой палове 1-га тысячагоддзя славяне занялі Верхняе Падняпроў'е і яго паўночную перыферыю, што раней належалі балтам і фіна-угорскім плямёнам, а таксама землі на ніжняй Эльбе і паўднёва-заходнім узбя-рэжжы Балтыйскага мора і ператварыліся ў буйнейшую этнічную групу Еўропы. 3 VIII ст. славяне шырока асвойваюць вялікі рэгіён Дняпроўскага левабярэжжа, басейн сярэдняга і верхняга Дона і верхнюю Аку.

Паступова славяне распадаюцца на асобныя племянныя групоўкі: ужо з VI ст. вядомы дулебы, пазней у "Аповесці мінулых гадоў" на-званы паляне, севяране, драўляне, улічы, ціверцы, харваты, бужане, валыняне, дрыгавічы, крывічы, радзімічы і інш. У выніку вельмі шы-рокага рассялення славян і ўзаемадзеяння іх з рознымі этнасамі з VIII — IX стст. пачаўся працэс распаду агульнаславянскай мовы і ўтва-рэння асобных славянскіх моў. Гэта прывяло да ўтварэння трох славян-скіх груповак, у нетрах якіх у перыяд Сярэднявечча сфарміраваліся сла-вянскія народнасці: заходняй (палякі, чэхі, славакі, лужыцкія сербы), усходняй (беларусы, рускія, украінцы) і паўднёвай (балгары, сербы, харваты, славенцы, македонцы, чарнагорцы).

Пачатак рассялення славян на тэрыторыі Беларусі. Масавы пры-ход славян на тэрыторыю Беларусі і іх канчатковае замацаванне на ёй адбылося на мяжы VI–VII стст. Трэба адзначыць, што засяленне славянамі тэры-торыі Беларусі не было адначасовай з'явай, яно працягвалася на працягу некалькіх стагоддзяў. Славяне пражывалі кампактна толькі на самым поўдні сучаснай Беларусі, у басейне р. Прыпяць. У VIII — IX стст, пачынаецца масавае рассяленне славян на землях балтаў. Вялікімі групоўкамі яны сяліліся на правабярэнэжжы Дняпра і Бярэзіне, у басейне Сожа. Яны ўступілі ў цесны кантакт с балцкім насельліцтвам, якое пражывала ў гэтых рэгіёнах; Наперадзе ішлі ўзброеныя дружыны, услед за імі - земляробчае насельніцтва, якое асімі-лявала мясцовыя плямёны. Тэрыторыю Беларусі пераважна засялілі тры ўсходне-славянскія племені — крывічы, дрыгавічы і радзімічы.

Крывічы былі адным з буйнейшых усходнеславянскіх плямёнаў. Яны займалі не толькі поўнач Беларусі, але і суседнія раёны Падзвіння і Па-дняпроўя (Пскоўшчыну і Смаленшчыну). У "Аповесці мінулых гадоў" га-ворыцца, што "кривичи иже сядь на верх Волги, и на верх Двины, н на верх Днепра". Крывічы сфарміраваліся ў выніку асіміляцыі прышлымі славянамі мясцовых балцкіх і заходнефінскіх плямёнаў, паступова славянізаваных. Аб гэтым яскрава сведчаць даныя археалогіі. Назва "крывічы" рознымі гісторыкамі тлумачыцца па-рознаму. Верагодна, змешанае славяна-балцкае паходжанне крывічоў адлю-стравана і ў назве гэтай этнічнай супольнасці, бо вельмі блізкае да мовы балтаў. Паводле адной з версій назва паходзіць ад прозвішча старэйшага роду Крыў, паводле іншых — ад імя языч-ніцкага бога балтаў Крыва-Крывейтэ, ад слова "крэўныя" (блізкія па крыві), ад характара "крывой", халмістай мясцовасці.

Дрыгавічы пражывалі на большай частцы паўднёвай і значнай част-цы сярэдняй Беларусі. У “Аповесці мінулых гадоў” гаворыцца, што яны жылі паміж Прыпяццю і Заходняй Дзвіной. Дрыгавічы... шмат рыс успры-нялі ад балцкага насельніцтва. Корань слова, напэўна балцкі (ад літ. (дрёг-нас - сыры, вільготны). Відавочна, спачатку балты, якія пражывалі ў гэтай мясцовасці, называліся "дрегува" (як літоўцы — "летува"). Тэрмін "дрыга-вічы" ўяўляе сабой славянізаваную назву ранейшай, балцкай, этнічнай су-польнасці. Аб высокім узроўні сацыяльнага развіцця дрыгавічоў свед-чыць існаванне свайго "княжання" яшчэ да ўключэння ў склад Кіеўскай Русі.

Радзімічы пражывалі на ўсход ад дрыгавічоў і на поўдзень ад крыві-чоў, паміж Дняпром і Дзясной. Асноўны арэал рассялення радзімічаў — басейн рэк Сож і Іпуць. Заўважана роднасць радзімічаў з заходнімі славя-намі, "быша же радимичи от рода ляхов". Разам з тым у археалагічных пом-ніках радзімічаў прысутнічае балцкіх элементаў больш, чым у дрыгавічоў.

... Назва радзімічаў, як і дрыгавічоў, верагодна, балцкага паходжання, аснова балцкая (ад літ. радзімас - знаходжанне), а канчатак славянскі. У радзі-мічаў існавала свая вярхушка і племянная арганізацыя, аднак летапіс падкрэслівае, што ў іх захавалася больш перажыткаў родаплемянных адносін у параўнанні з іншымі ўсходнесл плямёнамі

Крывічы, дрыгавічы і радзімічы ўяўлялі буйныя племянныя саюзы, аб’яднаныя не столькі родаплемяннымі адносінамі, колькі адзінымі тэры-тарыяльнымі, эканамічнымі і палітычнымі сувязямі. Гэтыя племянныя са-юзы былі ўжо пачатковымі дзяржаўнымі ўтварэннямі, якія ў летапісе азна-чаюцца як "княжанні".

Грамадскі лад і гаспадарчая дзейнасць. Гістарычныя крыніцы сведчаць, што ў славян у VI — VIII стст. яшчэ захоўваўся родавы лад, яны жылі родавымі абшчынамі. У славян існавалі рабства і гандаль рабамі. Коль-касць рабоў папаўнялася за кошт палонных, якіх славяне забіралі сотнямі і тысячамі ў выніку ваенных паходаў на землі Візантыйскай імперыі. Славяне звычайна бралі палонных для таго, каб прадаць іх у рабства ці атрымаць за іх выкуп. Калі гэта не ўдавалася, то праз пэўны час палонныя заставаліся сярод славян як свабодныя.

Галоўным заняткам славян было земляробства. Асноўнымі прыладамі працы служылі саха і рала. На тэрыторыі Беларусі часцей ужывалася са-ха, з дапамогай якой верхні пласт зямлі ўзрыхляўся, а не пераварочваўся, як плугам. Падсечнае земляробства... захоўвалася яшчэ на доўгі час. Ас-ноўнымі культурамі з’яўляліся жыта, проса, пшаніца, ячмень, лён. Важ-ную ролю іграла жывёлагадоўля. Былі распаўсюджаны лясныя і рачныя промыслы: паляванне, бортніцтва, рыбалоўства.

Вярхоўным уладальнікам зямлі была суседская абшчына. Лугі, лясы і іншыя ўгоддзі заставаліся ў агульным карыстанні. А ворныя землі, якія ап-рацоўваліся земляробамі паасобку, сталі адасабляцца як уласнасць асоб-ных абшчыннікаў... Паміж членамі абшчыны паступова ўзнікала расслаен-не. З асяроддзя збяднелых людзей утваралася залежнае сялянства, якое яшчэ не страціла сваёй свабоды, але ўжо стаяла на сацыяльнай лесвіцы ніжэй, чым свабодныя абшчыннікі. У славянскім грамадстве VI — VII стст. вылучаюцца тры сацыяльныя групы: племянная знаць, свабодныя абшчын-нікі і рабы.

У славян у гэты перыяд існавалі адначасова як вялікая (патрыяр-хальная), так і малая сям'я, захоўвалася родаплемянная арганізацыя. Заня-тыя ў выніку заваёў тэрыторыі размяркоўваліся ў адпаведнасці з племян-ным прынцыпам. Кожнае племя атрымлівала ўласную вобласць, дзе асядала і стварала свае паселішчы. Аднак у выніку нерамяшчэння вялікай колькасці насельніцтва здаралася так, што на адной тэрыторыі асядалі некалькі плямёнаў.

Захоп значных тэрыторый выклікаў сур'ёзныя змены ў сацыяльнай структуры славянскіх плямёнаў. Памнажае свае багацці племянная вярхушка, якая атрымлівае большую частку здабычы — рабоў, жывёлу, каштоўнасці, найбольш урадлівыя землі. Усё гэта вядзе да яшчэ болынай сацыяльна няроўнасці.

У племянным асяроддзі найбольш вылучаўся правадыр, які абапіраўся на дружыну, што складалася з прафесійных воінаў. Фарміруецца асобная палітычная арганізацыя. Яе органы кіравання - вярхоўны правадыр, савет старэйшын, народны сход

Народны сход складаўся з усіх свабодных мужчын, здольных насіць зброю. Славяне ў сваім развіцці таксама прайшлі перыяд ваеннай дэма-кратыі. Ваенная дэмакратыя была прамежкавай прыступкай да стварэн-ня класавага грамадства. Гэта апошні з этапаў першабыт-наабшчыннага грамадства, які папярэднічае ўзнікненню дзяржавы.

Такім чынам, перыяд першабытнаабшчыннага ладу быў часам, калі чалавек і грамадства зрабілі вызначальны крок у сваім развіцці: чалавек набыў сучасныя фізіялагічныя рысы, навучыўся вырабляць дасканалыя прылады працы і перайшоў ад прысвойваючай да вырабляючай гаспадаркі; з'явіліся мова, рэлігія, мастацтва; у нетрах першабытнага грамадства
ўзніклі першыя дзяржавы і цывілізацыі, дзе зарадзіліся і пачалі развівацца літаратура,гісторыя,права,архітэктура,усё, што з'яўляецца асновай сучаснай сусветнай цывілізацыі; у першабытны перыяд чалавек засяліў і асвоіў тэрыторыю Беларусі, якая стала адным з галоўных ачагоў фарміравання славянскай супольнасці.

Утварэнне Кіеўскай Русі – усходнеславянскай дзяржавы

У сучаснай гістарыяграфіі паняццем "Кіеўская Русь" абазначаюць ран-

нефеадальную дзяржаву ўсходніх славян IX — XII стст. Яна склалася на тэ-рыторыі, якая прылягала да воднай магістралі шляху "з вараг у грэкі" – ад Балтыйскага мора да Чорнага. Кіеўская Русь узнікла ў выніку аб'яднання двух усходнеславянскіх дзяржаўных утварэнняў "Куявы" (палітычны саюз плямёнаў палян, севяран і вяцічаў з цэнтрам у Кіеве) і "Славіі” (чудзь, славе-не, мера, крывічы з цэнтрам у Ноўгарадзе),

Важнай крыніцай, якая апавядае аб рассяленні ўсходніх славян і ўтва-рэнні старажытнаславянскай дзяржавы, з'яўляецца летапісны звод "Аповесць мінулых гадоў". Летапіс складзены манахам Нестарам у пачатку XII ст., які на падставе вядомых яму гістарычных звестак і паданняў расказвае аб існаванні ва ўсходніх славян шэрагу самастойных племянных княжанняў яшчэ да ўтварэння старажытнаславянскай дзяржавы. Паляне мелі сваё княжанне на чале з Кіем, " а в древлях (у драўлян) свое, в дреговичи свое, а словене свое в Новгороде, а другое на Полоте иже полочане". Пле-мянныя княжанні былі папярэднікамі Кіеўскай Русі і ўяўлялі сабой пачат-ковую форму дзяржаўнасці на яе тэрыторыі. Некаторыя з племянных кня-жанняў захаваліся і ў час існавання гэтай дзяржавы. Напрыклад, мясцовыя княжацкія дынастыі захаваліся ў драўлян да сярэдзіны X ст., у вяцічаў і радзімічаў — да пачатку XI ст. Захоўвала сваю самабытнасць і незалеж-насць Полацкая зямля.

У “Аповесці мінулых гадоў” утварэнне ўсходнеславянскай дзяржавы звязана з варагамі (так называлі скандынаваў, акія ў ІХ-XI стст. ажыц-цяўлялі паходы амаль па ўсёй Еўропе). Далей летапісец Нестар сцвярджаў, што варожыя плямёны ільменскіх славян, крывічаў і чудзь запрасілі вараж-скага конунга (князя) для навядзення парадку. Князь Рурык (? — 879) прыйшоў са сваёй дружынай і паклаў пачатак вялікакняжацкай дынастыі Рурыкавічаў.

Авапяданне летапісца Нестара аб запрашэнні варагаў на зямлю ўсход-ніх славян знайшло ў далейшым дастаткова супярэчлівую інтэрпрэтацыю гісторыкаў. Існуюць дзве асноўныя тэорыі паходжання Кіеўскай Русі: нар-манская і антынарманская.

Прыхільнікі нарманскай тэорыі, якая была сфармулявана ў другой чвэрці XVIII ст. Г. Байерам, Г. Мілерам і А. Шлецарам, перабольшвалі ролю скандынаўскіх воінаў ва ўсталяванні дзяржаўнасці на Русі. Між тым дзяржава як прадукт унутранага развіцця не можа быць прыўнесена знадворку. Гэта працэс доўгі і складаны. Для ўзнікнення дзяржаўнасці неабходны адпаведныя ўмовы: маёмаснае расслаенне, зараджэнне племянной знаці, узнікненне дружын і г. д. Даволі спрэчным з'яўляецца аргумент нарманістаў аб тым, што варажскі князь Рурык быў запрошаны з братамі Сіневусам і Труворам, аб факце існавання якіх гісторыя больш нічога не паведамляе. Як лічаць некаторыя даследчыкі, была дапушчана памылка праз неразуменне фразы: "Рурык прыйшоў са сваякамі і дружынай". На старажытнашведскім яна гучыць так: "Рурык прыйшоў са сваякамі (сіне хус) і дружынай (тру вор)”. Вынікам гэтай памылкі ста-ла з'яўленне неіснуючых імёнаў Сіневус і Трувор.

Антынарманісты даказваюць абсалютную самабытнасці славянскай дзяржаўнасці, адмаўляюць ролю скандынаваў з палітычных працэсах. Аднак нельга поўнасцю адмаўляць ролі варагаў у станаўленні Кіеўскай Русі. Большасць спецыялістаў прызнала, што Рурыкавічы і сама назва "Русь" скандынаўскага паходжання. Не трэба і пераболынваць гэтай ролі. Вядома, што пэўны тып дзяржаўнасці ва ўсходніх славян склаўся ўжо ў даваражскі перыяд.

Паводле некаторых іншамоўных крыніц IX — XI стст. назва "Русь" ахоплівае амаль усю ўеходнеславянекую тэрыторыю. Аднак гэта назва не была этнонімам усіх усходніх славян. Этнічна гэта слова спачатку азначала толькі варагаў.

Летапісец сведчыў: "И от тех варяг прозвася Руская земля". Першапачат- кова паняцце "русь" азначала толькі дружыну князя, яго "рыцарства" і адміністрацыю, а "Руская зямля", "Русь" – падуладную ім тэрыторыю, дзяржаву. У геаграфічным сэнсе з X ст, так называліся землі Сярэдняга Падняпроўя з га-радамі Кіевам, Чарнігавам і ІІераяславам. Гэты тэрмін часта выкарыстоўвалі арабскія і грэ-часкія аўтары ў дачыненні да ўсіх усходне-славянскіх народаў дзеля таго, каб адрозніваць іх ад іншых славян. Акрамя таго, увесь усходнеславянскі свет яны атаясамлялі з самым моцным княствам — Кіеўскім, якое называлася "Руссю". Полацк, Смаленск, Ноўгарад і шэраг іншых гарадоў усходніх славян яшчэ не лічы-ліся "Руссю" ў летапісах XII ст. Напрыклад, "Аповесць мінулых гадоў" на-ват проціпастаўляе "Рускай зямлі" ІІолацкую і Смаленскую. У пісьмовых крыніцах асноўнае насельніцтва тагачаснай Беларусі да сярэдзіны- другой паловы XII ст. мае племянныя назвы: найменне "дрыгавічы" ў летапісах вы-карыстоўвалася да 1149 г., крывічы — да 1162 г., радзімічы — да 1169 г.

На доўгі час ў гістарыяграфіі замацавалася тэорыя старажытнарускай народнасці. Згодна з ёй, у Кіеўскай Русі сфарміраваўся адзіны ўсходнесла-вянскі этнас, які быў раздзелены пазней палітычнымі межамі на ўкраінцаў, беларусаў і велікарусаў.

Існуе думка, што адзінай этнакультуры на Русі ў XI — XII стст. не бы-ло. У этнічным плане імперыя Рурыкавічаў была вельмі неаднародная. Яе насялялі акрамя ўсходніх славян балты, угра-фіны і народы цюркскага пахо-джання. Простая мова жыхароў розных гарадоў адрознівалася. Напрыклад, мова жыхароў Ноўгарада, мяркуючы па берасцяных граматах, у XI ст. істот-на адрознівалася ад мовы кіяўлян. У культурным сэнсе Кіеўская Русь уключала ў сябе вялікі комплекс лакальных культур.

У 882 г. пераемнік Рурыка князь Алег з дружынай, які княжыў у Ноў-гарадзе, рушыў на Кіеў, перамог варагаў Аскольда і Дзіра і зрабіў горад сваёй рэзідэнцыяй. Так была аб'яднана Русь паўночная з паўднёвай (Кіеў-скай). Пасля таго Алег заняў Смаленск і Любеч, падначаліў Кіеву драўлян, севяран і радзімічаў. У залежнасць ад Кіева на некаторы час трапіў і Полацк. Дзяржава, створаная Алегам, была своеасаблівым палітычным утварэннем. Аб’яднанне ўсходнеславянскіх зямель было вельмі нетрывалым і трыма-лася выключна на сіле зброі. Пры пераходзе ўлады ад аднаго князя да дру-гога асобныя плямёны, як правіла, адмаўляліся падпарадкоўвацца новаму князю і іх патрэбна было зноў заваёўваць. Так, пасля смерці Алега драў-ляне паўсталі супраць Кіева, і Ігару спатрэбілася зноў пакарыць іх і аб-класці данінай.

Кіеўская дзяржава ўяўляла сабой своеасаблівую федэрацыю напа-лову незалежных княстваў, якія падпарадкоўваліся вялікаму князю кіеўскаму. У некаторых з іх доўгі час захоўваліся мясцовыя княжацкія дынастыі. Кіеўскія князі імкнуліся замацавадь сваю ўладу і па магчымасці ліквідаваць мясцовыя княжанні, але барацьба за гэта была доўгай і расцягнулася на ўсё X стагоддзе.

Аб'яднальнікам жа ўсіх усходнеславянскіх зямель у складзе Кіеўскай Русі стаў наўгародскі князь Уладзімір (960-1015). Ён ліквідаваў мясцо-выя княжанні і насадзіў у палітычных цэнтрах Русі сваіх сыноў. ІІры Ула-зіміру было таксама распачата ўмацаванне паўднёвых рубяжоў Русі для абароны ад качэўнікаў. Дзяржаўнае адзінства ў той час забяспечвалася за кошт рэлігійнай і адміністрацыйнай рэформы. У 988 г. князь Уладзімір прыняў хрышчэнне па грэчаскаму ўзору. У выбары веры немалую ролю ады-гралі практычныя меркаванні князя.

З усіх суседніх дзяржаў толькі Візантыя мела ўнутраную стабіль-насць і вяла паспяховую знешнюю палітыку. Акрамя таго, грэчаская цар-ква падтрымлівала і ўмацоўвала неабмежаваную ўладу імператара, з'яўляючыся поўнасцю залежнай ад яе. Прыняцце хрысціянства садзейнічала ўмацаванню ўлады феадалаў над сялянамі, па-колькі сваім вучэннем асвячала феадальную ўласнасць і падпарадкава-насць уладзе. Хрысціянства садзейнічала ўмацаванню дзяржаўнай улады і тэрытарыяльнага адзінства Кіеўскай Русі, аказала вялікі ўплыў на фармі-раванне і развіццё культуры ўсходніх славян. Яно мела і міжнароднае зна-чэнне, паколькі з гэтага часу Кіеўская Русь станавілася роўнай іншым хрысціянскім краінам.

Дата добавления: 2015-08-20