Читайте также:
|
Кіші жүздің ханы Әбілхайыр 1726 жылы Ордабасыдағы бүкіл қазақтық жиында қазақ әскерлерінің бас қолбасшысы болып сайланды. Бірақ ол барлық қазақтардың ханы болғысы келді. 1729 жылғы қазақтар шешуші жеңіске жеткен соң да, сол жылғы Орта жүздің ханы Болат қайтыс болған соң да бүкіл қазақтың ханы бола алмады. Әбілхайыр хан енді Ресейге арқа сүйеп, өз позициясын нығайтпақ болды.
Осылай Әбілхайыр хан Ресей патшасы Анна Ионовнаға Ресейдің қол астына алу туралы жасырын хат жазды. Жоңғарлардың үздіксіз шабуылдары да Әбілхайырдың әрекетіне түрткі болды.
1731 жылы 19 ақпанда патша Анна Ионовна Кіші жүздің Ресейдің қол астына кіргені туралы грамотаға қол қойды. Онан соң қазақ даласына А.И.Тевкелев бастаған патшаның елшілігі шығып 1732 жылы 10 қазанда Әбілхайыр хан және 27 рубасы сұлтан, батырлар Кіші жүздің Ресейге қосылуы туралы юридикалық актіге қол қойып, ант берді. Осы жылы 21 қарашада тағы да 30 рубасы ант берді.
Патша өкіметі алғашқы кезде қазақтардың ант түріндегі уәдесін алуға ерекше мән берді. 1731 жылы Орта жүздің ханы Сәмеке де Орта жүз атынан Ресейге қосылғысы келетінін білдіріп ант берді.
Қазақтардың бір бөлігі бірден-ақ Ресейге қосылуға қарсы болды. А.Тевкелевтің елшілігі келгенде Әбілхайырдың өтірігі шығып, қазақтардың қарсы тобы дау көтеріп хан мен Тевкелевті уақытша үй тұтқынына алады, тіпті Тевкелевті өлтірмек те болады. Оның қасындағы бірнеше башқұрт старшындары өлтірілді.
Қазақстанның Ресейге қосылуы бірден-ақ осындай қайшылықта болды. Сұлтан батыр бастаған билер мен қазақтардың тобы Ресейге бағынуға қарсы курес те жүргізді. Қазақтардың бұл тобына қалмақтар дем берді.
Қазақстанның Ресейге қосылуы ғылыми-тарихи әдебиетте де әртүрлі бағаланды. 1943 жылғы "История Казахской ССР" атты еңбекте "Қазақтардың Ресей қол астына өтуі қазақ атқамінерлерінің бір тобының патша үкіметімен ауыз жаласуының қорытындысы болды. Қол астына кіру халық бұқарасының еркінен тыс қабылданды", - деп жазылды.
Соғыстан кейінгі тарихи әдебиеттерде идеологиялық қысымның нәтижесінде Ресейдің қол астына кіру тек ерікті негізде болды әрі аса маңызды тарихи оқиға болды деп дәріптелді.
1740 жылы Орынборда Кіші жүз бен Орта жүздің 399 өкілі Россияға қарайтындығы туралы шарттық міндеттемелер қабылдады. Олардың ішінде Орта жүздің ханы Әбілмәмбет пен Абылай сұлтан да болды.
Қосылудың алғашқы жылдарында Кіші жүз бен Орта жүз Ресеймен протекторлық қарым-қатынаста болды. Бұл қарым-қатынас бойынша Қазақстан сыртқы саясаттан өзге мәселеде егемендігін сақтауы тиіс болды. Ресей қол астындағы елдің ішкі саясатына араласпауы қажет болды. Шынында Ресей қазақтардың ішкі ісіне бірден-ақ араласа бастады. Сыртқы саясатта соғысып жатқан қазақтарға әскер және қару-жарақ жағынан жәрдем бермеді. Жоңғарларға қазақтар өзінің қол астында деген мәлімдемеден ары аспады.
Қазақтардың ішкі өмірде өзін-өзі басқаруы да бұзыла берді. Қазақтың жерлеріне айналдыра әскери қамалдар орнатылып, оларға әскер әкеліп қойылды. Қазақтар Ресейдің келісімінсіз хан сайлай алмады. Қазақ хандары балаларын аманатқа беруі тиіс болды. Жайылымдар тартып алынып қазақтар ішкі жаққа ығыстырыла түсті.
Осылай қазақтардың Ресейдің қол астына кіруі протекторлық қатынастардың шеңберінен асып, Ресей тарапынан таза отырықшылық сипат алды.
Қазақстанның XVIII ғасырының 30-40-жылдарғы Ресеймен қатынасын вассалдық тәуелді қатынастар деп те бағалауға болады. Қазақ басшылары үнемі өздерінің Ресейге тәуелділігі туралы ант берумен болды. Құқықтық жағынан қазақ хандықтарының вассалдық тәуелділіктері хан институтын жойғанға дейін созылды.
Үш жүздің Ресейге юридикалық қосылуынан (1731) XIX ғасырдың 60-жылдарындағы нақты қосылуға дейін немесе Кіші жүздің қосылуының басталуынан Орта жүздің (1740) және Ұлы жүздің қосылуының аяқталуына дейін Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынастарды Ресейдің Қазақстанға вассалдық элементтері араласқан протекторлығы деп анықтауға болады.
Себебі осы аралықта Ресейге келген қазақ жүздерінің өкілдері елшілер және елшіліктер деп басқа шетелдердің ресми өкілдері ретінде аталды. Бұл кезеңде Қазақстан әлі де халықаралық құқықтың субъектілік құқығын толық жойған жоқ. Осындай жағдай Ресей мен Қазақстан арасындағы қатынасты протекторлық-вассалдық деп анықтауға мүмкіндік береді.
Протекторлық қарым-қатынас жағдайында тәуелді мемлекет өзінің халықаралық қатынастарын анықтауда өзі протекторы болған мемлекетке бағынышты болады, ішкі мәселелерін өзі шешеді.
Вассалдық қарым-қатынас жағдайында тәуелді мемлекет халықаралық құқық субъектісі болудан қалады және өзі бағынышты болған мемлекетке алым төлеу; аманат беру, вассал болған елдің басшысын жоғары тұрған мемлекеттің тағайындауынша көнуге мәжбүр болады.
Қазақстан мен Ресей арасында протекторлықта, вассалдық та қарым-қатынастардың болғандығына фактілер өте мол. Сондай-ақ Ресей тарапынан протекторлық-вассалдық қатынас отаршылық саясатпен ұштасып жатты.
Патша үкіметі бірден-ақ қазақтың жерлерін отарлауға кірісті. XVIII ғасырды 50-жылдар ішінде Каспий теңізінен бастап Ертіске дейін ондаған қамалдардан тұратын әскери бекіністер салды. Ол жерлерде Жайық, Орынбор және Сібір қазақ әскерлерін құрды. Жайық, Тобыл, Елек, Есіл, Ертіс өзендерінің бойындағы жақсы жайылымдарды қазақ әскерлері тартып алды. Қазақтардың малы ол жерлерге жайылуға рұқсат етілмейтіндігі туралы 1756 жылы патша рескрипті, 1755 жылы сыртқы істер коллегиясының жарлығы шықты.
Екінші жағынан Патша үкіметі қазақтардың беделді хан, сұлтан, билерін сыйлық, шен, пара беріп сатып алып өзіне қызмет өткізді.
Қазақ халқы патша өкіметінің отаршылдығына қарсы көптеген көтерілістер жасады. Солардың алғашқысы Сырым Датұлы бастаған 14 жылға (1783-1797) созылған көтеріліс болды.
Патша үкіметі бұл көтерілісті жаншып отаршылдықты тереңдетіп Кіші жүзде хандық билікті жоюға әрекет етті.
Дата добавления: 2015-11-13; просмотров: 282 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая страница | | | следующая страница ==> |
| Лы Ұлыс мемлекеті,қоғамдық саяси құрылымы,құқық жүйесі | | | Игельстромның реформасы |