Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғ-ң басы). IX ғасырда Алтай мен Сырдария аралығындағы көптеген тайпаларды біріктірген Қимақ мемлекеті пайда болды. Бұл мемлекеттің саяси ядросы шығыс Қазақстан жерінде тараған имақ (қимақ) тайпасы болды. Қимақ одағы алғашында 7 тайпадан тұрды. Кейінірек 12 тайпаға жетті. Қимақтар бірлестігі конфедерациялық мемлекет болды.
Қимақтардың басшысын алғашында шад-тутук, онан кейін жабғу, қаған деп атады. Қағанның қолында біршама билік болды. Ол тайпаларға өз өкілдерінен басшылар тағайындады. Соңынан қимақтардың 11 тайпаларының басшылығы мұраға қалдырылды. Осылай ұлыстық-тайпалық жүйе қалыптасты. Мұның өзі жергілікті тайпа басшыларының сепартизмін күшейтті. Олардың кейбірі орталық билікке жартылай бағынған хандарға айналды да ыңғайлы кезде мемлекеттік билікті тартып алуға бейім тұрды.
XI ғасырдың басында Қимақ конфедерациясындағы қыпшақ тайпаларының күшеюіне байланысты қимақ мемлекеті құлады.
Қазақстан мен Орта Азияда терең із қалдырған елдің бірі Қарахан мемлекеті. Мемлекеттің негізін салушы Сатук Богра хан (915-955). Қарахан мемлекеттің шекарасы шығыста Қашқарға, оңтүстікте Мавереннахрға, солтүстікте Балқаш көліне, батыста Хорезмге дейін созылып жаткан ірі ел болды.
Мемлекет көптеген ұлыстарға бөлінді. Ұлыс басылары үлкен кұқықтарға ие болды, тіпті өз аттарынан монета шығарғандары да болды.
XI ғ. 30-жылдарында мемлекет екі бөлінді. Батыс хандығының орталығы Бұқар болып оған Мавереннахрдан Ходжентке дейінгі жерлер қарады. Шығыс хандықтың астанасы Баласағұн болып, оған Тараз, Шаш, Испиджаб қалалары, Ферғана, Жетісу және Қашғар өлкелері қарады.
Қарахан мемлекеті бір жағынан сельджуктердің, екінші жағынан қарақытайлардың шабуылынан құлады.
Қарахан мемлекеті бұрынғы мемлекеттік құрылымдардан біршама ерекшеленеді. Мұнда әскери басшылық әкімшілік басшылықтан бөлінді. Мемлекеттің әкімшілік құрылымы көп сатылы (иерархиялы) принциппен құрылды.
Мемлекеттің жоғарғы билеушісінің құрметті атағы Арслан (арыстан) және Боғра (бура) деп аталады. Зерттеушілердің айтуынша Арслан ханның атағын шығылдардың билеушісі, ал Боғра ханның атағын яғмалардың көсемі алды. Бұл екі тайпа Қарахан мемлекетіндегі саяси биліктің негізі болды. Арслан қарахан ең жоғарғы билеуші болған. Оның резиденциясы Баласағұнда болған. Ал Боғра қарахан қосшы билеуші болған. Арслан қарахан өлсе, оның орнына Боғра қарахан отырып Арслан қарахан атағын алатын болған.
Бүкіл елдің әскери, әкімшілік және шаруашылық жұмыстарын басқаратын лауазым иелері бұғырыш, обғұ, туксин сияқты үш жүйеге жүктелді. Хан сарайындағы (агшаратындағы) қызметтердің белгілі штаты болды. Субаш (қолбасы), бек, ұлыққажин (бас кеңесші), ялауаш (елші), батықшы (хатшы), кабих (сарай күзетінің бастығы), хорұқшы (есіккүзетшісі), ағшы (қазынашы), аспаз т.б. болды.
Қалалар мен қыстақтарды мехторлар, әкімдер және райыстар басқарды. Пошта бастығын-саһипбарида, салықшылар бастығын — мустауфа деп атады.
Осындай толып жатқан қызмет атаулары қарахан мемлекетінде дамыған мемлекеттік ақпарат пен органдардың болғандығын көрсетеді.
Қарахан мемлекеті арқылы Ұлы Жібек жолының негізгі бағыттары өтті. Мұның өзі сауда мен мәдениеттің, өнер мен ғылымның жалпы феодалдық шаруашылықтың қарқындап дамуына әсер етті. Ислам діні мемлекеттік дінге айналды.
Хан өзінің туыстары мен жақындастарына аймақтар мен қалаларды сыйға тарта алды. Мұндай сыйлықты "икта", ал сыйлық иесін "иктадер" деп атады. Ханның келісімімен "иктадерлер" өзіне сыйға тартылған жерлерден бұған дейін мемлекет пайдасына алынатын салықты өздерінің пайдасына жинауға құқық алды.
Қыпшақ хандығы (XI ғ-ң басы - 1219). XI ғ-ң басында Қимақ қағандығы құлаған соң, саяси билік қыпшақ тайпаларының қолына өтті. Сөйтіп қыпшақ хандығы қимақ қағанатының жалғасы іспеттес болды. Қыпшақ орасан үлкен территорияны алып жатқан халық (этнос) ретінде қалыптасты. Қыпшақ даласын Дешті-Қыпшақ деп атады. ХІІ-ХПІ ғасырларда қыпшақтар мейлінше күшейді. Олар Ертістен Жерорта, Қара теңізге дейін жетті. Оңтүстікте Хорезм мемлекеті мен Кавказға дейін жетті. Осы кезеңде түркі тілдес тайпалардың басым бөлігі "қыпшақтар" деп аталды.
Дешті-Қыпшақ екі қанатқа бөлінді. Батыс қыпшақтары Еділден батысқа қарай созылған жерлерді жайлады. Оларды тоқсаба руынан шыққан әулет биледі. Шығыс қыпшақтары Ертіс пен Еділ өзендері арасын жайлады. Мұнда елбөрілі руынан шыққан әулет биледі.
Қышпақ қоғамындағы жоғары мемлекет билеушісі хан болды. Хан әскери және азаматтық билікті қолында ұстады. Ханның ставкасы Орда деп аталды. Ханның билік етуші аппараты көп сатылы басқару органдары арқылы мемлекетті басқарып отырды. Оң қол деп аталған батыс қыпшақтарының орталығы Жайық өзенінің бойындағы Сарайшық қаласының орнында болды. Сол қанат немесе Шығыс қыпшақтардың орталығы Сығанақта орналасты. Хандықтың орталығы — хан ордасы Торғай даласында көшіп қонды.
Ханнан кейін тархан, басқақ, бек т.б. лауазым иелері болды. Оларды хан тағайындайтын.
Қыпшақ мемлекетінде әскердің ролі ерекше болды. Ру-тайпа басшылары өз дәрежесіндегі әскер басшылары болып есептелді.
Қыпшақ қоғамында әлеуметтік жағынан теңсіздік орын алды. Малға, өндіріс құралдарына жеке меншік болды. Мыңдаған, тіпті он мыңдаған малы бар мал иелері — хан билігінің экономикалық негізі болды. Жерге заңды бекітілген жеке меншік болмаса да мол мал иелері — байлар жайылымдарды меншіктенді. Жайылымдар мен суарымдар, көшіп-қону бағыттары қыпшақ хандары мен тайпа көсемдерінің құқығымен белгіленіп отырды.
Қыпшақ хандығының тарихи сахнадан кетуіне моңғолдардың шапқыншылығы себеп болды.
Дата добавления: 2015-11-13; просмотров: 393 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая страница | | | следующая страница ==> |
| Түрік қағанатының құрылуы.Батыс - түрік қағанатының мемлекеттік құрылымы. | | | Лы Ұлыс мемлекеті,қоғамдық саяси құрылымы,құқық жүйесі |