Культура Беларусі ў першай палове XIX ст.

Амбасадару далучэння беларускіх земляў да Расіі нацыянальна-культурнае развіццё Беларусі праходзіла ў новых умовах, злучаных з фармаваннем капіталістычных вытворчых адносін. У ёй адбываліся сур'ёзныя якасныя змены. Была парушана рэлігійная манаполія ў культуры. Яна ўсё больш прымала свецкі характар.

Адметнай рысай развіцця культуры Беларусі было ўзмацненне ў першай траціне XIX у. яе паланізацыі. Гэта было абумоўлена палітыкай імператара Аляксандра I, якая была накіравана на станаўленне польскай дзяржаўнасці, і знайшла падтрымку сярод польскага магнатства і паланізаванай шляхты. Польская мова была мовай абсалютнай большасці ўтворанага насельніцтва, мовай асветы, літаратуры і тэатра. Асабліва актыўна, да выгнання з Расіі ў 1820 г., дзейнічалі ў гэтым кірунку езуіты. Яны размяшчалі побач навучальных устаноў. Навучанне ў іх вялося на польскай мове. Асабліва актыўна дзейнічала Полацкая езуіцкая калегія, якой у 1812 г. указам цара была прысвоена ступень Акадэміі.

Адначасова ў Беларусі праводзілася палітыка распаўсюду рускай культуры. Гэта палітыка была асцярожнай пры Кацярыне II, ліберальнай пры Аляксандру I і цвёрдай і рашучай у часы Мікалая I. Хоць яе лязо было накіравана супраць уплыву польскай культуры, яна аб'ектыўна стрымлівала развіццё беларускай. Беларуская мова кваліфікавалася як дыялектная гаворка рускага. Не якія ўхвалялі палітыку русіфікавання, за межы Беларусі былі высланы Я. Чачот, Б. Савич, на 25-летнюю службу вызначылі П. Якая чырвоніцца і г.д.

Безумоўна, культура Беларусі адлюстроўвала сацыяльную структуру грамадства. Складовымі часткамі яе былі магнацкая культура, маёнткава-дваранская культура сярэдняй і дробнай шляхты, культура мяшчан і насельніцтвы гарадоў і мястэчкаў, сялянская культура. Канфесійная неаднастайнасць насельніцтва прыводзіла да культурнай дыферэнцыяцыі па рэлігійнай прыкмеце і часта насіла характар вострага супрацьстаяння. Па ўзроўні развіцця, этнічнай скіраванасці культура Беларусі ў розных рэгіёнах мела адметныя рысы.

У адпаведнасці з рэформай асветы 1803 - 1804 гг. школьная сістэма будавалася па прынцыпе адзінства і пераемнасці. У кожным губернскім горадзе стваралася гімназія, у павятовым горадзе - павятовая вучэльня, у вёсках - царкоўна -прыхадскія школы. Усе навучальныя ўстановы беларускіх губерняў увайшлі ў склад Віленскай навучальнай акругі і сталі падпарадкоўвацца Віленскаму ўніверсітэту, які ажыццяўляў кантроль за працай школ, яго выкладчыкі рыхтавалі праграмы навучання, пісалі падручнікі. Акрамя дзяржаўных, працавалі гімназіі пры каталіцкіх і базылянскіх манастырах, якія давалі сярэднюю адукацыю. Адукацыя габрэяў, якія складалі амаль палову гарадскога насельніцтва Беларусі, ажыццяўлялася ў талмуд-торах, хадараімах і іншых навучальных установах, якія ўтрымоўваліся на грошы габрэйскіх абшчын. У іх дзеці вывучалі святыя кнігі юдаізму пад кіраўніцтвам рабінаў.

Пасля паўстання 1830 - 1831 гг. царскі ўрад змяняе палітыку ў вобласці адукацыі. 1 траўня 1832 г. быў зачынены Віленскі ўніверсітэт. У Вільню застаецца Медыка-хірургічная Акадэмія, створаная на базе медыцынскага факультэта (працуе да 1840 г.). Навучанне ва ўсіх тыпах школ перакладаецца на рускую мову. Настаўнікі, не якія валодаюць рускай мовай, адхіляюцца ад выкладання. Рускамоўных настаўнікаў для Беларусі пачынае рыхтаваць Пецярбургскі настаўніцкі інстытут і створаная ў Віцебску ў 1834 г. настаўніцкая семінарыя (працуе да 1839 г.). Сярод іншых падзей у вобласці адукацыі варта адзначыць адкрыццё ў 1840 г. Гары-Горацкай земляробчай школы, якая ў 1848 г. была ператворана ў земляробчы інстытут, а таксама адкрыццё кадэцкіх карпусоў у Полацку і Оршы. Колькасць вучняў у навучальных установах было невялікім: адзін вучань даводзіўся на дзвесце чалавек насельніцтва.

Беларусь стала аб'ектам даследаванняў расійскіх навукоўцаў. Ужо ў 1773 г. Акадэмія навук паслала сюды дзве экспедыцыі на чале з І. Исленьевым (астранамічная) і І. Лепехіным (фізічная). Цікавасць да вывучэння Беларусі выявілі польскія навукоўцы Т. Чацкій, Ю. Немцевіч, І. Лелевель і інш. Значнага развіцця дасягнула астраномія, матэматыка, медыцына - у Віленскім універсітэце, аграбіялогія - у Гары-Гарэцкім земляробчым інстытуце. Вылучыліся беларуская археалогія, этнаграфія, фалькларыстыка, дзе плённа працавалі З.Я. Даленга-Ходаковскій, Т. Нарбут, браты Е.П. і К.П. Тышкевічы, А. Кіркор, П.М. Шпілеўскі. Працы беларусістыкі, публікацыі фалькларыстаў, этнографаў спрыялі абуджэнню нацыянальнай свядомасці беларусаў.

У вусновай народнай творчасці гэтага часу знайшлі адлюстраванне падзеі сацыяльнага і палітычнага жыцця. Значную ролю ў станаўленні беларускай літаратуры згулялі Я. Баршчэўскі, Я. Чачот, А. Рыпінскі і інш. Ян Чачот выдаў шэсць фальклорных складанак "Вясковыя песні", Ян Баршчэўскі выдала чатырохтамовая складанка "Шляхціч Завальня, ці Беларусь у фантастычных аповядах" і г.д. Выбітнымі помнікамі літаратуры першай паловы XlX стагоддзі з'яўляюцца ананімныя паэмы "Энеiда навыварат" і "Тарас на Парнасе". Першым класікам беларускай літаратуры стаў Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. Упершыню жывая беларуская мова загучала ў яго творы "Сялянка" ("Ідылія"). Напачатку 60-х гг. ён стварае свой лепшы твор "Пінская шляхта".

У культуры Беларусі першай паловы XlX стагоддзі значнае месца прыналежала тэатру. Развівалася як аматарскае, так і прафесійнае тэатральнае мастацтва. Падзеяй у тэатральным жыцці Беларусі было ўзнікненне першай трупы беларускага нацыянальнага тэатра В. Дуніна-Марцінкевіча. 23 верасня 1841 г. адбылася прэм'ера камічнай оперы "Рэкруцкі габрэйскі набор". Музыку да яе напісаў С. Манюшка і К. Кжыжаноўсі, а лібрэта - В. Дунін-Марцінкевіч.

Першая палова XlX стагоддзі з'явілася пачаткам збору і публікацый беларускай народнай песні, спробы яе кампазітарскі і канцэртнай апрацоўкі. Вялікая цікавасць уяўляюць творы А. Абрамовіча, В. Сцяфанавіча, Ф. Міладаўскага. У маёнтку Залессе на Смаргоншчыне пісаў паланезы Міхал Клеофас Огиньски. Глыбокі след у беларускай музычнай культуры пакінуў класік польскай музыкі, выхадзец Ігуменскага павета С. Манюшка.

Развіццё архітэктуры вызначалася горадабудаўніцтвам: забудовай цэнтраў гарадоў хатамі адмысловага і дзяржаўнага прызначэння. Для архітэктуры была характэрна змена стылю барока на класіцызм. Пра гэта сведчыць палац-сядзіба Румянцавых-Паскевічаў і сабор Пятра і Паўла ў Гомелі, губернатарскі палац у Віцебску, сабор Іосіфа ў Магілёве. Ваенна-стратэгічнымі патрэбамі было выклікана будаўніцтва крэпасцяў у Бабруйску, Барысаве, Брэсце.

Вызначальную ролю ў развіцці жывапісу згулялі выхаванцы Віленскай школы жывапісу - аддзяленне выяўленчага мастацтва факультэта літаратуры і мастацтвы Віленскага ўніверсітэта. Заснавальнікам школы быў прафесар Ф. Смуглевіч. За чвэрць стагоддзя школа падрыхтавала больш двухсот пяцідзесяці мастакоў, гравёраў, скульптараў. Чалец імператарскай акадэміі мастацтваў Іосіф Оляшкевіч (1777 - 1830 гг.) напісаў партрэт А. Чартарыйскага, М.Радзівіла, Л. Сапегі, А. Міцкевіча і інш. Прадстаўнік рамантызму В. Ваньковіч (1800 - 1885 гг.) стварыў партрэты паэтаў А. Пушкіна, А. Гарэцкага, піяністкі М Шыманоўскі, а таксама карціну "Міцкевіч на скале Аю-Даг" і інш. Жывапісец Ян Дамель (1780 - 1840 гг.) стварыў карціны гістарычнага жанру "Смерць Глінскага ў няволі", "Вызваленне Т. Касцюшка з вязніцы", "Адступ французаў праз Вільню ў 1812 г.". Хруцкі (1810 - 1883 гг.) працаваў у жанры класічнага нацюрморта і побытавага жывапісу. Адным з заснавальнікаў беларускага рэалістычнага пейзажу быў В. Дмахоўскі (1807 - 1867 гг.). Найболей вядомымі скульптарамі таго часу былі К. Ельскі і яго сыны Ян і Казімір, Р. Смоўж і інш.

Такім чынам, ва ўмовах паланізацыі і русіфікаванні беларускі народ здолеў захаваць этнічнае аблічча, фармаваць і развіваць нацыянальную культуру, якая выявілася ў станаўленні беларускай мовы, новай беларускай літаратуры і мастацтвы.

Дата добавления: 2015-10-16