Сацыяльна-эканамічнае развіццё ў першай палове XIX ст.

Ў першай палове XIX у. у Беларусі адбываліся агульныя для Расійскай імперыі працэсы, якія вялі да распаду феадальна-прыгонніцкай сістэмы, да ўзнікнення новых - капіталістычных адносін. Пра гэта сведчыць развіццё прамысловасці, рост гарадоў і гандлю. З 1825 па 1859 гг. у пяці заходніх губернях лік прамысловых прадпрыемстваў павялічвалася з 96 да 549, а колькасць працоўных на іх - з 3310 да 6508 чалавек, сярод якіх вольнанаёмныя складалі 43%. З'явіліся першыя фабрыкі ў мястэчках Хомск і Косава Гарадзенскай губерні, дзе ўжываліся паравыя рухавікі. Сфармаваліся такія галіны, як аючая, шкляная, папяровая, бурачнацукровая. Уладальнікамі мануфактур і фабрыкаў былі абшарнікі. У цэлым жа прамысловасць Беларусі аж да рэформы 1861 г. развівалася слаба. Прадпрыемстваў фабрычна -завадскога тыпу было мала. Лік працоўных на прадпрыемствах рэдка дасягала 10 чалавек.

У першай палове XIX у. адбываўся прыкметны рост гарадоў і гандлю. З канца XVIII у. па 60-е гады XIX у. насельніцтва беларускіх гарадоў узрасло ў 4 разу (з 82 тыс. да 320 тыс. чал), а ўдзельная вага гараджан у агульнай колькасці насельніцтва павялічыўся з 3,5 да 10%. Рост гэты быў абумоўлены галоўным чынам тым, што габрэйскае насельніцтва было прымусова пераселена з вёсак у мястэчкі. Развіццё прамысловасці і гарадоў стымулявала развіццё гандлю. Ва ўнутраным гандлі з'явіліся новыя арганізацыйныя формы: крамны гандаль прамысловымі вырабамі і прадуктамі сілкавання, штотыднёвыя кірмашы ў гарадах і мястэчках. Купецтва ў вялікім аб'ёме вывозіла прадукты сельскай гаспадаркі і лясных здабыч за мяжу. На працягу першай паловы XIX у. значна ўзрос гандлёвы капітал. У канцы 50-х гадоў у Беларусі абвясцілі капіталы 1060 гільдэйскіх купцоў на суму да 2 млн. 600 тыс. рублёў.

Новыя з'явы, злучаныя з развіццём капіталістычных адносін, выявіліся і ў сельскай гаспадарцы, якое ўсё трывалей злучалася з рынкам. З узрастаннем попыту на хлеб на ўнутраным і вонкавым рынку расла таварнасць абшарніцкіх гаспадарак. Абшарнікі пашыралі засевак новых пляцаў, у тым ліку і за кошт сялянскіх угоддзяў. У 30 - 40-е гады 80% прыбыткаў ім даваў продаж прадукцыі сельскагаспадарчай вытворчасці, галоўным чынам збожжа, гарэлкі, спірту.

Прыстасоўваючыся да запатрабаванняў рынка, абшарнікі перабудоўвалі сваю гаспадарку, высейваючы схаднейшыя ў таварным стаўленні культуры. З'явіліся раёны з той ці іншай спецыялізацыяй сельскагаспадарчай вытворчасці. Адной з прыбытных культур стала бульба. Ён стаў не толькі важным прадуктам сілкавання, але і асноўнай сыравінай броварных заводаў, якія давалі да 60% усіх прыбыткаў абшарніцкіх гаспадарак. У маёнтках абшарнікі сталі сеяць цукровы бурак, адкрываць цукровыя заводы. Жывёлагадоўля, за выключэннем авечкагадоўлі, у першай палове XIX у. яшчэ не стала таварнай галіной. Развівалася агратэхніка. У буйных і сярэдніх абшарніцкіх гаспадарках пачалі выкарыстоўвацца сельскагаспадарчыя машыны, гатункавае насенне, угнаенні. Развіццё прадукцыйных сіл у абшарніцкіх гаспадарках Беларусі выклікала павелічэнне наёмнай працы, выкарыстоўванага галоўным чынам на прамысловых прадпрыемствах. У сельскай гаспадарцы наёмная праца часцей за ўсё быў сезонным. У маёнтках, дзе сяляне былі на чыншы, выкарыстанне наёмнай працы набыло звычайны характар. Аднак новыя з'явы ў абшарніцкіх гаспадарках ахапілі невялікую групу буйных і сярэдніх гаспадарак.

Сялянская гаспадарка ўцягвалася ў працэс фармавання капіталістычных адносін павольней па чынніку панавання паншчыннай сістэмы. Сяляне тым часам складалі 90% усяго насельніцтва Беларусі - 70% сялян былі абшарніцкімі, 19% - так званымі казённымі (дзяржаўнымі). Астатнія намінальна прыналежалі дзяржаве, але знаходзіліся ў "арэндзе" ў дваран і службоўцаў. 97% сялянскіх гаспадарак знаходзіліся на паншчыне, якая дасягала 6 чалавека-дзён у тыдзень з сялянскай гаспадаркі. Павялічыліся нормы тоўк, гвалтов і іншых прац. Шматлікія абшарнікі аддавалі сваіх сялян па кантракце падрадчыкамі на будаўнічыя і дарожныя працы. Плата за іх працу даставалася звычайна абшарніку. У сялянскім землекарыстанні былі рэгіянальныя адрозненні. На захадзе і ў цэнтры яно было падваравым, на ўсходзе - пераважна супольным.

У сялянскім асяроддзі азначылася маёмасна-сацыяльная дыферэнцыяцыя. Фармавалася эканамічна-ўстойлівая група дужых гаспадарак, якія выкарыстоўвалі працу аднавяскоўцаў.

Да 50-м гадам XIX у. працэс распаду феадальна-прыгонніцкай сістэмы перайшоў у становішча крызісу. Яго паказчыкам з'явілася скарачэнне прыросту насельніцтва, спусташэнне сялянскай гаспадаркі, заняпад абшарніцкіх маёнткаў. Пасевы хлеба ў 50-е гг. скараціліся ў параўнанні з першым дзесяцігоддзем XIX у. у 1,4 разу. Ураджайнасць зменшылася ў апошнім дзесяцігоддзі перад рэформай на 24 - 42% адносна да пачатку XIX у. Рэзка павялічыліся нядоімкі па дзяржаўных падатках і плацяжам. Да 1856 г. яны склалі 8 млн. рублёў. Перыядычна паўтараліся неўрадлівыя гады. За 1820 - 1850 гг. у Віцебскай і Магілёўскай губернях іх было дзесяць. Да 1859 г. у пяці беларускіх губернях каля 60% прыгонных сялян былі закладзены іх уладальнікамі.

Навочным паказчыкам нарастальнага крызісу сацыяльна-эканамічнай сістэмы быў сялянскі рух. У першай траціне XIX у. адбылося сорак шэсць буйных сялянскіх хваляванняў, у другой траціне - больш 90. Сацыяльныя супярэчнасці абвастраліся нацыянальна-рэлігійнай варожасцю паміж сялянамі і абшарнікамі. Сацыяльная напружанасць узмацнялася анцисамадзяржаўнай агітацыяй, якую вялі сярод насельніцтвы дэмакратычна наладжаныя прадстаўнікі шляхты. З ёй улады ўшчыльную сапхнуліся пры ўціхамірванні ў 40-е гады выступаў сялян у маёнтку Смаргонь Віленскай губерні. Маштабы і зацятасць сялянскай барацьбы вымусілі ўлада ўводзіць вайсковыя каманды, праводзіць экзэкуцыі. У 1855 г. у сувязі са скарачэннем надзелаў і павелічэннем падаткаў спрабавалі дамагчыся вызваленні ад прыгоннай залежнасці сяляне Нясвіжскай ордынацыі Радзівілаў. У 1856 г. на ўціхамірванне хвалявання ў гомельскім маёнтку князя Паскевіча было накіравана два батальёна салдатаў. Усё гэта вымусіла царызм праводзіць на тэрыторыі Беларусі больш гнуткую сацыяльна-эканамічную палітыку і прадпрымаць вызначаныя крокі па рашэнні аграрнага пытання.

Па рашэнні ўрада ў 1839 г. у заходніх губернях пачалася рэформа сярод дзяржаўных сялян. Ініцыятарам і асноўным правадыром рэформы стаў міністр дзяржаўных маёмасцяў Расіі граф П.Д. Кісялёў. 28 снежня 1839 г. былі падпісаны ўказы пра новую сістэму кіраўніцтва і люстрацыі дзяржаўных маёнткаў у заходніх губернях. Указ прадугледжваў падрабязнае апісанне маёнткаў, стварэнне органаў кіравання імі, перагляд зямельных надзелаў і павіннасцяў сялян. У выніку павіннасці паменшыліся на 30 - 35% на захадзе Беларусі і на 62 - 65% - на ўсходзе. Пазней усе дзяржаўныя сяляне былі перакладзены на чынш, спынялася практыка рэшты іх у арэнду. На месцах ствараліся выбарныя сялянскія органы самакіравання, якім давяралася рашэнне гаспадарчых, адміністрацыйных і судовых спраў. Кіраўнікам маёнткамі забаранялася ўжываць да сялян фізічныя пакаранні.

З мэтай паслаблення крызісу прыгонніцкіх адносін у абшарніцкай вёсцы ўрад пайшоў на правядзенне інвентарнай рэформы, пачатак якой паклаў указ 15 красавіка 1844 г. Сутнасць яе зводзілася да рэгулявання памераў надзелаў і фіксацыі павіннасцяў прыгонных сялян. Гэтым займаліся губернскія інвентарныя камітэты з дзяржаўных службоўцаў і прадстаўнікоў дваранства. Абавязковыя інвентары былі ўведзены ва ўсіх маёнтках Заходняй, Цэнтральнай і, часткова, Усходняй Беларусі. Рэформа сустрэла супраціў абшарнікаў. Улады некалькі разоў змянялі падыходы пры яе ажыццяўленні, таму яна зацягнулася да 1857 г. Нягледзячы на прыгонную абмежаванасць, непаслядоўнасць і незавершанасць рэформа ставіла мяжу ўлады абшарнікаў і адкрывала вызначаныя легальныя магчымасці сялянам для адстойвання сваіх інтарэсаў. У цэлым рэформы 40 - 50-х гг. не закраналі асноў феадальных парадкаў.

Дата добавления: 2015-10-16