Холинорецепторларға (холинергиялық) әсер ететін дәрілер

Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) екіге бөлінеді:

1/ ми қыртысының алдыңғы орталық қатпарындағы қимыл аймағының орталығы болып келетін соматикалық жүйке жүйесі және санамен реттеледі. Мысалы, алдыңғы орталық қатпарда орналасқан қимыл орталығы, қаңқа бұлшықет қозғалысын бара-бар реттейді, оған импульстар тікелей холинергиялық синапстан қаңқа бұлшықеттеріне беріледі;

2/ вегетативті жүйке жүйесі, сезіну шаласанамен реттеледі. Жоғары вегетативті орталық – гипоталамус (4.1. сурет).

Тыныс орталығы Тамырларды қозғау орталығы

Сурет 4.1. Соматикалық және вегетативті жүйке жүйесінің жалпы кестесі

Морфологиялық белгілері бойынша вегетативті жүйке жүйесі симпатикалық және парасимпатикалық жүйке жүйесі болып бөлінеді, ал синапстағы түзілетін медиаторлары бойынша адренергиялық және холинергиялық болып келеді. Адренергиялық жүйке медиаторына норадреналин (НА) және адреналин (Адр), ал холинергиялыққа – ацетилхолин (АХ) жатады. Орталық жүйке жүйесінде медиаторлық қызметті ацетилхолин, норадреналин, дофамин, серотонин, ГАМҚ (гамма-аминомай қышқылы) ж.т.б. орындайды.

Парасимпатикалық жүйке жүйесінің эфференттік жолы екі нейроналды орталықтан шығады – краниальды және сакральды бөлімдерден. Краниальды ядролар орталық және сопақша ми құрамындағы бас-ми жүйкелеріндегі – ІІІ, VІІ, ІХ, Х жұптарында орналасқан. Парасимпатикалық жүйке жүйесінің сакральды вегетативті нейрондары өз бастауларын жұлын миының төменгі бөліміндегі бүйір мүйізінің сұр заттарынан басталады. Осы орталықтардан тораптарға (ганглиге) ұзын торап алды талшықтар кетеді. Ал парасимпатикалық тораптардың өзі тікелей мүшелерде орналасқан және олардан қысқа тораптан кейінгі талшықтар шығады (Сурет 4.2.).

Симпатикалық жүйке жүйесінің орталығы жұлын миының тораколюмбальды бөлімінің бүйір мүйізінің сұр затында орналасқан. Симпатикалық жүйке жүйесінің тораптары жұлын миының жүйке бағанасынан шыққаннан кейін орналасқан және оларды екі жақты паравертебральды тораптар деп атайды, бірақ олар үшін медиатор ацетилхолин болып келеді. Симпатикалық жүйке жүйесінің тораптар алдындағы талшықтары қысқа, ал тораптардан кейінгі талшықтары ұзын және мүшелерде аяқталады, олардың медиаторы норадреналин болып келеді. Симпатикалық жүйке жүйесінің қосымша медиаторына адреналин жатады, ол бүйрек үсті безінің милы қабатында, күйзелістік жағдайларда қанға бөлінеді. Ішкі мүшелердің иннервациясында басқа да биологиялық белсенді заттар қатысады – дофаминергиялық, серотонинергиялық және пуринергиялық, сонымен қатар Р субстанциясы, нейропептид V және VІР (вазоактивті интесинальді пептид) және азот тотығы.

Сурет 4.2. Адамның вегетативті жүйке жүйесінің сызбасы және оның иннервациялайтын мүшелері (қызыл түспен симпатикалық, көк түспен парасимпатикалық жүйке жүйесі берілген; қыртыс пен қыртыс асты орталықтарының арасындағы байланыс және жұлын миының түзілістері үзік сызықпен берілген): 1 және 2 — қыртыстық және қыртыс асты орталықтар; 3 — көз қозғалғыш жүйке; 4 — бет жүйке; 5 — тіл жұтқыншақ жүйке; 6 — кезбе жүйке; 7 — жоғары мойын симпатикалық түйін; 8 — жұлдызды түйін; 9 — симпатикалық бағана түйіндері (тораптары); 10 — жұлын ми жүйкелерінің симпатикалық жүйке талшықтары (вегетативті тармақ); 11 — құрсақ өрімі; 12 — жоғары шажырқайлық түйін; 13 — төменгі шажырқайлық түйін; 14 — құрсақ асты өрімі; 15 — жұлын миының сегізкөз парасимпатикалық ядросы; 16 — жамбастың ішкі ағзалық жүйке; 17 — құрсақ асты жүйке; 18 — тік ішек; 19 — жатыр; 20 — қуық; 21 — жіңішке ішек; 22 — жуан ішек; 23 — асқазан; 24 — көкбауыр; 25 — бауыр; 26 — жүрек; 27 — өкпе; 28 — өңеш; 29 — көмей; 30 — жұтқыншақ; 31 және 32 — сілекей бездері; 33 — тіл; 34 — шықшыт безі; 35 — көз алмасы; 36 — жас безі; 37 — кірпікше түйін; 38 — қанаттаңдай түйін; 39 — құлақ түйіні; 40 — жақ асты түйін.

Холинергиялық дәрілер немесе «Холинергиялық синапстағы жүйке талшықтарындағы сезімтал ұштарына әсер ететін дәрілерге» эфференттік иннервацияға әсер ететін дәрілер, яғни орталық жүйке жүйесінен төменгі орындаушы мүшелерге беріледі (Сурет 4.3.).

Сурет 4.3. Парасимпатикалық иннервацияның сызбасы.

Холинергиялық жүйке құрылымы фармакологиялық заттарға және уларға бірдей сезімтал емес. Осыған байланысты холинергиялық синапстар және рецепторлар М (шыбын қырғыш саңырауқұлақтардың мускарин уларына сезімтал) және Н (темекі жапырағының никотиніне) болып бөлінеді.

Мускарин сезгіш холинорецепторларға (одан әрі М-холинорецепторлар) – парасимпатикалық жүйке ұштарының вегетативті тораптар нейрондарындағы парасимпатикалық жүйке талшықтарының ұштарындағы эффекторлы мүшелердің постсинапстық жасуша мембранасы, сонымен қатар орталық жүйке жүйесіндегі, атап айтқанда бас ми қыртысы мен ретикулярлы формациясы жатады.

М-холинорецепторлардың әр түрлі орналасуына байланысты гетерогенділігі белгіленген, олар заттарға сезімталдығының әр түрлі болуымен көрінеді. Сондықтан рецепторлардың 5 түрін бөледі:

М₁-холинорецепторлар (вегетативті ганглиде және орталық жүйке жүйесінде),

М₂-холинорецепторлар (жүректе),

М₃-холинорецепторлар (тегіс бұлшық еттерде, көбінесе эндокринді бездерде),

М₄-холинорецепторлар (жүректе, өкпе альвеоласының қабырғасында, орталық жүйке жүйесінде)

М₅-холинорецепторлар (орталық жүйке жүйесінде, сілекей бездерінде, нұрлы қабықшасында, қанның мононуклеарлы жасушаларында).

М-холинорецепторларын қоздырғанда келесі әсерлер дамиды:

- кірпікше бұлшық еттерінің жиырылуы, миоз, көз ішілік қысымның төмендеуі,

- асқазан мен ішек перистальтикасының белсенуі,

- жас, асқазанның сілекейі мен ұйқы безінің секрециясын белсендіреді,

- бронх пен қуықтың тегіс салалы бұлшықеттерінің жиырылуы,

- брадикардия, жүрек лақтырысының төмендеуі, гипотензия,

-электроэнцефалограмманың десинхронизациясы.

Никотинсезімтал холинорецепторларға (одан әрі Н-холинорецепторлар) барлық симпатикалық және парасимпатикалық жүйке жүйесіндегі, бүйрек үсті безінің милы қыртысындағы, синокаротидті аймақтағы, қаңқа бұлшықетінің пластинка ұшындағы және орталық жүйке жүйесіндегі (нейрогипофизде немесе гипофиздің артқы бөлігіндегі) торап алдындағы талшық ұштарындағы торапты нейрондар жатады.

Н-холинорецепторлардың әр түрлі заттарға сезімталдығы бірдей емес. Сонымен, вегетативті тораптың нейрональды типті Н-холинорецепторлары айтарлықтай қаңқа бұлшықеттерінің Н-холинорецепторларынан ерекшелінеді. Онымен тораптар (ганглиотежегіш заттар) мен жүйке-бұлшықет өткізгіштеріне (миорелаксанттар) талдамды тежегіш мүмкіндіктерімен түсіндіріледі.

Н-холинорецепторлар қозған кезде ұштардағы пластинкада және тораптарда потенциал әсері туындайды, тыныс алу және тамырларды қозғау орталықтарын белсендіреді, катехоламиндерді босатып шығарады.

Жүйке импульстарының берілу кезеңдері:

1. Синапс алдындағы талшықта синтезделуі мен жиналуы

2. Синаптикалық саңылауға медиатордың бөлініп шығу механизмінің қосылуы

3. Синапстан кейінгі мембрана рецепторымен медиатордың әрекеттесуі

4. Синапстан кейінгі мембрананың белсендірілген рецепторларының жасуша алмасуымен және қызметімен ұштасу механизмінің қосылуы

5. Медиатордың ферменттік әсерсізденуі немесе оның синапс алдындағы ұштарға қайта сіңірілуі және жасушаның бастапқы қалпына келуі.

Жүйке импульсінің берілу механизмі (Сурет 4.4):

1. Синапс алдындағы талшықта медиатордың синтезі мен жиналуы жүреді. АХ синтезі үшін холинацетилаза ферментінің белсенділігі мен үлкен мөлшерде холиннің аминоқышқылы қажет. Холиннің жоғарылауы жұмыс импульсінің келуінен басталады және холинацетилазаның қатысуымен медиатор синтезделінеді.

Ретикулада синтезделінетін медиатор ақуызбен, АТФ-пен қосылады – аталған компоненттер медиатордың ферменттермен бұзылуынан қорғаушы болып келеді.

2. Синапс алдындағы мембраналарда өзектер болады, оларға ішкі жағынан қайтымды медиатормен күлбірлер келеді. Жұмыс импульсі келгеннен кейін, жасуша ішіне Nа иондары кіреді, олар өзімен бірге К иондарын кіргізеді. Жасуша ішіне түскеннен кейін К иондары кальмодулин ақуызымен ұсталады және жасушаның жиырылатын элементтеріндегі ферменттерге әкелінеді. Бұл ферментке Са-тәуелді АТФ-аза (фосфатаза) жатады. Са әсерінен фермент белсенділігі артады, ал бұл ферменттің қызметі АТФ өзгеруіне әкеледі. АТФ өзгеруі кезінде энергия бөлінеді, ол актинді және миозинді жіптердің жиырылуына жұмсалады, күлбірлер жиырылып, медиатор синапстық саңылауға бөлінеді.

3. Синапстан кейінгі мембранада медиаторларға сезімтал рецепторлар бар. Бұл әрекеттесу электр күшіне негізделген: синапстан кейінгі мембранаға түсетін медиатордың оң қуаты бар (катионды басы). Рецептор карбонильді ақуыздан және теріс қуаты бар анионды орталықтан тұрады. Импульс берілген кезде медиатор мен рецептор бір-бірімен өзара орналасады және әртүрлі қуаттары болғандықтан бір-бірімен әрекеттеседі.

4. Медиатор мен рецептор арасында әрекеттесу болғаннан кейін, жұмыс істейтін мүшелер жағынан жауап жүреді, сол бірдей медиатордың әсері кезінде, бұл реакция оң немесе теріс болуы мүмкін. Мысалы, АХ бірден ішек перистальтикасын қоздыруы мен іштің өтуіне әкеледі, яғни бірдей медиатор әртүрлі ықпал туғызуы мүмкін. Егер жауап беру реакциясының күшеюі болса – Nа, Са енуі жүреді, жасуша ішілік белсенділік жоғарылайды. Са - жасушада алмасу үрдісінің биокатализаторы. Тежелу кезінде жасушада СІ үшін өзекшелер ашылады және жасуша ішіне СІ кіреді, үйексіздену орынына әсіре үйексіздену дамиды – импульстің берілу мүмкіндігінің болмауы, бір мезгілде Nа және Са жасушадан шығаратын насостар қосылады.

5. АХ 75% синапстық саңылаудан кетеді және ацетилхолинэстеразамен (АХЭ) бұзылмайды, ол қанда бұзылады (бутирилхолинэстераза) – бұл медиатордың қысқа әсер етуін түсіндіреді. БХЭ жеткіліксіздігі кезінде кейбір дәрілік заттардың әсер ұзақ болып келеді (мысалы, дитилин).

Сурет 4.4. Жүйке импульсінің берілуі мен ацетилхолиннің холинергиялық синапстағы метаболизм сызбасы.

Холинергиялық жүйеге әсер ететін заттар белсендіргіш және тежегіш болып бөлінеді. Осыған байланысты олар келесі топтарға жіктеледі:

1. М - және Н – холиномиметиктер – (антихолинэстеразды дәрілер)

2. М-холиномиметиктер

3. Н-холиномиметиктер

4. М-холинотежегіштер

5. Холинолитиктер (ганглиотежегіштер және миорелаксанттар)

---

Дата добавления: 2015-10-21