Бездердіњ љздерінде орналасќан дерттер

Шеткері эндокриндік бездерде кљптеген дерттік љзгерістер байќалуы мџмкін. Сол себептен бђл бездерде гормон љндірілуі, оныњ ќанѓа шыѓарылуы бђзылады. Эндокриндік бездерде дерттік љзгерістер:

● бездіњ ќђрылымы бџліністерінен;

● безде гормон љндірілуініњ бђзылыстарынан;

● шеткері безде гипофиздіњ троптыќ гормонын ќабылдайтын рецепторлардыњ аутоантиденелермен немесе басќа антогонистермен тежеліп ќалуынан;

● ђзаќ кљтеріњкі ќызмет атќаруынан артынан бездіњ ќалжырауынан - байќалады.

Без ќђрылымыныњ бџліністері:

√ микробтардыњ жѕне олардыњ уыттарыныњ ѕсерлерінен бездіњ ќабынуынан;

√ безде ќанайналым бђзылыстары нѕтижесінде, ќан ќђйылуынан, некроз дамуынан;

√ безде љспе љсуінен;

√ аутоиммундыќ бџліністері нѕтижесінде атрофия дамуынан т.с.с. – байќалады.

Микробтардыњ жѕне олардыњ уыттарыныњ ѕсерлері. Кљптеген микроорганизмдер жѕне олардыњ уыттары эндокриндік бездердіњ ќабынулыќ бџліністерін туындатады. Менингококтар бџйрек џсті бездерінде ќан ќђйылуымен ќабаттасатын ќабыну туындатады. Кџл ауруы кљрсетілген бездерде коагуляциялыќ некроз дамуына ѕкеледі. Індетті паротит еркектерде орхит ауруына душар етеді. Соз ауруы атабезді бџліндіруі мџмкін. Туберкулез жѕне мерез бџйрек џсті бездерініњ, атабездердіњ, ќалќаншасерік бездердіњ ќызметін бђзады.

Бџйрек џсті бездері туберкулез таяќшаларымен бџлінуден бђл бездердіњ сџлде жеткіліксіздігі немесе ќола тџстес ауру (Аддисон ауруы) дамиды. Сол сияќты басќа да бездерде туберкулез дамуы мџмкін жѕне олардыњ ќызметтерініњ жеткіліксіздігі байќалады.

Безде ќанайналым бђзылыстары жараќаттыњ ѕсерінен, ќан тамырларында тромбоз дамуынан т.б. байќалады. Содан безде ишемия, некроз дамуы, ќан ќђйылуы т.с.с жаѓдайлар оныњ ќђрылымын љзгертіп, ќызметтерініњ бђзылыстарына ѕкеледі.

Безде љспе љсуі. Эндокриндік бездерде љспе љсуі жиі байќалады.

Кейбір љспелер љздері гормон љндірмейді, тек айналасындаѓы ќалыпты без тіндерін ќысып, бездіњ семіп ќалуына ѕкеледі. Осыдан бездіњ ќызметі тљмендейді. Мѕселен, гипофиздіњ бояу ќабылдамайтын жасушаларыныњ (хромофобты) аденомасы кезінде тропты гормондардыњ љндірілуі азаюынан ќалќаншабездін, бџйрек џсті безі сыртќы ќабатыныњ жѕне жыныстыќ бездердіњ ќызметтері тљмендейді. Сонымен ќатар, бђл љспе кљру жџйкесініњ мыйдаѓы ќиылысќан жерін ќысып, тас ќарањѓы соќырлыќќа ѕкелуі мџмкін.

Безде љспе љсуі жиі гормон љндірілуініњ кљбеюімен ќабаттасады да, оныњ ќызметін кџшейтеді. Мѕселен, гипофиздіњ ќышќыл бояулармен боялатын жасушаларыныњ (эозинофилдік) аденомасы соматотропинніњ ќалыптыдан артыќ љндірілуіне ѕкеледі. Осыдан љсіп келе жатќан жас адамдарда алыптылыќ, ал, љсуі тоќтаѓан ересек адамдарда — акромегалия (грек. acros - сыртќа шыѓып тђрѓан мџше, megalos - алып, џлкен) дамиды. Соњѓы жаѓдайда дене мџшелерініњ бљлшектері (ќол саусаќтары, аяќ табаны, мђрын, иек, ќабаќ) тым џлкейіп, жуандайды. Сонымен ќатар, ішкі аѓзалар да ђлѓаяды.

Гипофиздіњ сілтілік бояулармен боялатын жасушаларыныњ (базофилдік) аденомасында кортикотропин артыќ љндіріледі. Бђл бџйрек џсті бездерініњ гормоны кортизолдыњ љндірілуін кљбейтеді де Иценко-Кушинг ауруын дамытады. Ал, љспе бџйрек џсті бездерініњ сыртќы ќабатында болса, онда Иценко-Кушинг синдромы дейді.

Егер љспе бџйрек џсті бездерініњ торлы ќабатында болса, онда адреногениталдыќ (бџйрек џсті без-жыныстыќ) синдром дамиды. Љйткені бђл аумаќта андрогендік жѕне эстрогендік ќасиеттері бар жыныстыќ гормондар љндіріледі. Бђл кезде дамитын љзгерістер науќастыњ жынысына, жасына жѕне љндірілетін гормондардыњ тџрлеріне байланысты болады. Негізінен екі тџрлі адреногениталдыќ синдром болуы мџмкін:

● гетеросексуалдыќ – науќас адамныњ жынысына ќарама ќарсы жыныстыњ гормондары љндірілуінен;

● изосексуалдыќ – науќас адамныњ љзініњ жыныстыќ гормондарыныњ тым ерте немесе артыќ љндірілуінен.

Гетеросексуалдыќ адреногениталдыќ синдром ѕйелдерде жиі кездеседі. Бђл жагдайда, љспе биологиялыќ ѕсері бойынша еркектердіњ жыныс гормондарына сѕйкес гормондарды (андростендион, андростерон) љндіреді. Љндірілген гормондар кері байланыс зањдылыѓы бойынша гипофизде љндірілетін гонадотропиндердіњ тџзілуін тежейді. Осыдан анабездіњ жѕне ѕйелдердіњ екінші жыныстыќ белгілерініњ кері дамуы байќалады. Андрогендердіњ ѕсерінен ѕйелдерде еркектердіњ екінші жыныстыќ белгілері дамиды (маскулинизация): еркектерге тѕн саќал, мђрт љсе бастайды (вирилизм), етеккірі тоќтайды (аменорея).

Кейде љспе бірнеше бездерде бірден љсуі мџмкін. Аденогипофизде, ќалќаншасерік бездерде, ђйќыбезде бір мезгілде дамитын љспе кездеседі. Олардыњ біреуі немесе барлыѓы гормон љндіруі ыќтимал. Демек, бђл аурудыњ клиникалыќ кљріністері љндірілген гормондардыњ тџрлеріне байланысты болады. Осындай љспе љсуініњ мысалы ретінде Золлингер-Еллисон синдромын келтіруге болады. Бђл синдром кезінде ђйќыбезде, ђлтабарда гастрин љндірілуі кљбеюден, асќазанныњ ќышќылдыѓы кљтеріліп, онда ойыќ жара жиі дамиды.

Кейбір жаѓдайларда басќа аѓзаларда орналасќан љспе эндокрњндік бездерге метастаза таратуы мџмкін. Бђл метастазалар без тінін ыѓыстырып, оныњ ќызметін ѕлсіретеді. Мѕселен, емшектіњ обыр љспесі гипофиздіњ артќы бљлігіне метастаза таратып, ќантсыз диабет дамуына ѕкеледі. Љкпеніњ обыр љспесі бџйрек џсті бездеріне, асќазанныњ обыры љспесі анабездерге метастаза таратады.

Бездердіњ аутоиммундыќ бџліністері. Б ез ќызметтерініњ бџліністері жиі аутоиммундыќ џрдістерден болады. Без тіндеріне ќарсы аутоантиденелер, сезімталдыѓы кљтерілген Т-лимфоциттер тџзілуі ыќтимал. Кљрсетілген аутоантиденелер мен сезімталдыѓы кљтерілген лимфоциттер эндокриндік бездерді шабуылдап, олардыњ бџліністеріне ѕкеледі жѕне атќаратын ќызметтерін бђзады. Мѕселен, ќалќанша, ќалќаншасерік, бџйрек џсті бездерініњ, ђйќыбездіњ аутоиммундыќ бџліністері жѕне олардыњ атрофиясы даму мџмкіншіліктері жиі кездеседі.

Хашимото жариялаѓан тиреоидиттіњ даму негізінде аутоиммундыќ џрдістердіњ мањызы ѕбден дѕлелденген. Бђл дерт кезінде ќалќанша бездерініњ ќалыптыдан љсіп кетуі (зоб), ќызметініњ жеткіліксіздігі (гипотиреоз) байќалады. Бездіњ ќђрылымы љзгеріп, без тінінде лимфоциттердіњ жиналып, шоѓырланып ќалуы болады, оныњ кљпіршіктері азайып, дѕнекер тін тым артыќ љсіп кетеді. Біртіндеп микседема дамиды.

Диабеттіњ 2-тџрінде ђйќыбездіњ инсулин љндіру ќызметі аутоиммундыќ бџліністерден бђзылуы мџмкін. Бђл кезде џйќы безініњ альфа -жѕне бета- жасушаларына ќарсы аутоантиденелер мен сезімталдыѓы кљтерілген Т-лимфоциттер љндіріледі. Кљрсетілген аутоантиденелер мен лимфоциттер ђйќыбез жасушаларыныњ сыртындаѓы глюкозаны ќабылдайтын рецепторларѓа немесе Са² иондарын байланыстыратын мембрананыњ бљлшектеріне ќарсы баѓытталѓан болуы мџмкін. Сол себептен олар, біріншіден, инсулин мен глюкагонныњ тџзілуін, екіншіден олардыњ ќанѓа шыѓарылуын бђзады. Осыдан ќантты диабеттіњ клиникалыќ кљріністері де ѕртџрлі болады.

Бџйрек џсті бездерініњ аутоиммундыќ бџліністері нѕтижесінде олардыњ созылмалы жеткіліксіздігі дамып, Аддисон ауруыныњ кљріністері байќалады.

Безде гормон љндірілуініњ бђзылыстары. Безде гормон љндірілуініњ бђзылыстары туа біткен жѕне жџре пайда болѓан себептерден дамиды. Туа біткен гормон љндірілуініњ бђзылыстары гормон тџзілуініњ тектік аќауларынан болады.

Туа біткен гормон тџзілуініњ бђзылыстары. Эндокриндік бездерде гормон тџзілуі кљптеген ферменттердіњ ќатысуымен болатын кљп сатылы, кџрделі џрдіс. Ферменттердіњ тџзілуі белгілі гендердіњ белсенділігіне байланысты. Сол себептен бђл гендердіњ мутациясы гормон љндіруге ќатысатын ферменттердіњ тџзілуін бђзады немесе љзгерген ферменттер тџзілуін туындатады. Осыдан гормон љндірілуі бђзылады, бездіњ негізгі атќаратын ќызметі ѕлсірейді, гормон љндірілу тізбегінде тежелу орнына дейінгі аралыќ љнімдер кљбейіп, ќанѓа тџседі. Бђл аралыќ љнімдер басќа гормондыќ ѕсер етуі мџмкін. Сол ѕсерлеріне ќарай ѕртџрлі дерттік љзгерістер дамиды. Толыќ гормондардыњ љндірілмеуінен немесе басќа биологиялыќ белсенді гормондар љндірілуінен, эндокриндік жџйеніњ љзін-љзі реттеуге ќатысатын кері байланыс зањдылыќтары љзгеріп, кџтпеген дерттік џрдістер дамиды.

Жџре пайда болѓан гормон тџзілуініњ бђзылыстары. Ѕртџрлі уыттар-дыњ, дѕрі-дѕрмектердіњ, ќоректенудіњ ерекшеліктерінен жѕне гормон тџзілуіне ќажетті заттардыњ (йод, мырыш т.б.) тапшылыѓынан гормон љндірілуініњ бђзылыстары байќалады. Мѕселен, метирапонныњ ѕсерінен бџйрек џсті бездерініњ сыртќы ќабаты гормондары љндірілуі бђзылады, гипокортицизм дамиды. Мерказолил ќалќаншабез гормондары тџзілуін азайтып, гипотиреоз дамытады. Тамаќќа кѕді (кабачки), тђрып (редька), шалќан (репа) тым артыќ пайдаланудан ќалќаншабез гормондары тџзілуі азаяды.

Йод ќалќаншабез гормондары тџзілу џшін, мырыш жыныстыќ гормондар жѕне инсулин тџзілуіне ќажетті заттар. Сондыќтан йод тапшылыѓынан гипотиреоз, мырыш тапшылыѓынан гипогонадизм жѕне инсулинніњ жетіспеушілігі дамуы мџмкін.

Шеткері безде гипофиздіњ троптыќ гормонын ќабылдайтын рецепторлардыњ тежеліп ќалуы. Гипофиздіњ троптыќ гормондарын ќабылдайтын шеткері без рецепторлары аутоантиденелермен немесе басќа антагонистермен тежеліп ќалуы мџмкін. Содан троптыќ гормондарѓа жауап ќайтармайды да без гипофиз арќылы реттелінбейді. Осыдан бездіњ функциясы тљмендейді. Мѕселен, ќалќанша безде гипофиздіњ тиретропин гормонын ќабылдайтын рецепторлар аутоантиденелермен тежеліп ќалуынан гипотиреоз дамиды.

Бездердіњ ђзаќ кљтеріњкі ќызмет атќаруынан, артынан олардыњ ќалжырауы. Бездер ђзаќ мерзім кљтеріњкі ќызмет атќаруынан артынан олардыњ ќызметініњ ќалжырауы байќалады. Мѕселен, таѓаммен жењіл ќорьггылатын кљмірсуларын жиі пайдаланудан ќанда ќанттыњ дењгейі кљтерілуі ђйќы безінде инсулинніњ љндірілуін арттырады. Бђл жиі ќайталанатын, ђзаќќа созылѓан болса, артынан ђйќы безініњ ќызметін ѕлсіретуі мџмкін. Осыдан тѕтті таѓамдармен, ђн љнімдерімен артыќ ќоректенетін, ќантты диабет дамуына тђќым ќуатын бейімділігі бар, адамдарда ќантты диабет дамуы ыќтимал.

Осындай жаѓдай аденогипофиздіњ љспелері кездерінде байќалады. Мѕселен, соматотропин немесе кортикотропин артыќ љндірілетін акромегалия немесе Иценко-Кушинг аурулары кездерінде ђзаќ гипергликемиядан ђйќыбез ђдайы артыќ ќызмет атќарып тђрады. Артынан кљрсетілген дерттерге ќантты диабет ќосылады.

Гормондардыњ безден тыс жѕне шеткері ѕсер ету тетіктерініњ бђзылыстары

Гормон белсенділігініњ безден тыс бђзылыстары. Ќандаѓы гормонныњ белсенділігі:

● ѕсерсіз прогормоннан белсенді гормонѓа ауысу мџмкіншіліктерінен;

● ќан плазмасындаѓы нѕруыздармен байланысу дѕрежесінен;

● ќандаѓы гормонныњ ыдыратылуы бђзылыстарынан;

● гормонѓа ќарсы аутоантиденелердіњ немесе басќа антагонистері болуынан – байланысты болады.

Бездерден, нѕруыздардан тђратын гормондар, прогормондар тџрінде шыѓарылады. Артынан олар ыдырап белсенді гормондарѓа айналады. Мѕселен, кейбір ќантты диабетпен ауыратын науќастарда инсулин молекуласы С- пептидпен байланысќан болады. Бђндай инсулинді проинсулин дейді. Оныњ физиологиялыќ белсенділігі болмайды. Ќалыпты жаѓдайларда проинсулиннен С-пептид ђйќыбезде немесе шеткері тіндерде ажыратылып, алынады да, ол белсенді инсулинге айналады. Кейде прогормондар белсенді гормондарѓа айналмайды. Сол себептен бђл гормондардыњ белсенділігі болмай, олардыњ тапшылыќтыѓы дамиды. Т₄ гомоны йод молекуласынан ажыратылып, трийодтиронинге айналады, оныњ биологиялыќ ѕсері жоѓары болады. Сондыќтан Т₄ прогормон болып есептеледі. Тироксин трийодтиронинге, проренин ренинге, ангиотензиноген ангиотензинге айналмауынан олардыњ жеткіліксіздігі байќалады.

Безден шыќќан гормондар ќанда бос жѕне нѕруыздармен байланысќан тџрлерінде болады. Ќалќаншабездіњ гормондары тироксинді байланыстыратын глобулинмен, андрогендер тестестерон-эстрадиолды байланыстыратын глобулинмен, кортизол мен прогестерон-транскортинмен т.с.с. байланыстырылады. Нѕруыздармен байланысќан гормондардыњ биологиялыќ белсенділігі болмайды. Ќандаѓы гормон мљлшерініњ 98%-ы нѕруызбен байланысќан тџрінде болады. Гормонныњ тек нѕруызбен байланыспаѓан бос тџрі ѓана биологиялыќ ѕсер етеді.

Ќан нѕруыздары мен кортикостероидтардыњ байланысуыныњ љзгерістері осы гормондардыњ физиологиялыќ белсенділігі тљмендеуіне немесе жоѓарылауына ѕкеледі. Ќан сарысуында нѕруыздар азаюы кездерінде (бауыр ќызметі жеткіліксіздігінде, нефроздыќ синдром кезінде т.б.) емдік маќсатта кортизолдыњ тіпті аз мљлшерін енгізуден, Иценко-Кушинг синдромыныњ белгілері байќалады. Тиреоидтыќ гормондардыњ нѕруыздармен байланы-суыныњ бђзылыстары гипо-немесе гипертиреозѓа ѕкеледі. Инсулинніњ нѕруыздармен байланысуыныњ кџшеюі инсулин жетіспеушілігін туындатады.

Гормондар организмде нысана-жасушаларда, бауыр мен бџйректе ыдыратылады. Гормондармен иммундыќ кешендер макрофагтарда ѕсерсіздендіріледі. Пептидтік гормондар нысана-жасушалардыњ протеолиздік ферменттерініњ ѕсерлерімен белсенділігін жояды. Сонымен, гормондардыњ ыдыратылуыныњ бђзылыстары бауыр жѕне бџйрек ќызметі жеткіліксіздіктерінде байќалады. Кортизолдыњ ыдыратылуы баяулаѓанда ол организмде кљбейеді. Содан кері байланыс зањдылыѓы бойынша бџйрек џсті бездерініњ ќызметі тежеледі.

Осындай жаѓдайлар жыныстыќ гормондар, ѕлдостерон т.б. гормондар ѕсерсіздендірілмегенде байќалады; жѕне олар ђзаќ мерзім организмде жоѓары дењгейде саќталып ќалады. Сол себепті бауыр ќызметі жеткіліксіздігінде салдарлыќ ѕлдостеронизм дамып, дененіњ ісінуі болады.

Сонымен бірге, пептидтік гормондардыњ белсенді орталыќтары тежеліп ќалуы мџмкін. Содан гормонныњ биологиялыќ ѕсері болмайды.

Гормондардыњ ѕсерсіздену жолдары мына жаѓдайларда болуы мџмкін:

● кейбір гормондардыњ аутоантиденелермен байланысып ќалуынан;

● гормонныњ белсенді орталыѓы немесе тђтас молекуласыныњ конформациялыќ љзгерістерінен.

Гормондардыњ аутоантиденелермен байланысып ќалуынан олардыњ белсенділігі жоѓалады. Сырттан енгізілген гормондарѓа антиденелер љндірілетіні кљптен белгілі. Мѕселен, инсулинмен, соматотропинмен, кортикотропинмен емделген науќас адамдардыњ денесінде осы гормондарѓа ќарсы арнайы антиденелер љндірілетіні аныќталѓан. Осыдан: бђл гормондармен науќастарды ђзаќ емдеу кездерінде артынан олардыњ ѕсері болмай ќалатыны белгілі. Ол гормондарѓа ќарсы адам денесінде аутоантиденелер љндірілуімен байланысты болуы ыќтимал.

Гормондардыњ белсенді орталыќтарыныњ немесе олардыњ тђтас молекуласыныњ конформациялыќ љзгерістері олардыњ тџзілуін ќадаѓалайтын гендердіњ мутациясы нѕтижесінде гормон молекуласында: аминќышќылдарыныњ кењістіктерде орналасу тѕртібі бђзылыстарынан немесе бір аминќышќылыныњ екінші аминќышќылымен ауысуынан болады. Мѕселен, инсулинніњ белсенді орталыѓында бір аминќышќылы екінші амињќышќылымен ауысып кету мџмкіншілігі аныќталѓан. Осындай мџмкіншілік басќа гормондарда да, соныњ ішінде соматотропинде де байќалады. Бђндай жорамал клиникалыќ баќылаулардан алынѓан. Мѕселен, кейбір ергежейлілердіњ ќанында соматотропин жоѓары дењгейде аныќталады. Соѓан ќарамай, бђндай балалардыњ бойы љспейді. Бђндай науќас балаларѓа соматотропинді сырттан енгізсе, онда олардыњ бойы љсе бастайды. Осыдан баланыњ љзініњ љсу гормоныныњ белсенділігі тљмендеген деп тђжырымдауѓа болады.

Сонымен бірге, гормондардыњ шеткері ѕсер ету тетіктерініњ бђзылыстары болуы мџмкін. Олар мына жаѓдайларда:

● нысана тіндерде гормондарды ќабылдайтын рецепторлардыњ тђќым ќуатын аќаулары нѕтижесінде;

● нысана-жасушалардыњ мембраналарында тектік аќаулар болуынан;

● нысана-жасушалардыњ гормондарды ќабылдайтын рецепторлары бљгеліп ќалуынан;

● нысана-жасушалардыњ семіп ќалуынан немесе бџліністерінен - байќалады.

Гормондардыњ ѕсерін ќабылдайтын тіндердегі рецепторлардыњ бљгеліп ќалуы. Гормон ѕсерін ќабылдайтын рецепторлардыњ бљгелуі гормон жеткіліксіздігініњ кењ тараѓан тџрі.

Ќазір 60-ќа жуыќ гормондардыњ ѕсерін ќабылдайтын рецепторлар белгілі. Оныњ жартысынан астамы жасушалардыњ сыртќы мембранасында, басќалары жасуша ішінде (цитоплазма, ядрода) орналасќан.

Барлыќ гормондар нысана-жасушаларына ѕсер ету жолдарына ќарай шартты т8рде екі топќа бљлінеді. Олар љзара байланысты жѕне љзара ѕсерлерде болады. Бірінші топтаѓы гормондар жасушалардаѓы ѕртџрлі зат алмасу џрдістерін жасушаныњ сыртќы ќабыѓынан ќадаѓалайды. Бђндай реттеуді сырттан реттеу немесе дистантты реттеу дейді. Бђл топќа нѕруыздыќ, полипептидтік гормондар, катехоламиндер, кейбір биогендік аминдер жатады. Бђл гормондар нысана-жасушалардыњ сыртында меншікгі рецепторлармен байланысады, аденилатциказа ферментін ѕсерлендіреді де, цАМФ тџзілуін кљбейтеді. Соњѓысы протеинкиназаны ѕсерлеп, нѕруыздыќ заттарды фосфорлайды.

Гормондардыњ екінші тобы биологиялыќ ѕсерін жасуша ішіне кіріп реттейді. Бђларды тікелей реттейтін гормондар дейді. Оларѓа андрогендер, эстрогендер, прогестиндер жѕне кортикостериодтар жатады. Бђл стероидтыќ гормондардыњ ѕсері негізінде белгілі генніњ ѕсерленуі жатады. Соныњ нѕтижесінен сѕйкес ферменттіњ пайда болуы кљбейеді, белгілі метаболизмдік заттар тџзіледі.

Стероидтыќ гормондардыњ жасуша ядросындаѓы тектік ќђрылымдарѓа жету жолында џш сатыны:

● жасушаѓа енген гормон цитоплазмадаѓы арнайы рецепторлыќ нѕруызбен байланысуын;

● «стероид + рецепторлыќ нѕруыз» кешені ѕсерленуін (модификациясын);

● стероидтыќ гормонныњ жасуша ядросына енуін жѕне хроматинніњ арнайы бљлшегімен ќосылуын ажыратуѓа болады.

Ѕсерлі гормондар жасушадаѓы немесе оныњ ішіндегі љзініњ рецепторларын таба алмайды. Љйткені рецепторлар молекуласыныњ ќђрылымы бойынша гормонѓа ђќсас басќа заттармен байланысып ќалуы мџмкін немесе рецепторлардыњ молекуласында конформациялыќ љзгерістер пайда болуы ыќтимал. Ѕртџрлі стрестік жаѓдайларда жасуша ќабыќтарында липидтердіњ асќын тотыѓуы мембраналардыњ микротђтќырлыѓын жоѓарылатып, рецепторлардыњ белсенді ќозѓалыстарын шектейді.

Жасушаныњ кезкелген рецепторы нѕруыздыќ жѕне гликолипидтік бљлшектерінен тђрады. Соњѓысымен жасуша мембранасына бекітіледі. Гликолипидтердіњ антигендік ќасиеті болады. Сондыќтан рецепторлардыњ бђл бљлшектеріне ќарсы аутоантиденелер мен сезімталдыѓы кљтерілген Т-лимфоциттер љндірілуі ыќтимал. Бђл ќђбылыс кейбір микробтардыњ немесе вирустардыњ ѕсерлерінен љршіп кетуі мџмкін.

Рецепторлардыњ бір бљлшегі арнайы гормондарды, медиаторларды, уыттарды т.б. заттарды танитын ќызмет атќарса, екінші бљлшегі кљрсетілген заттармен љзара ѕсерлескеннен кейін жасуша ішіне, белгілі биохимиялыќ џрдістердіњ љтуіне ќажетті, дабыл жеткізеді. Осыѓан байланысты аутоантиденелер рецепторлардыњ кљрсетілген екі бљлшектерініњ біріне ќарсы баѓытталѓан болуы мџмкін. Сол себептен аутоантиденелердіњ рецепторларымен байланысуларыныњ нѕтижелері де ѕртџрлі болады. Мѕселен, егер аутоантиденелер рецепторлардыњ гормонды танитын бљлшегімен байланысса, онда табиѓи гормон немесе сырттан енгізілген гормон рецептормен байланыса алмайды. Осыдан, ќанда гормонныњ дењгейі ќалыпты болѓанына ќарамай, бездіњ ќызметі жеткіліксіз болады. Сырттан енгізілген гормон физиологиялыќ ѕсер етпейді.

Егер антидене рецепторлардыњ дабыл жеткізетін бљлшегімен байланысса, онда табиѓи гормон сияќты ѕсер етеді. Осыдан бездіњ ќызметі кљтерілуімен кљрінетін ѕйгіленімдер пайда болады. Бђл эндокриндік бездердіњ љзін-љзі реттейтін кері байланыс зањдылыѓы бойынша табиѓи гормонныњ љндірілуін азайтады. Сонымен бірге, антиденелер мен рецепторлар байланысуынан «антиген-антидене» кешені ќђрылып, антидененіњ тџріне ќарай, комплемент жџйесініњ белсенділігін арттырады, рецепторлардыњ ќђрылымдыќ љзгерістерін туындатады.

Кейде жасушаныњ сыртќы бетінде «антидене+рецептор» кешендері бір жерде топталып жиналуынан олар жасуша ќабыѓыныњ ішіне ќарай тартылып жђтылады. Лизосомалыќ ферменттердіњ ѕсерлерінен «антидене+рецептор» кешендері ыдыратылады. Бђл рецепторлардыњ орнына жања рецепторлар љндіріледі. Бђндай жаѓдайлар жиі ќайталануынан, артынан жасушаныњ жања рецепторлар тџзу ќабілеті тљмендеп, олардыњ саны мџлде азайып кетуі мџмкін.

Рецепторлардыњ жасуша ішіне жђтылып, ыдыратылып жѕне жања рецепторлар љндіріліп тђруы ќалыпты жаѓдайларда да болып тђрады. Осылай гормондардыњ ќандаѓы дењгейі тым кљтеріліп кеткенде жасушалар рецепторларын азайтып ќорѓанады. Тым ќомаѓай адамдарда нысана-жасушалардыњ инсулинге сезімталдыѓы тљмендейді. Осы себептен ђйќы безінде инсулин љндірілуі артады. Нысана-жасушаларда инсулинніњ артыќ мљлшеріне жауап ретінде рецепторлар азаяды. Ќантты диабет 2-тџрі дамиды. Бђндай науќастарды артыќ тамаќтануды тию арќылы емдеуге болады.

Эндокриндік бездердіњ ќызметтерініњ бђзылыстары љндірілген аутоантиденелердіњ ќасиеттерімен жѕне олардыњ љзара ќатынастарымен аныќталады. Жиі жасуша ќабыќтарындаѓы рецепторлардыњ ѕртџрлі бљлшектеріне аутоантиденелер љндірілуі мџмкін. Мѕселен, біркелкі тараѓан уытты зобпен ауырѓан 95% емделмеген науќастардыњ жасушаларындаѓы тиреотропинніњ ѕсерін ќабылдайтын рецепторларѓа ќарсы аутоантиденелер аныќталады. Олар аныќтау ѕдістеріне ќарай ѕртџрлі аталады. Олардыњ кейбіреулері рецепторлардыњ танымалдыќ бљлшегіне, басќалары дабыл жеткізу бљлшегіне баѓытталѓан болады. Кљрсетілген аутоантиденелердіњ барлыѓы рецептормен тиреотропинніњ байланысуын ѕлсіретеді. Біраќ, бђл аутоантиденелердіњ кейбір тџрлері рецептормен байланысуынан аденилатциклаза-цАМФ ѕсерленіп, Т₃ жѕне Т₄ гормондарыныњ тџзілуі артады, гипертиреоз дамиды. Басќа тџрлерініњ байланысуынан тек ќалќанша бездердіњ жасушалары кљптеп љсіп-љніп кетеді. Бђл жасушалар тиреоидтыќ гормондарды артыќ љндірмейді. Осыдан ќалќанша бездерініњ кљлемі ђлѓайып, зоб дамиды.

Жасуша рецепторларына ќарсы аутоантиденелердіњ љндірілуі идиотип-антиидиотиптік љзара ќатынастардыњ бђзылыстарымен тџсіндіріледі.

Ќандайда болмасын гормонныњ арнайы антигендік ќасиетін аныќтайтын жѕне жасуша рецепторымен байланысатын молекулалар тобына ќарсы арнайы антидене љндіріледі. Бђл антидененіњ гормонмен байланысатын арнайы ќђрылым бљлшегін идиотип деп атайды. Идиотип гормонныњ антигендік арнайы тобыныњ айнадаѓы шаѓылысы болып келеді. Сол себептен идиотип гормонныњ арнайы антигенімен байланыса алады. Біраќ, идиотиптіњ љзі организмніњ иммундыќ жџйесімен бљтен зат болып танылады. Сондыќтан организмде идиотипке ќарсы арнайы антиденелер љндіріледі. Бђл антиденелерді анти-идиотиптік антиденелер деп атайды. Антиидиотиптік антиденелер гормондардыњ жасуша рецепторларымен байланысатын молекулалар тобына ђќсас ќђрылады. Сол себептен олар ѕрі идиотиптік антиденелермен, ѕрі нысана-жасушалардыњ гормондарды ќабылдайтын рецепторларымен байланыса алады.

Кљпшілік адамдарда жасуша рецепторларына ќарсы антиденелер аныќталмайды. Ќалыпты жаѓдайларда адамныњ љзініњ гормондарына иммундыќ шыдамдылыќ (толеранттыќ) болады да, оларѓа иммундыќ жџйе жауап ќайтармайды. Адамныњ љзініњ жасушаларындаѓы рецепторларѓа иммундыќ жџйе жауап ќайтару џшін осы жџйеніњ љзінде белгілі бір ерекшеліктер болуы ќажет. Бђл ерекшеліктер тђќым ќуатын туа біткен жѕне жџре пайда болѓан болуы мџмкін. Туа біткен ерекшеліктер тін џйлесімділігініњ антигендерімен аныќталады. Мѕселен, HLA-B8-DW3-DR3 антигені бар адамдарда гормон ѕсерлерін ќабылдайтын жасуша рецепторларына ќарсы аутоантиденелер жиірек аныќталады.

Жџре пайда болѓан иммундыќ жџйеніњ ерекшеліктері ѕртџрлі ђзаќ ауыртпалыќтардан, жандџниелік кџйзелістердіњ нѕтижесінде немесе кейбір вирустардыњ (гепатит, паротит, ќызамыќ т.б.) ѕсерлерінен дамуы ыќтимал. Стрестік жаѓдайлардыњ ѕсерлеріне жауап ретінде эндокриндік бездер гормон љндіруін арттырады. Ќанда гормондардыњ дењгейі кљтерілуіне шеткері аѓзалар мен тіндер рецепторлардыњ санын азайтуымен жауап ќайтарады. Жасушалардыњ ќабыќтарында липидтердіњ асќын тотыѓуынан рецеп-торлардыњ нѕруыздарында конформациялыќ љзгерістер пайда болуы ыќтимал. Осыдан рецепторлар бљтен зат ретінде танылып, оларѓа ќарсы аутоантиденелер љндірілуі мџмкін.

Жђќпалы аурулар туындататын вирустар жасуша ќабыќтарындаѓы рецепторлармен байланысып, жасуша ішіне енеді. Егер бђл рецепторлар гормондарды ќабылдайтын рецепторлар болса, онда жењіл тџрде идиотип-антиидиотип араќатынастары бойынша рецепторларѓа ќарсы аутоантиденелер љндіріледі. Осылай вирустар антирецепторлыќ антиденелердіњ љњдірілуін арттырады. Вирустыќ жђќпалы аурулардан кейін балаларда инсулинге тѕуелді диабет дамуында осы тетіктердіњ мањызы бар.

Осы кљрсетілгендердіњ нѕтижесінде эндокриндік бездерде љндірілген гормондардыњ ѕсерлерін шеткері аѓзалар мен тіндер ќабылдамайды, гормондардыњ безден тыс салыстырмалы жеткіліксіздіктері дамиды. Бђндай жаѓдайларда организмдегі гормондардыњ дењгейі ќалыпты немесе жоѓары болуы мџмкін. Емдік маќсатпен сырттан енгізілген гормон ѕсер етпейді. Тек гормонды тым кљп мљлшерде енгізгенде ѓана біраз емдік ѕсер етеді.

Осындай жаѓдайлар ќантсыз диабеттіњ вазопрессинге тљзімді тџрінде, гипофиздік ергежейліліктіњ кейбір тџрлерінде байќалуы мџмкін. Жалѓан гипопаратиреоз кезінде де сырттан енгізілген паратгормон емдік ѕсер етпейді.

Кортизолды ќабылдайтын рецепторлардыњ бљгелуі аллергиялыќ дерттер кездерінде болуынан безден тыс глюкокортикоидтардыњ жеткіліксіздігі дамиды.

Эндокриндік бездердіњ ќызметтерініњ бђзылыстары

Эндокриндік бездердіњ ќызметі тљмендеуін гипофункциясы, жоѓарлауын гиперфункциясы дейді.

Біраќ, кейбір эндокриндік бездер бірнеше гормондар љндіреді. Меселен, гипофиз бірнеше троптыќ гормондар (АКТГ, СТГ, ТТГ, ГТГ т.б.), бџйрек џсті бездері глюкокортикоидтыќ, минералокортикоидтыќ, жѕне жыныстыќ гормондар љндіреді. Осыѓан байланысты кейбір эндокриндік аурулар бездіњ барлыќ гормондары љндірілуі бђзылыстарымен кљрінеді. Мѕселен, аденогипофиздіњ некрозы, ќабыну немесе ќан ќђйылу нѕтижесінде байќалады жѕне оныњ барлыќ гормондарыныњ љндірілуі тоќталады. Содан аденогипофиздіњ толыќ жеткіліксіздігі дамиды. Осындай ауруды Симмондс ауруы дейді. Бђл кезде бџйрек џсті бездерініњ сыртќы ќабатыныњ, ќалќаншабездіњ, жыныстыќ бездердіњ ќызметтері бђзылады, гипокортицизм, гипотиреоз, гипогонадизм дамиды. Љсу гормоны љндірілуі болмауынан зат алмасуларыныњ бђзылыстары байќалады.

Басќа эндокриндік бђзылыстарда жекелеген гормонныњ љндіріліп шыѓарылуы бђзылады. Мђндай жаѓдайды эндокриндік бездіњ џлестік гиперфункциясы немесе гипофункциясы деп атайды. Мѕселен, аденогипофизде тек љсу гормоныныњ љндірілуі жетіспеуінен балалардыњ бойы љсуі баяулайды, ергежейлілік дамиды.

Сонымен ќатар, эндокринопатиялар кездерінде бездердіњ дисфункциясы байќалады. Мѕселен, туа біткен адреногениталдыќ синдром кезінде бџйрек џсті бездерініњ сыртќы ќабатында, стероидтар тџзілуіне ќажетті фермент-тердіњ тежелуінен, кортизол љндірілуі ќатты бђзылып, жыныстыќ гормондардыњ љндірілуі артып кетеді.

Бездердіњ гипофункциясы мына жаѓдайларда байќалады:

● орталыќ реттелулерініњ бђзылыстарынан;

● гормон љндіріліп шыѓарылуы азаюдан;

● гормондардыњ безден тыс жеткіліксіздігінен;

● нысана-тіндердіњ гормонѓа сезімталдыѓы азаюынан (жоѓарыдан ќарањыз).

Бездердіњ гиперфункциясы мына жаѓдайларда дамиды:

● гормонныњ немесе оныњ белсенді аралыќ љнімдерініњ тым артыќ љндірілуінен; ол љз алдына:

√ безде љспе љсуінен;

√ кері байланыс негізінде бездердіњ љзін-љзі реттеу тетіктері жеткіліксіздігінен; (мѕселен, ђйќыбездіњ β-жасушаларыныњ ќандаѓы глюкозаныњ дењгейіне немесе гипоталамус нейрондарыныњ глюкокортикодтарѓа, кортикотропинге сезімталдыѓы тљмен болуы мџмкін);

√ гормон љндіретін жасушалардыњ тым артыќ тџрткіленуінен; (мѕселен, ќалќаншабездіњ рецепторлары тиреотропин молекуласына ђќсас аутоантиденелермен ђдайы тџрткіленуінен тиреотоксикоз (Базед ауруы) дамиды, жџрек ќызметі жеткіліксіздігі жѕне гиповолемия кездерінде кљлемдік рецепторлардыњ ђдайы ќоздырылуынан ѕлдостерон артыќ љндіріледі);

√ гормон тџзілуі бђзылыстары кездерінде оныњ белсенді аралыќ љнімдері артыќ жиналып ќалуынан (мѕселен, адреногениталдыќ синдром)- байќалады.

● гормондардыњ безден тыс белсенділігі артып кетуінен; ол љз алдына:

√ гормондардыњ ѕдеттен тыс аѓзаларда љндірілуінде; мѕселен, кењірдекшелердіњ обыр љспесі гипофиздіњ гормондарын, емшек обыры ќалќаншабез гормондарын љндіреді;

√ шеткері тіндерде прогормондардыњ белсенді гормондарѓа артыќ айналуынан; мѕселен, денеде май тым артыќ жиналуы кезінде эстрогендер, бауыр аурулары кездерінде андростендионныњ эстрогендерге айналуы артады;

√ гормон емдік маќсатта артыќ енгізілуінен немесе ќызыл мия тџбірініњ препараттарымен емдеуден;

√ гипопротеинемия (ашыѓу, бауыр ќызметі жеткіліксіздігі немесе нефроздыќ синдром) кездерінде гормондардыњ ќан сђйыѓы нѕруыздарымен байланысуы азаюдан – байќалады.

● нысана-тін рецепторларына аутоантиденелер ѕсер еткенде.

Ішке сљлденістік бездердіњ бђзылыстарын эндокринопатиялар дейді.Олар бір бездік (моногландулярлыќ) немесе кљп бездік (плюриг-ландулярлыќ) болып ажыратылады.

Кљп бездік эндокринопатиялар:

● гипоталамустыќ-гипофиздік;

● аутоиммундыќ;

● рецепторлыќ;

● тђќым ќуатын болып ажыратылады.

Гипоталамустыќ-гипофиздік кљп бездік эндокринопатиялар гипо-физдіњ толыќ жеткіліксіздігінде гипотиреоз, гипокортицизм, гипогонадизм тџрлерінде байќалады.

Оныњ аутоиммундыќ тџрінде аутоантиденелер антигендік ќасиеті бірдей немесе ђќсас бірнеше бездерді бџліндіреді. Содан ќантты диабетт34 2-тџрі, аутоиммундыќ тиреоидит, гипопаратиреоз жѕне бџйрек џсті бездерініњ жыныстыќ функциясыныњ жеткіліксіздігі дамиды. Осындай дертті аутоиммундыќ Шмидт синдромы дейді.

Рецепторлыќ плюригландулярлыќ эндокринопатиялар G-нѕруыздарынан тђратын гормон рецепторларында аќау болудан дамиды. Содан нысана-жасушалардыњ рецепторларыныњ кљптеген гормондарѓа сезімталдыѓы азаяды. Осындай жаѓдайдан жалѓан гипопаратиреоз, гипергонадотроптыќ гипогонадизм, біріншілік гипотиреоз дамиды.

Тђќым ќуатын плюригландулярлыќ эндокринопатиялар ѕртџрлі гормон љндіретін жасушаларда, онкогендердіњ љршіп кетуінен, љспелер дамуымен сипатталады. Олар MEN-1, IIa, IIb (аѓылш. multiple endocrine neoplasia-кљптеген ішке сљлденістік љспелер) –деп белгіленеді.

MEN-1 синдромы 11-хромосомадаѓы супрессор-генніњ (антионкогенніњ) аќауынан дамиды. Бђл кезде ќалќаншасерік без љспесі, ђйќыбез жасушаларында (гастринома, инсулинома, глюкагонома немесе випома), соматотропинома, пролактинома жѕне кортикотропинома дамиды.

MEN-синдромныњ басќа тџрлерінде жорамал бойынша, 10-хромосомада орналасќан RET-протоонкогенніњ аќауы болады. Содан тџзілген онкоген љсу факторларына рецептор болады. Бђл кездерде ќалќанша бездерініњ С-жасушаларында обыр љспесі жѕне бџйрек џсті бездерініњ мыйлыќ ќабатында ќатерлі немесе ќатерсіз љспелер (феохромоцитома) дамиды.

Антты диабет

Инсулинніњ бездік немесе безден тыс жеткіліксіздіктерінде ќантты диабет (грек. diabetes-шыжыњ) дамиды. Ол организмде инсулинніњ толыќ немесе салыстырмалы жеткіліксіздіктерінен дамитын зат алмасуларыныњ бђзылыстарымен, ќан тамырларыныњ, жџйкелердіњ жѕне ѕртџрлі аѓзалар мен тіндердіњ дерттік љзгерістерімен сипатталатын ауру.

Бџкіл ѕлемдік денсаулыќ саќтау ђйымыныњ (БДЂ) жіктеуі (1981 ж.) бойынша ќантты диабеттіњ ењ кењ тараѓан екі тџрі бар: диабеттіњ І-тџрі (инсулинге тѕуелді диабет)жѕне II-тџрі (инсулинге тѕуелсіз диабет).

I-тџрі — 25 жасќа дейінгі жастарда жѕне балаларда кездесетін диабет инсулинніњ бездік жеткіліксіздігінен оныњ толыќ болмауынан дамиды. Ол сырќат адамныњ ќатты арып-азуымен ауыр тџрде љтеді жѕне инсулинмен емдемесе тез кетоацидоз дамуына, адамныњ љліміне ѕкеледі.

II-тџрі — ђлѓайѓан адамдарда кездесетін диабет жѕне ол инсулинніњ салыстырмалы жеткіліксіздігінен дамиды. Бђл тџрі диабеттіњ барлыќ тџрлерініњ 70%-на жуыѓы. Ќанда инсулинніњ мљлшері аздап ќана тљмендеген немесе тіпті ќалыпты дењгейде болады. Бђл диабетпен ауыратын сырќаттардыњ арасында дененіњ толып кетуі жиі байќалады жѕне ѕдетте кетоацидоз дамымайды. Кљпшілік жаѓдайда бђндай ауруларды тіпті дџрыс емдѕммен емдеу жеткілікті болады.

Этиологиясы. Ќантты диабеттіњ себебі болып, тђќым ќуатын жѕне жџре пайда болѓан ыќпалдар есептеледі. Диабетке тђќым ќуалайтын ќабілеттілік бѕсењкі тџрде бір немесе бірнеше гендермен беріледі. Біраќ аурудыњ пайда болуы ортаныњ ќосымша ыќпалдарыныњ ѕсерлеріне байланысты. Жорамал бойынша диабеттіњ гендері халыќтардыњ арасында 25%-ѓа жуыќ адамдарда болуы мџмкін, біраќ олардыњ 2-3%- ѓана ѓана диабетпен ауырады.

Диабеттіњ 1-тџрінде тектік ерекшеліктіњ мањызы ете зор. Диабеттіњ гені тін џйлесімділік НLА-кешенініњ локусында иммундыќ реактивтіліктіњ генімен бірге орналасќан. Сонымен бірге бђл диабеттіњ дамуында вирустыќ жђќпалар (ќызамыќ, паротит вирустары т.б.) мањызды орын алады. Олар, ђйќы безініњ бета-жасушаларын тікелей бџліндіруімен ќатар, жасушаларѓа ќарсы аутоантиденелер тџзілуі мен сезімталдыѓы кљтерілген лимфоциттер љндірілуіне ѕкеледі.

Диабеттіњ 2-тџрі кезінде тђќым ќуалаушылыќќа бейімділік кљптеген гендермен ђрпаќтан ђрпаќќа ауысуы ыќтимал. Бђл диабетті кљп факторлыќ ауруларѓа жатќызады. Оныњ дамуына ќолайлы ыќпалдар болып жиі ќайталанатын жан-дџниелік кџйзелістер жѕне басќа ауыртпалыќтар, жењіл ќорытылатын кљмірсулары кљп таѓамды артыќ пайдалану жѕне ќимыл-ќозѓалыстыњ азаюы (гиподинамия) есептеледі.

Бџгінгі тањда бђл диабеттіњ даму жолдарында оныњ дамуына тектік бейімділігі бар адамдарда жиі ќайталанатын эмоциялыќ стрестердіњ т.б. ауыртпалыќтардыњ мањызы зор деп есептеледі. Олардыњ ѕсерінен байќалатын ђзаќ гиперкатехоламинемия жасушалар мембранасында еркін радикалды тотыѓуды арттырып, липидтердіњ жѕне нѕруыздардыњ асќын тотыѓуына, антиоксиданттыќ жџйелердіњ жеткіліксіздігіне ѕкеледі. Осыдан жасуша мембранасында пайда болѓан ультраќђрылымдыќ љзгерістерден, мембрананыњ микротђтќырлыѓы артуынан, рецепторлардыњ конформациялыќ бџліністерінен жѕне олардыњ мембрананыњ бойымен жылжып ќозѓалуыныњ бђзылыстарынан тіндердіњ инсулинге сезімталдыѓы тљмендейді, оѓан деген тљзімділік артады.

Жењіл ќорытылатын кљмірсулары кљп таѓамды артыќ пайдалану жѕне гиподинамия организмніњ семіруіне ѕкеледі, ал диабеттіњ бђл тџрімен ауыратын науќастардыњ кљпшілігі тым толыќ болып келеді. Семіру кезінде организмніњ инсулинге мђќтаждыѓы кљтеріледі. Љйткені май жасушаларыныњ сырттарындаѓы инсулинді ќабылдайтын рецепторлар азайып, бір-бірінен алшаќтап кетеді. Ќазіргі кџні май жасушалары кахексин – деп аталатын зат љндіретіні белгілі. Бђл зат организмніњ инсулинге деген тљзімділігін арттырады. Сондыќтан ђйќы безініњ бета-жасушалары ђзаќ мерзім артыќ ќызмет атќарудан олардыњ пайдаланылмаѓан мџмкіншіліктері тез ќалжырауѓа ђшырайды. Семіру кезінде организмніњ глюкозаѓа тљзімділігі (сырттан енгізілген глюкозаны пайдалану ќабілеті) жиі тљмендеген. Бђл кљптеген тіндерде, соныњ ішінде бауыр мен май тіндерінде, инсулинді ќабылдайтын рецепторлардыњ саны азаюымен байланысты болады. Сондыќтан семіру кезінде организмніњ зат алмасуѓа мђќтаждыѓын ќамтамасыз ете алмайтын гиперинсулинемия дамиды. Осыдан артынан бета-жасушаларыныњ ќызметі, артыќ ќызмет атќарудан, тез ќалжырауы мџмкін.

Сонымен бірге, ќантты диабеттіњ дамуы акромегалия, Иценко - Кушинг ауруы, феохромоцитома кездерінде соњѓы кљріністері ретінде байќалады. Бђл кездерде инсулинге ќарсы гормондардыњ артыќ љндірілуінен, ђйќы безініњ бета-жасушаларыныњ тђќым ќуалайтын пайдаланылмаѓан мџмкіншіліктері шектелген адамдарда, инсулинніњ жеткіліксіздігі тез дамуы ыќтимал.

БДЂ жіктеуінде ќантты диабеттіњ басќа сирек кездесетін тџрлері де келтірілген. Оларга жоѓарыда кљрсетілген гормондыќ диабеттен басќа ђйќы безініњ ќабынулыќ, некроздыќ, резекциядан кейінгі т.б. бђзылыстары кездеріндегі диабет жѕне жџкті ѕйелдердіњ диабеті т.с.с. жатады.

Дата добавления: 2015-10-28