Бездердіњ орталыќ реттелулерініњ бђзылыстары

Эндокриндік жџйе бђзылыстарыныњ жалпы этиологиясы мен патогенезі

Эндокриндік жџйеніњ бђзылыстары џш патогенездік жолдармен дамуы ыќтимал:

● без ќызметтерініњ орталыќ реттелулерініњ бђзылыстарынан;

● бездердіњ љздерінде дерттік љзгерістер болуынан;

● гормондардыњ безден тыс жѕне шеткері ѕсер ету тетіктерініњ бђзылыс-тарынан.

Бездердіњ орталыќ реттелулерініњ бђзылыстары

Орталыќ жџйке жџйесі эндокриндік бездердіњ ќызметтеріне реттеуші ѕсер етеді. Бђл бездердіњ ќызметтерін реттеуге мыйдыњ сыртќы ќыртысы, алдыњѓы таламус, лимбикалыќ жџйе, гиппокамп, гипоталамус т.б. мый ќђрылымдары ќатысады.

Ѕртџрлі жандџниелік кџйзелістер т.б. ауыртпалыќ жаѓдайлар кездерінде орталыќ жџйке жџйесі ќђрылымдарынан жџйке тармаќтарымен гипоталамусќа аќпарат баѓытталады. Сонымен бірге, гипоталамусќа орталыќ жџйке жџйесі ќђрылымдарынан гормондыќ заттар, жџйкелік медиаторлар, реттеуші шаѓын пептидтер (эндорфиндер, энкефалиндер, нейротензин, Р(пи)-заты т.б.) жђлын мен мый ќуыстарындаѓы сђйыќпен тасымалданады. Бђл ѕсерлер гипоталамуста жџйкелік медиаторлардыњ тџзілу жылдамдыѓы мен бљліну ќарќынын љзгертеді. Гипоталамустыњ пептидтік реттеуші гормондары љндірілуі џшін, жоѓарыда келтірілген жџйкелік медиаторлар мен реттеуші шаѓын пептидтерден басќа К⁺, Са²⁺-иондары, простагландиндер, цАМФ ќатысады. Сол себептен мый ќызметтерініњ бђзылыстары эндокриндік жџйеніњ бџліністеріне ѕкеледі.

Ђзаќќа созылган жандџниелік жараќаттардыњ ѕсерлерінен тиреотоксикоз (Базед ауруы) немесе ќантты диабеттіњ кейбір тџрлері дамуы ыќтимал. Бђндай эндокриндік жџйеніњ бђзылыстарын психогендік эндокринопатиялар деп атайды.

Эндокриндік бездерді реттеудегі гипоталамустыњ мањызы љте ерекше. Оныњ шеткері эндокриндік бездерді реттеуініњ бђзылыстары кљптеген себептерден болуы мџмкін. Оларѓа жђќпалар, ќабыну, ќан ќђйылу, ќан тамырларыныњ тромбозы, жараќаттану, љспе љсуі, жан кџйзелістері т.б. жатады.

Бездердіњ орталыќ реттелулерініњ бђзылыстары:

● гипофиз арќылы (трансгипофиздік немесе нейрогуморалдыќ) реттелудіњ бђзылыстарымен;

● гипофизден тыс (парагипофиздік, жџйкелік љткізгіштік) реттелудіњ бђзылыстарымен;

● бездердіњ кері байланыс негізінде љзі-љзі реттеудіњ бђзылыстарымен байланысты дамиды.

Гипофиз арќылы реттелудіњ бђзылыстары. Гипоталамуста гипофизѓа ѕсер ететін пептидтік гормондар љндіріліп шыѓарылады. Олар гипофизде гормон љндірілуін арттыратын либериндер жѕне оны тежейтін статиндер делінеді. Либериндерге: кортиколиберин, соматолиберин, пролактолиберин, тиреолиберин, гонадолиберин, меланоцитолиберин т.б. жатады.

Статиндерге: соматостатин, пролактостатин, меланоцитостатин т.б. жатады.

Гипофизге ѕсер ететін гормондар гипоталамустыњ ѕр жерлеріне орналасќан нейрондармен љндіріліп шыѓарылады. Бђл нейрондардыњ аксондары гипофиздіњ ќаќпалыќ ќан тамырлары жџйесі басталатын гипоталамустыњ орталыќ кљтеріњкі жерінде аяќталады. Сондыќтан да олар гипофизге ќан тамырлары арќылы тікелей тез жеткізіледі (-сурет).

Гипофизге ѕсер ететін гормондардыњ (дофаминнен басќаларыныњ) барлыѓы пептидтерге жатады. Бђлардыњ ѕсер ету жолдары аденилатциклаза-цАМФ жџйесі арќылы ќосылады. Кљрсетілген гормондар љндіріліп шыѓарылуыныњ бђзылыстары гипоталамуста жоѓарыда келтірілген дерттік љзгерістер болѓанда байќалады. Осыдан шеткері эндокриндік бездердіњ ќызметтерініњ гипофиз арќылы реттелуініњ бђзылыстары болады. Осылай ќалќанша бездіњ, бџйрек џсті бездері сыртќы ќабатыныњ жѕне жыныстыќ бездердіњ ќызметтері љзгереді.

Гипофизден тыс реттелудіњ бђзылыстары. Ќалќаншасерік бездері, бџйрек џсті бездерініњ милыќ ќабаты, ђйќыбез т.б. бездер дербес жџйке жџйесімен (симпатикалыќ жѕне парасимпатикалыќ жџйкелермен) реттелінеді. Осындай реттелуді парагипофиздік немесе жџйкелік-љткізгіштік реттелу дейді. Гипоталамус дербес жџйке жџйесініњ негізгі орталыѓы болып саналады. Сондыќтан ондаѓы дерттік љзгерістер кездерінде шеткері бездердіњ гипофизден тыс реттелу жолдары да бђзылады. Осыдан ќантты диабеттіњ кейбір тџрлері дамуы ыќтимал.

Жџйкелік-эндокриндік жџйеніњ кері байланыстар негізінде љзін-љзі реттеу жолдарыныњ бђзылыстары. Эндокриндік жџйеніњ ќызметтері, жоѓарыда келтірілген реттелулерден басќа, љзін-љзі реттеу жолдарымен де ќамтамасыз етіледі. Шеткері эндокриндік бездер мен гипоталамус жѕне гипофиз араларында бірініњ ќызметін бірі реттейтін кері байланыс зањдылыѓы болатыны белгілі (62-сурет). Бђл зањдылыќ бойынша: шеткері эндокриндік без (мѕселен, бџйрек џсті бездері) гормоныныњ (кортизолдыњ) ќандаѓы дењгейі кљбейгенде гипоталамуста сѕйкес либеринніњ (кортиколиберинніњ) жѕне аденогипофизде сѕйкес тропинніњ (кортикотропинніњ) љндірілуі азаяды. Ал, керісінше, шеткері эндокриндік без гормоныныњ ќанда дењгейі азайѓанда гипоталамус пен гипофизде сѕйкес либерин мен тропинніњ љндірілуі кљбейеді. Осындай жаѓдайды кері байланыс зањдылыѓы деп атайды. Бђл зањдылыќ оњ жѕне теріс болуы мџмкін. Жоѓарыдаѓы келтірілген жаѓдай теріс кері байланыстыњ мысалы бола алады. Ал, оњ кері байланысќа мысал ретінде алдыњѓы гипофизде љндірілетін соматотропинніњ шеткері ќанда кљбеюі гипоталамуста соматостатинніњ љндірілуі кљбеюіне ѕкелетінін кљрсетуге болады.

- сурет. Бездердіњ кері байланыс бойынша реттелуі (J. C. E. Underwood бойынша).

Кері байланыс жолдарымен реттелуге ќатысатын заттардыњ тџрлеріне ќарай эндокриндік жџйеніњ љзін-љзі реттеуі екі тџрлі болады:

● бірінші тџрінде реттеуші зат болып шеткері ќандаѓы гормондардыњ дењгейі есептеледі. Шеткері без гормоныныњ ќанда дењгейі кљтерілуі гипоталамустаѓы либериндерді љндіретін нейрондардыњ белсенділігін тљмендетеді. Сол себептен гипофизде тропиндердіњ жѕне шеткері сѕйкес без гормоныныњ љндірілуі азаяды. Осылайша бџйрек џсті бездерініњ сыртќы ќабаты, ќалќаншабез жѕне жыныс бездері гормондарыныњ љндірілуі реттелінеді;

● екінші тџрінде реттеуші зат болып, зат алмасу љнімдері, кейбір электролиттер есептеледі. Мѕселен,, ќанда глюкоза кљбейгенде инсулинніњ љндірілуі артады, Са²⁺ иондары азайѓанда ќалќаншасерік бездерініњ гормоны љндірілуі кљбейеді. Натрий мен калий ѕлдостерон љндірілуін реттейді.

Бђл жаѓдайларда бездіњ белсенділігі реттеуші заттардыњ мљлшерімен аныќталады.

Эндокриндік жџйеніњ кері байланыс зањдылыќтарын білу, олардыњ бђзылыстарын ажырату џшін љте ќажет. Мѕселен, ќантты диабетпен ауыратын екі науќас адамды тексергенде біреуініњ ќанында инсулин мен глюкозаныњ мљлшері кљбеюі, екіншісінде тек глюкозаныњ дењгейі кљбейіп, инсулин ќалыпты мљлшерде болуы мџмкін. Бђл екі жаѓдайда да ќанда глюкозаныњ кљбеюі инсулинніњ жетіспеушілігін кљрсетеді. Біраќ, біріншісінде инсулинніњ љндірілуі бђзылмаѓан, сондыќтан оныњ шеткері тіндердегі ѕсері тежелген (инсулинге тѕуелсіз диабет) деуге болады. Ал, екіншісінде глюкоза мљлшерініњ кљбеюі ђйќыбез ќызметініњ жеткіліксіздігінен деген тђжырымѓа ѕкеледі.

Кері байланыс зањдылыѓына гормондармен емдеу кездерінде де баса назар аудару ќажет. Бђл жаѓдайда сырттан енгізілген гормон науќас адамныњ сѕйкес безініњ ќызметін тежейді жѕне ђзаќ енгізулердіњ нѕтижесінде сол бездіњ семіп ќалуы байќалады. Бђл туралы кортикостероидтыќ, тиреоидтыќ, жыныстыќ т.б. гормондармен емдегенде естен шыѓармау керек. Ол гормондар љте жиі жѕне ђзаќ емдеу џшін ќолданылады. Осыныњ нѕтижесінде сѕйкес бездердіњ атрофиясы дамиды. Мђндай жаѓдайды ятрогендік эндокринопатия деп атайды.

Ѕдетте ѕртџрлі ауыртпалыќтар (операция, жараќаттану, аллергия, уыттар т.б.) организмге ѕсер етулерінен бџйрек џсті бездері сыртќы ќабатыныњ ќызметі кљтеріледі де, кортикостероидтыќ гормондардыњ љндірілуі кџшейеді. Осыдан организм сыртќы ортаныњ жања љзгерген жаѓдайларына тез бейімделе алады. Ал, кортикостероидтармен ђзаќ емделген науќас адамдардыњ, бџйрек џсті бездері семіп ќалѓандыќтан, ќосымша ауыртпалыќтарѓа (жараќат, хирургиялыќ операция т.б.) эндогендік кортико-стероидтарды љндіріп шыѓара алмайды. Организмніњ љзгерген жаѓдайѓа бейімделуі нашарлайды, бџйрек џсті бездерініњ жіті жеткіліксіздігінен науќас тез ќайтыс болуы мџмкін.

Гипоталамус нейрондарыныњ шеткері бездердіњ гормондарына сезімталдыѓы тљмендеуі де кері байланыс зањдылыѓы бђзылуына ѕкеледі. Содан ќандаѓы гормон мљлшерініњ артуы гипоталамуста либериндердіњ љндірілуін азайтпайды. Мѕселен, Иценко-Кушинг ауруы кезінде ќандаѓы кортизолдыњ мљлшері кљбеюіне гипоталамустыњ нейрондары кортиколиберинніњ љндірілуін азайтумен жауап ќайтармайды, керісінше, оны кљбейтіп, кортикотропинніњ љндірілуін арттырады. Осыдан ќандаѓы шеткері без гормонымен ќатар, гипофиздіњ тропты гормоныныњ мљлшерін аныќтау љте мањызды. Сол арќылы дерттік љзгерістіњ орналасќан жерін айќындауѓа болады. Мѕселен, гипотиреоз кезінде ќанда ќалќаншабез гормоныныњ дењгейі азаюымен ќатар гипофизде љндірілетін тиреотропинніњ кљбеюі ќалќаншабездіњ бђл гормонѓа сезімталдыѓы аздыѓын кљрсетеді, ал тиреотропин дењгейі азайѓан болса, онда дерттіњ гипофизде немесе гипоталамуста орналасќанын ѕйгілейді.

Дата добавления: 2015-10-28