Ccedil;ƏRİŞƏHƏR

Içərişəhər Azərbaycanın ən qədim tarixi abidələrindən biridir. Onu əzəmətli qala divarları əhatə edir. Bu divarlar düz 800 il əvvəl tikilib. Orada xırda deşiklər var. Bu kiçik deşiklər düşmənin hücumunu gözləmək, onlara atəş açmaq üçündür.

Içərişəhərdə tək adamın güclə hərəkət edə bildiyi ensiz dalanlar, dar küçələr vardır. Evlərin belə yaxın olması qədim zamanlarda adamların bir- birinə arxa olduğunu göstərir.

O vaxtlar Bakı yalnız qalanın içində olmuşdur. Onu yağılardan qorumaq lazım idi. Ona qörə də qalanı əhatə edən dərin və enli xəndək qazılmışdır. Bu xəndəyə su buraxılmışdır ki, düşmən keçə bilməsin.

Içərişəhərdə qədim ticarət mərkəzi, karvansaray, məscidlər, hamamlar, xalça sexi var.

Burada Şirvanşahlar sarayi kompleksi də vardır. Bu komplex 500 il əvvəl tikilib. O zaman Bakı Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtı idi.

Içərişəhəri gəzərkən elə bil nağıllar aləminə düşürsən. buranın hər bizim üçün əzizdir.

Урок 21.

Грамматические темы.

1. Залоги глагола.

2. Деепричастие.

1. 1)Взаимо- совместный залог образуется путем прибавления к основе глагола, оканчивающейся на согласный, аффикса –ış/- iş/- uş/- üş.

Yazmaq писать

Gəzmək гулять

Vurmaq бить

Gülmək смеяться

Yazışmaq переписываться

Gəzişmək прогуливаться

Vuruşmaq биться, сражаться

Gülüşmək смеяться (совместно)

К основам глагола, оканчивающимся на гласные, присоединяется –ş:

Ağlamaq – плакать.

Ağlaşmaq – совместно плакать.

Mələmək – блеять.

Mələşmək – совместно блеять.

Глаголы взаимно- совместного залога обозначают взаимность или совместность совершаемого действия.

2). Глагол в понудительном залоге показывает действие, совершаемое другим лицом. Понудительный залог образуется путем прибавления к основе переходного глагола, оканчивающейся на согласные, аффикса –dır/- dir/- dur/- dür:

Yazdırmaq заставит писать

Tikdirmək отдать шить

Vurdurmaq заставит бить

Böldürmək заставит разделить

Sevil məktubu Xavərə yazdırdı. – Севиль заставила Хавер написать письмо.

Если же основа глагола оканчивается на гласный, присоединяется - t:

Işlətmək заставить работать

oxutmaq заставить читать (петь), отдать учиться

2. В азербайджанском языке деепричастия образуются специальными аффиксами:

1). - ib, - ıb, - ub, - üb:

Alıb- взяв

Gəlib- придя

Vurub- ударив

Görub- увидев

Başlayıb- начав

Işləyib- поработав

Oxuyub- прочитав

Sürüşüb- поскользнувшись

Эта форма обозначает действие, предшествующее другому действию:

Doktor onun yarasını bağlayıb, getdi. – Доктор ушел, перевязав его рану.

Onlar Moskvaya gəlib, sərgini gəzdilər. – Приехав в Москву, они посетили выставку.

Bir az dincəlib, yola düşdülər. – Немножко отдохнув, они отправились в путь.

İşimi bitirib, gəzməyə getdim. – Окончив работу, я пошел гулять.

Qəzeti oxuyub, qonşuya qaytardım. – Прочитав газету, я вернул (ее) соседу.

Деепричастие также может обозначать действие, происходящее одновременно с другим действием:

Diviziya komandiri bir təpə üstündə durub, polk komandirlərinə əmr verir.

Стоя на холме, командир дивизии отдает приказы командирам полков.

O, divanda oturub, qəzet oxuyur. – Он, сидя на диване, читает газету.

Деепричастная форма может быть образована при помощи двухвариантного аффикса – anda, - əndə после основ, оканчивающихся на согласный, и –yanda, - yəndə после основ с окончанием на гласный:

Çatanda - дойдя

Görəndə - увидев

Başlayanda - начав

Işləyəndə - поработав

Эта форма обозначает действие, происходящее одновременно с другим действием:

Yaz gələndə, axar sular.

Когда наступает весна, текут ручьи.

Misal tapmayanda, çətinlik çəkirəm.

Когда я не нахожу примера, я затрудняюсь.

Деепричастие образуется путем присоединения к основе глагола двухвариантного аффикса –araq/ - ərək после согласных и – yaraq/- yərək после гласных:

Vuraraq - ударив oxuyaraq - читая

Görərək - видя işləyərək - работая

Деепричастие может употребляться для обозначения действия, предшествующего другому действию:

Ölkəmiz gerilik və orta əsr cildini üzərindən ataraq kökündən dəyişmişdi. – Наша страна в корне преобразилась, сбросив с себя груз отсталости и средневековья.

Qoca bütün qüvvəsini toplayaraq yoluna davam etdi. – Старик, собравшись с силами, продолжал свой путь.

Оно может обозначать и дополнительное действие, происходящее одновременно с другим действием:

Müəllim gülümsəyərək məni salamladı – Преподаватель, улыбнувшись, поздоровался со мной.

Деепричастная форма olaraq от глагола olmaq вместе с предшествующим словом образует различные словосочетания, которые обычно соответствуют русским наречиям:

doğru правильный doğru olaraq правильно

səmimi искренний səmimi olaraq искренне

yadigar память yadigar olaraq на память

başlıca главный başlıca olaraq главным образом

ilk dəfə первый раз ilk dəfə olaraq впервые

4. Аффикс деепричастия –kən присоединяется не к основе глагола, а к аффиксам времен: yazarkən, yazırkən, yazmışkən.

Одновариантный аффикс – kən является безударным.

Образованные с помощью аффикса - kən деепричастия выступают в предложении в роли обстоятельства времени и вместе с относящимися к ним словами в русском языке чаще всего соответствуют придаточному предложению времени с союзными словами: в то время как, когда:

Parkda gedirkən dostuma rast gəldim. – Когда я шел в парк, я встретил друга.

Bizdə yeni- yeni məktəb binaları tikilərkən, kapitalist ölkələrində bir çox məktəblər bağlanır.

В то время как у нас строятся все новые и новые школы, в капиталистических странах многие школы закрываются.

Böyük Vətən müharibəsi başlarkən mənim on yaşım var idi. – Мне было 10 лет, когда началась Великая Отечественная война.

Это деепричастие в русском языке может соответствовать также деепричастию настоящего времени, а иногда и отглагольному существительному с предлогом «при»:

Müəllim mühazirəni bitirərkən əsas ədəbiyyatı göstərdi. – Заканчивая лекцию, преподаватель указал основную литературу.

Teatra girərkən biletimi göstərdim. – При входе в театр я предъвил свой билет.

5. Деепричастие с четырехвариантным аффиксом - dıqca/ - dikcə/- duqca/ - dükcə:

aldıqca başladıqca

gəldikcə işlədikcə

vurduqca oxuduca

gördükcə sürüdükcə

Оно (вместе с зависящими от него словами) соответствует русскому придаточному предложению с союзными словами по мере того, как, чем больше… тем больше:

Ölkəmizdə sənayə və kənd təsərrufatı artıqca siyasi və iqtisadi vəziyyətimiz daha artıq yaxşılaşır.

Наше политическое и экономическое положение улучшается по мере того, как в нашей стране развиваются промышленность и сельское хозяйство.

Деепричастие olduqca и getdikcə употребляются также в качестве наречий со значениями «очень», «исключительно», «в высшей степени», «крайне», «все более и более»:

Xəstəlikdən sonra atamın vəziyyəti olduqca ağır idi, özü də getdikçə ağırlaşırdı.

После болезни состояние отца было крайне тяжелым, и при том оно все более и более ухудшалось.

Süleyman Rəhimov

Azərbaycan xalq yazıçısı Süleyman Rəhimov 1900- cü ildə indiki Qubadlı rayonunun Əyin kəndində anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini kənd məktəbində almış, sonralar isə Qubadlıda rus məktəbində oxumuşdur. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra S. Rəhimov Şuşada müəllimlər kursunu bitirmiş və 1928- ci ilə kimi Qubadlı və Laçın rayonlarında müəllimlik etmişdir.

1931- ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsini bitirdikdən sonra bir müddət Şuşa pedaqoji texnikumunda direktor işləmiş, Laçın, Şahbuz, Noraşen rayonlarında partiya komitələrinin birinci katibi vəzifəsində çalışmışdır. 1938- ci ildə Bakıya qayıdan S. Rəhimov müxtəlif məsul vəzifələrdə isləmişdir.

S. Rəhinov ədəbi fəaliyyətə 1931 –ci ildə yazdığı “Şamo” romanı ilə başlamışdır. Sonralar yazıçı bu romanın üzərində yaradıcılıq işini davam etdirmiş və üç cilddən ibarət eyni adlı böyük epopeya yaratmışdır.

S. Rəhinov “Şamo”dan başqa, “Saşlı”, “Ağbulaq dağlarında”, “Aynalı”, “Medalyon”, “Mehman”, “Ata və oğul”, “Mahtaban” və s. roman və povestlərin müəllifidir.

S. Rəhinova 1960 – cı ildə xalq yazıçısı fəxri adı verilmişdir.

Hökumətimiz yazıçınınəməyinə yüksək qiymət vermiş, onu bir neçə orden və medallarla təltif etmişdir.

Sovet ədəbiyyatının inkişafındakı xidmətlərinə görə S. Rəhinova Sosialist Əməyi Qəhrəmanı fəxri adı verilmişdir.

O, 1983- ildə Bakıda vəfat etmişdir.

Упражнение. Ответьте на вопросы.

1. Azərbaycan xalq yazıçısı Süleyman Rəhimov nə vaxt və harada anadan olmuşdur?

2. S. Rəhinov təhsilini hansı məktəblərdə almışdır?

3. O, hansı vəzifələrdə çalışmışdır?

4. Yazıçının hansı əsərləri məşhurdur?

5. S. Rəhimovun ədəbi fəaliyyəti necə qiymətləndirilmişdir?

Mehman

Təbris hissə müdiri Məlikə xanım kamal attestatını Mehmana təqdim edib, bərk- bərk qucaqladı. Məlikə xanımın qar kimi ağaran pərakəndə (dağınıq) saçları Mehmanın qara qıvrım saçlarına qarışdı.

- Oğlum, - deyə müəllimənin gözləri doldu. – Düz on ildir ki, sən bizim məktəbdə oxuyursan. Düz on il əvvəl sən buraya balaca bir uşaq kimi, çantanı yerlə sürüyə - sürüyə gəlib, indi cavan bir oğlan kimi gedirsən... Bu illər ərzində mən də sənə dərs demişəm... Sən mənim sevimli balam olmusan. Bu on ildə məktəbdə mən səni həm əxlaqda, həm oxumaqda bütün uşaqlara nümunə göstərmişəm. Bu gün mən səni yola salıram!

Məlikə xanım çəkilib Mehmana gözlərinin içinə diqqətlə baxdı.

- Mənim sənə analıq tövsiyəm var: hansı sənəti ürəyin sevsə, onun dalınca da gedərsən, deyə qeyd etdi. –Bu sənin öz işindir!... Ancaq mənim sənə çox mühüm bir tapşırığım var... Hər halda, hansı işdə olursan, ol, daxilən vicdanı pak, təmiz ol!... Mənəviyyatını gün kimi saf, ay kimi parlaq saxla! Heç bir zaman, bir balaca nöqtə qədər də olsa, öz ürəyini ləkələmə!

Məlikə xanım qaynayan gözlərini silib əlavə etdi:

- Sənin bu dunyada iki anan var, birisi səni doğan ana ki, sən ona həmişə hörmət eləməlisən, ikincisi də sənə təlim verən anadır!.. Bil ki, bu sözləri sənə ikinci anan deyir!..

- Anama qəti söz verirəm, - deyə Mehman başını müəllimənin qarşısında ehtiramla əydi. – Söz verirəm!

- Bəli, oğlum, daxili təmizlik, vicdanı saflıq insan üçün böyük vüqardır!.. O, adamı cürətli, alnıaçıq, başıuca edir!..

Ağsaçlı müəllimə Mehmanın boynunu təkrar qucaqlayıb:

- Mənim öz övladım olmayıb, - deyə həyacanlandı. – Səndə mən özüm üçün doğma bir bala sifətini tapmışam!..

Mehman müəllimənin əlini eyni ehtiramla öpüb attestatı götürdü.

Ağsaçlı müəllimə titrəyən şəhadət barmağını uzadıb:

- Unutma ha!.. – deyə, son tapşırıq verdi. – Iunutma, ləkə çox pis şeydir, heç unutma!.. Ləkə insanı cürətsiz, başıaşağı edər, adamı xəcalət tərinin içində boğar, onun rahat yuxusunu göylərə çəkər!.. Bu sözlər indi yersiz görünsə belə, ürəyindən gəldiyi üçün bir övladım kimi sənə deməli oldum, oğlum!

Упражнение. Переведите предложения.

1. Onlar indi xoşbəxt yaşayırlar. 2. Hadisə dünən baş vermişdir. 3. Qatar stansiyaya yenicə çatmışdır. 4. Səhərlər quşlar şən nəğmələrini oxuyurlar. 5. Maşınlar tezdən yola düşdülər. 6. Mən Məliklə çoxdan görüşmürəm. 7. Bayaq nahaq yerə təbiətdən narazılıq edirdin. 8. Gülşən hələ pambıq yığır. 9. Maarif evə gecə qayıtdı. 10. Bildir havalar isti keçmişdi.

Упражнение. Переведите следующие предложения.

1. Öz xalqımla fəxr edirəm. 2. O, öz sözünün üstündə durdu. 3. Öz dilini mükəmməl bilməlisən. 4. Öz ailəmlə birlikdə başqa şəhərə köçdük. 5. Hər xalqın öz adət- ənənəsi var 6. Bütün tələbələr həyətə toplaşmışdılar. 7. Hər tərəf qaranlıq idi. 8. Hər fəslin öz gözəlliyi var. 9. Bəzi insanlar bizimlə razı deyillər.

Упражнение. Вставьте нужные по смыслу местоимения и переведите.

1…. gülün öz ətri var. 2. Biz.... dəfə bu məsələni müzakirə edirik. 3..... sözlərinə fikir ver. 4..... müəllimlər bizimlə razıdılar. 5.... komanda yarışa ciddi hazırlaşırdı. 6.... vəzifəni layiqincə yerinə yetir. 7.... gün biz saat yeddidə evə qayıdırıq. 8. Rəssam... əsərlərini nümayiş etdirdi. 9..... gün evdə istirahət etdim. 10. O,... ömrümü bu şəhərdə keçirmişdi. 11.... kitablardan yalnız bunu seçdim. 12.... vaxtlar biz bura gəlirdik. 13. Onun.... fənlərə böyük marağı var. 14.... sözlərin tərcüməsini lüğətdən axtardıq.

Упражнение. Переведите следующие предложения.

1) 1. Каждый четверг и субботу я хожу тренироваться на стадион. 2. Каждый вечер после обеда он приходит ко мне. 3. Он останавливается через каждые сто метров. 4. Каждое утро она заходила к матери. 5. Каждые пятнадцать минут дверь открывалась. 6. Каждый раз он забывает что- нибудь. 7. Всякий нормальный человек сделал бы то же самое. 8. В течение двух дней больной отказывался от всякой пищи. 9. Всякое сопротивление будет бесполезным. 10. Всякая работа имеет свои трудности. 11. Некоторые люди теряют в таком случае всякий контроль над своими поступками. 12. Я против всякого вмешательства в личную жизнь людей. 13. Они шли туда в любой час дня. 14. Это может начаться в любой момент.

2) 1. Он всегда останавливается в одной и той же гостинице. 2. Мы родились в один и тот же день. 3. Она всегда встает в одно и то же время. 4. Мы хорошо понимаем друг друга – у нас одинаковые вкусы и одинаковые привычки. 5. Та же мысль высказана всеми членами кружка. 6. Эти выражения имеют одинаковый смысл. 7. Я повторил тысячу раз одно и то же. 8. Мы пользуемся одним и тем же словарем. 9. Мы говорим об одном и том же.

Упражнение. Переведите предложения.

1. Kimsə birdən çağırdı. 2. Hamı bizimlə razıdır. 3. Nəsə onu yaman maraqlandırır. 4. Hər şey onların hərəkətindən asılıdır. 5. Onların hamısı tədbirdə iştirak edirdi. 6. Onlar harasa yollandılar. 7. Biz hər kəsə dəvət etmişik. 8. Bu hamının arzusudur. 9. O, fikirlərini kiminləsə bölüşmək istəyir. 10. Hər biriniz imtahana yaxşı hazırlaşmalısınız. 11. Usta Zahir gənc nefçilərə dedi ki, bu əllər... faydalı işlər görəcəkdir. 12. Tarlada... qızğın iş gedirdi. 13. Bu gün... maraqlı bir kinofilmə baxdıq. 14. Dənizdə... dərin quyunu bizim neftçilər qazdılar. 15. Pələngin... qorxulu düşməni fildir.

Упражнение. Вставьте нужные по смыслу местоимения.

1.... onu çağırdı. 2. Bu məsələyə... öz münasibətini bildirdi. 3. Biz bu xəbəri... çatdırmışıq. 4. Biz... bu ölkənin vətəndaşıyıq. 5. Birdən... yerə dü. dü. 6.... məsələnin həllini gözləyirdi. 7. Sizin... məsələlərin müzakirəsində iştirak etməlisiniz. 8.... güclü partlayış səsi gəldi.

Упражнение. Переведите предложения.

1) 1. Вам что- нибудь нужно? 2. Тебе что- то нужно. 3. Я тебя уже где- то видел. 4. На лестнице кто- нибудь есть? 5. Я куплю что- нибудь на завтрак. 6. Кто- то ходит по двору? 7. Разве я тебе когда- нибудь или что- нибудь обещал? 8. Ты это когда нибудь, кому- нибудь показывал? 9. Он запретил мне кому- нибудь, что- нибудь говорить о ваших встречах. 10. Это что- то новое. 11. Когда- то леса покрывали большую часть этого района.

2) 1. Каждый из них задал ему несколько вопросов. 2. Каждый из вас высказал свое мнение. 3. Каждый сделал это. 4. Каждый работал за двоих. 5. У нее три дочери, каждая из них помогает ей. 6. Каждая из этих женщин захотела поговорить с ней. 7. Каждая из этих проблем представляет большой интерес. 8. Они уверены в своей победе. 9. Некоторые удивились этому. 10. В некоторых случаях смысл прилагательного зависит от его места. 11. Некоторые считают, что этот поэт талантлив. 12. Некоторые животные спят всю зиму.

3) 1. Все ясно. 2. Все зависит от нее. 3. Все улажено. 4. Она готова на все. 5. Он способен на все. 6. Она не понимала всего. 7. Он, может быть, знает не все. 8. Ты все перепутал. 9. Теперь ты все видел и все слышал. 10. Все надо начинать сначала. 11. Я сейчас вам все объясню. 12. Я сказал все. 13. Вы все нам показали? 14. Я тебе советую все от него скрыть. 15. Он все хорошо делает. 16. Все приготовления заняли у них много времени. 17. Она взяла весь риск на себя. 18. Все эти замечания несправедливы. 19. Он старался не думать обо всех этих неприятностях. 20. Я прождал его весь вечер. 21. Дождь шел весь день. 22. Почти весь год он провел в больнице. 23. Он выучил наизусть целую главу. 24. Художественные книги занимают целую полку в моем шкафу.

4) 1. Все были уверены в победе. 2. Скажите всем. 3. Подумаем об этом все вместе. 4. У нас есть правило – все за одного, один за всех. 5. Все недовольны этим результатом. 6. Все интересуются современной музыкой. 7. Я провел несколько опытов. Почти все дали тот же результат. 8. Все они будут спасены. 9. Все они хорошие спортсменки. 10. Я их всех видел. 11. Мы все пойдем туда. 12. Я хочу купить все это. 13. Вы все его простили. 14. Мы оба хорошо помним об этом. 15. Я предупредил всех троих. 16. У обоих был усталый вид.

Упражнение. Переведите предложения.

1. Onun özünün vaxtı yoxdur. 2. Kitabı mənim özümə qaytar. 3. Biz sənin özünün cavabından razı qaldıq. 4. O, sizin özünüzü görmək istəyirdi. 5. Mən sənin özündən soruşdum. 6. Konsertdə onun özünün mahnıları səsləndi. 7. Onların özlərinin bundan xəbərləri yox idi.

Упражнение. Переведите предложения.

1. Они сами нам это говорили. 2. Он говорил с самим капитаном. 3. Этот стадион построили сами жители города. 4. Мы сами вернулись домой. 5. Ему самому надо заниматься днем и ночью. 6. Я сам не пришел на встречу.

Neft Daşları

N eft Daşları Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərinin Əzizbəyov rayonunda şəhərtipli qəsəbədir. Abşeron yarımadasından 42 km, Bakı şəhərindən isə 100 km cənub- şərqdə, Xəzər dənizində polad dirəklər üzərində salınmış əfsanəvi neftçilər “şəhəri”dir.

Müharıbədən sonrakı quruculuq illərində xalq təsərrüfatının yanacağa. Xüsusən neftə olan tələbatı getdikcə artırdı. Yeni neft yataqlarının tapılıb istifadəyə verilməsi çox mühüm məsələlərdən biri kimi qarşıda dururdu. Bu məqsədlə neftçilərimiz Xəzər dənizinin dibindən neft yataqları aşkar etmək üçün kəşfiyyat işləri apardılar.

1949- cu ilin soyuq yanvar günlərindən birində bir dəstə neftçi dənizdə Qara daşlar adlanan bir yerə çixdılar. Burada buruq qurmaq, neft çıxarmaq lazım idi. Bunun üçün köhnəlib sıradan çıxmış gəmilər buraya gətirildi, bir- biri ilə yan- yana lilə batırıldı. Beləliklə, süni liman yaradıldı. İlk neft quyusu 1949- cu ildə qazıldı. Quyudan güclü neft fontan vurdu, zəngin neft yatağı aşkar edildi. Elə o vaxtan bu yerin adını “Neft Daşları” qoydular.

Упражнение. Преведите.

Дата добавления: 2015-10-26