Keçmiş zamanlarda Şam şəhərində bir qoca kişi yaşayırdı. O, kərpic kəsər, bununla da gündəlik çörək pulunu qazanardı. Bir gün qoca yenə də kərpic kəsirdi. Bu zaman onun yanına bir cavan oğlan gəldi. Qocaya salam verib dedi:
- Ey qoca, nə üçün bu qədər zəhmət çəkirsən? Bu ağır iş qoca işi deyildir. Özünə başqa bir iş tap. Heç kim səndən bir tikə çörək əsirgəməz.
Qoca kişi cavan oğlana cavab verdi:
- Oğlum, mən bu sənəti ona görə öyrənmişəm ki, heç kimdən çörək pulu istəməyim. Öz əməyim ilə dolanım. Əlimin zəhməti ilə gözüm tox, könlüm şad olsun.
Bu sözləri eşidib cavan oğlan çox utandı və qocadan üzr istədi.
Упражнение. Образуйте формы принадлежности всех лиц в единственном и во множественном числах от существительных
Ata, ana, quzu, ütü, yurd, vətən
Упражнение. Поставьте вместо точек соответствующие личные местоимения в родительном падеже:
…qızım;... qızımız;... qızın;... qızınız;... qızı... qızları
Упражнение. Переведите сочетания существительных с другими частями речи:
Bir oğlan qözəl dost yaxşı dostlar
Bir qız qözəl qadın yaxşı qadınlar
Bir bina qözəl kənd yaxşı kəndlər
Sizin eviniz bizim dostumuz sizin evləriniz
Sizin məktəbiniz bizim anamız bizim məktəblərimiz
Sizin kəndiniz bizim binamız bizim kəndlərimiz
Упражнение. Переведите на азербайджанский язык следующие предложения.
1. Наша школа красивая. 2. Ваше здание высокое. 3. Их друзья – хорошие друзья. 4. Наш сад – хороший сад. 5. Ваша республика – богатая.
Упражнение. Проспрягайте:
Mənim ailəm var. Mənim ailəm yoxdur.
2. Переведите следующие предложения.
Mənim iki qardaşım var. Sizin maraqlı kitabınız var. Bizim yaxşı mənzilimiz var. Mənim anam yoxdur, atam var. Əhmədin anası deyil, atası var.
Упражнение. Переведите на русский язык.
1. Onun çox az vaxtı var. Sənin yaxşı dostların və gözəl ailən var. Onun pişiyi var. Bizim üç otaqlı mənzilimiz var. Sizin çox mehriban ailəniz var. Mənim çox qohumum var. Bu ölkədə çoxlu dağ və göl var.
2. Mənim on yaşım var. Sənin on beş yaşın var. Onun on səkkiz yaşı var.
Bizim iyirmi yaşımız var. Sizin iyirmi beş yaşınız var. Onların otuz yaşı var.
3. Mənim kitabım yoxdur. Sənin dəftərin yoxdur. Onun qələmi yoxdur.
Bizim kitabımız yoxdur. Sizin dəftəriniz yoxdur. Onların qələmi yoxdur.
Упражнение. Переведите на азербайджанский язык.
У нее две дочери. У Фуада две сестры. У вас красивые часы. У нее темные волосы и голубые глаза..
Упражнение. Проспрягайте предложения по лицам.
Məndə kitab var. Məndə xəritə var.
Məndə rəf yoxdur. Məndə alma yoxdur.
Məndə nar var. Məndə üzük var.
Məndə palto yoxdur. Məndə armud yoxdur.
Упражнение. Прочитайте диалоги.
- Məndə təzə fincan var. Bəs, səndə?
- Bəli, məndə də təzə fincan var.
- Məndə gözəl naxışlı boşqab var. Bəs, səndə?
- Xeyr, məndə gözəl naxışlı boşqab yoxdur.
- Sizdə kitab rəfi var?
- Bəli, bizdə kitab rəfi yoxdur.
- Sizdə qab- qacaq şkafı var.
- Bəli, bizdə qab- qacaq şkafı var.
Упражнение. Прочитайте и переведите диалоги.
- Səndə kitab var? - Bəli, məndə kitab var.
- Səndə karandaş var? - Xeyr, məndə karandaş yoxdur.
- Sizdə saat var? - Bəli, bizdə saat var.
- Sənin qardaşın var? - Bəli, mənim qardaşım var?
- Sənin bacın var? - Xeyr, mənim bacım yoxdur.
- Sənin xalan var? - Xeyr, mənin xalam yoxdur.
- Sənin bibin var? - Bəli, mənim bibim var.
- Sənin dayın var? - Xeyr, mənim dayım yoxdur.
- Sənin əmin var? - Bəli, mənim əmim var
Упражнение. Переведите.
Mənim ailəm.
Mənim adım Mahirdir. Mən universitetdə oxuyuram. Bizim ailəmiz böyükdür: atam, anam, babam, nənəm, bacılarım, qardaşım və mən. Atamın adı Məhəmməddir. O, tikintidə mühəndis işləyir. Anamın adı Fatimədir. O, isə məktəbdə müəllimə işləyir. Babam və nənəm təgaüdçüdürlər. Babam bağda gül- çiçək əkir, nənəm isə corab toxuyur. Böyük baçımın adı Lalədir. O xarici dillər universitetində oxuyur. Balaça baçım Dilbər isə tibb universitetində oxuyur. Qardaşım Tural isə hələ balacadır. O, məktəbdə oxuyur.
Bizim dostlarımız tez- tez bizə qonaq gəlirlər. Biz söhbət edirik. Babam maraqlı əhvalatlar söyləyir. Biz maraglı kitablar oxuyurug.
Mənim çox mehriban və xoşbəxt ailəm var.
Ответьте на вопросы:
1. Mənim adım nədir?.
2. Mən harada oxuyuram?
3. Bizim ailəmiz necədir?.
4. Atamın adı nədir?
5. Atam harada işləyir?
6. Anamın adı nədir?
7. Anam harada işləyir?
8. Babam və nənəm nə əkirlər?
9. Böyük baçım harada oxuyur?
10. Balaça baçım Dilbər harada oxuyur?
11. Qardaşım Tural harada oxuyur?
Словарь- Lüğət
Dahi şair - гениальный поэт “Yeddi gözəl” – «Семь красавиц»
Mütəfəkkir - мыслитель “İsgəndərnamə”- «Искендернаме»
Qədim - древний dəfələrlə - неоднократно
Məqbərə - мавзолей əlyazması – рукопись
“Xəmsə” – «Пятерица» abidə - памятник
“Sirlər xəzinəsi” – “Сокровищница тайн”
isə - а toxuyur - вяжет
Tikinti- стройка bacı - сестра
Mühəndis- инженер qardaş - брат
Müəllimə - учительница xarici dillər – иностранные языки
işləyir - работает Dilbər – ж. имя
baba- дедушка tibb universiteti – мед. университет
nənə- бабушка balaca- маленький
bağ- сад tez- tez - часто
gül- çiçək- цветы qonaq - гость
əkirlər - сажают gəlirlər - приходят
corab - носки söhbət edirik - разговариваем
əhvalat – истории söyləyir – рассказывает
Прочитайте стихотворение.
Vətən.
Çöllərindir şən, Bağdır, əkindır,
Hər yerin gülşən. Hər bir bucağın.
Sən nə gözəlsən, Qızıl təkindir
Ey ana Vətən. Sənin torpağın.
Qəlbim, canımsan,
Ey ana yurdum!
Isti qoynunda
Şən yuva qurdum.
A. Şaiq
Пословицы и поговорки.
Ana ürəyi – dağ çiçəyi.
Урок 6.
Грамматические темы:
1. Склонение имени существительного.
2. Именительный падеж.
3. Родительный падеж.
Склонение имени существительного
В современном азербайджанском языке имеется шесть падежей. Аффиксы и вопросы падежей существительного нижеследующие:
Adlıq hal - именительный падеж – kim? nə? hara? - кто? что?
Yiyelik hal - родительный падеж – ın- 4(- nın- 4)- kimin?nəyin?haranın? - кого? чего?
Yönlük hal - дательный падеж - a- 2 (- ya- 2)- kimə?nəyə? haraya? - кому? чему?
Təsirlik hal - винительный падеж - ı- 4 (- nı- 4)- kimi? nəyi? haranı? кого? что?
Yerlik hal - местный падеж - da- 2 – kimdə? nədə? harada? - у кого? у чего? где?
Çıxışlıq hal - исходный падеж - dan- 2 – kimdən? nədən? haradan? - от кого? от чего? откуда?
Например:
Ad. (им. пад.) məktəb школа kitab книга
Yiy. (род. пад.) məktəb- in школы kitab- ın книги
Yön. (дат. пад.) məktəb- ə школе kitab- a книге
Təş. (вин. пад.) məktəb- i школу kitab- ı книгу
Yer. (мест. п.) məktəb- də в школе kitab- da в книге
Çıx. (исход. п.) məktəbdən из школы kitab- dan из книги
Ad. (им. пад.) pəncərə окно
Yiy. (род. пад.) pəncərə- nin окна
Yön. (д. пад.) pəncərə- yə окну
Təş. (в. пад.) pəncərə- ni окно
Yer. (м. п) pəncərə- də в окне
Çıx. (исх. п.) pəncərə- dən из окна
Именительный падеж
Именительный падеж не имеет специального падежного аффикса. Отвечает на вопросы кim? nə? hara? В предложениях обычно выполняет функции подлежащего.
Например:
Əli bizim qonşudur – Али наш сосед.
Kitab stolun üstündədir- Книга на столе.
İmtahan saad doqquzda başladı – Экзамен начался в девять часов.
Bakı Azərbaycanın paytaxtıdır – Баку столица Азербайджана.
.
Родительный падеж.
Родительный падеж обозначает лицо или предмет, которому принадлежит что – либо. Другими словами, родительный падеж выражает отношение между двумя существительными, из которых второе является принадлежностью первого. Первый компонент такого словосочетания принимает аффикс родительного падежа и отвечает на вопросы
kimin? nəyin? haranın? (чей? чья? чьё? чьи? кого? чего?).
Например:
Evin damı qırla örtülüb – Крыша дома покрыта иром.
Məktəbin direktoru bizim qonşumuzdur – Директор школы – наш сосед.
Для образования родительного падежа используются аффиксы
- ın, - in, - un, - ün.
Kitab- ın cildi – Переплет книги.
Qəzet- in səhifəsi – Страница газеты.
Quş- un yuvası –Гнездо птицы.
Qöz- ün rəngi – Цвет глаза.
Если слова заканчиваются на гласные, то перед аффиксами родительного падежа ставится согласный n.
Например:
Ana- n- ın səsi – голос матери.
Tələbə- n- in biliyi – знание студента.
Quzu- n- un ayaqları – ноги ягнёнка.
Существительное, стоящее в родительном падеже, является определением к другому существительному, которое, как определяемое слово, всегда следует за существительным в названном падеже:
Məktəbin binası. – Здание школы.
Azadın qonşusu. – Сосед Азада.
При наличии определения, выраженного существительным в родительном падеже, определяемое существительное употребляется с одним из вариантов аффикса принадлежности 3- го лица –ı,- i, - u,- ü,- si,- si,- su,- sü.
Личные местоимения первого лица единственного числа mən (я) и множественного числа biz (мы) в родительном падеже принимают аффикс – im: mən- im (мой, моя, мое, мои),biz- im (наш, наша, наше, наши).
Двухсложные слова, заканчивающиеся на q и k в родительном падеже имеют соответственно ğ и y.
Например:
papaq – papağın
köynək - köynəyin
В азербайджанском языке существует другой вид определительных словосочетаний, в которых существительные – определения употребляются и без аффикса. Безаффиксная форма существительного обозначает неопределенность или родовое понятие
Məktəbin direktoru Директор школы (конкретной)
Məktəb direktoru школьный директор (как должность, специальность)
Univesitetin binası Здание университета (конкретного)
Universitet binası университетское здание (вид постройки)
MOLLA PƏNAH VAQİF
Molla Pənah Vaqif 1717- ci ildə Qazax mahalının Qıraq Salahlı kəndində yoxsul bir kəndli ailəsində anadan olmuşdur. İlk təhsilini molla məktəbində almış, getdikcə məlumatını artırmış, zamanın ən savadlı adamı olmuşdur. Xalq arasında Molla Pənah adı ilə tanınmışdır.
1759- cu ildə Vaqifin ailəsi Qarabağa, Cavanşir mahalının Tərtərbasar kəndinə köçür. Həmin illərdə o, maddi cəhətdən əziyyət çəkirdi. Vaqifin müəllimlik məharəti, şairlik istedadı haqqında nər yerdə söhbət gedir. Onun yazdığı şerlər əldən- ələ gəzməyə başlayır.
Şairin şöhrətini eşidən Qarabağ xanı İbrahim xan onu saraya aparır. Yeni xarici işlər vəziri təyin edir. Şair ömrünün sonuna qədər sarayda yaşayıb yaradır. Qarabağ xanlığı ilə Rusiya arasında ittifaq bağlanmasına çalışır.
Vaqif xalq ədəbiyyatını gözəl bilirdi. Öz şerlərində ondan çox istifadə edirdi. Şairin “Görmədim”, “Durlar”, “Pəri”, “Bayram oldu” və s. şerləri dillər əzbəridir.
Ağa Məhəmməd Şah Qacarın 1795- ci ildə Şuşa üzərinə hücumu zamanı Vaqif qalanın müdafiəsində böyük fəaliyyət göstərir. 1797- ci ildə Qacar Qarabağa ikinci yürüşü zamanı Şuşanı tutur və Vaqifi zindana saldırır. Lakin Qacar öldürülür və Vaqif həbsdən azad edilir. Hakimiyyət İbrahim xanın qardaşı oğlu Məhəmməd bəy Cavanşirin əlinə keçir. Vaqif bu zaman sıxıntı keçirir, təqid edilir.
M. P. Vaqif 1797- ci ildə Qarabağ xanı Məhəmməd bəy Cavanşir tərəfindən öldürülmüşdür.
Ответьте на вопросы
1. Molla Pənah Vaqif kimdir? O neçənci əsrdə yaşamışdır?
2. Onun məqbərəsi haradadır?
3. Vaqifə haralarda abidə qoyulmuşdur?
4. “Bayram oldu” şerində şair nədən şikaətlənir?
5. Ailənin kasıblığı şerdə hansı zözdərdən məlum olur?
Qoca bağbanın vəsiyyəti
Səməd kişinin bağında üzüm, əncir, tut, alma, armud, gilas və başqa meyvə ağacları var idi. O, hər il bağdan bol məhsul götürərdi.
Səməd kişi bərk xəstələnib, yorğan – döşəyə düşdü. O, ömrünün sona yaxınlaşdığını hiss edirdi. Bilirdi ki, ondan sonra oğlu bağa baxmayacaq, ac qalıb, pis yollara düşəcək. Buna görə də oğlunu yanına çağırıb dedi:
Ay oğul, bağda qızılla dolu bir küp basdırmışam. Ancaq xəstələnəndən sonra huşum başımdan çıxıb, onu gizlətdiyim yeri unutmuşam. Sən küpü axtarıb taparsan.
Oğlan qızılı tapmaq üçün bağı qazmağa başladı. Heç bir sey tapa bilmədi.
Aylar keçdi. Qış getdi, yaz gəldi, ağaclar çiçəkləməyə başladı. Bir az sonra meyvələr göründü. Oğlan anladı ki, atası bağda qızıl gizlətməyib, onu işlətmək üçün elə deyib.
O, həmin gündən tənbəllikdən əl çəkdi və atası kimi gözəl bağban olacağına söz verdi.
Комментарии к тексту.
götür- ər- di – аффиксы глагола давно прошедшего времени - ər, - ar + di выражают незаконченное, долго продолжающее действие в прошлом, соответствуют русскому «бывало».
xəstələn- ib - - аффиксы деепричастия - ıb,- ib, ub,- üb обозначает добавочное действие как признак основного действия.
yaxınlaş- dığ- ını – аффикс причастия прошедшего времени –dıq обозначает признаки предмета.
baxmayacaq – аффикс - ma, - обозначает отрицание,а аффикс
- acaq будущее время глагола.
Упражнение: переведите и составьте из этих слов предложения.
Məktəb, dəftər, ev, stol, jurnal, mənzil, qazet,kitab, vərəq, dost, bacı, insan, yaddaş, qələm, dərnək, müalicə, fənn, tale, pəncərə, şuşə, qanad, avtomobil, paytaxt, tənqid, dostluq.
Упражнение. Спишите предложения. Подчеркните существительные в именительном падеже.
1. Koroğlu xalq qəhrəmanıdır.
2. Kitab bilik mənbəyidir.
3. İş insanın cövhəridir.
4. Uzeir Hacıbəyov görkəmli bəstəkardır.
5. Qarabağ gözəl diyardır.
6. Gəncə gədim şəhərdir.
7. Bakı Azərbaycanın paytaxtıdır.
8. Mehriban balaca qızdır.
9. Rüstəm ağıllı oğlandır.
Упражнение. Переведите данные предложения на азербайджанский язык.
1. Лес красивый. 2. Баку – столица нашей республики. 3. Хлеб – наше богатство. 4. Мой отец – учитель. 5. Моя мать – врач. 6. Погода холодная. 7. Мой старший брат спортсмен.
Упражнение. Вместо вопросительных слов в скобках поставьте существительные в именительном падеже:
(Kim?) yaxşı oxuyur. (Kim?) hekayə yazır. (Nə?) uçur. (Nə?) maraqlıdır. (Hara?) qözəl kənddir
Упражнение. Вместо точек впишите соответствующий вариант аффикса множественного числа:
Toxucu... işləyirlər; O tələbə... dil öyrənir...; Mühəndis.... zavodda işləyir...; Qız... məktub yazır...; Uşaq... həyətdə oynayır...; Müəllim... rusca bilir...
Упражнение. Вставьте пропущенные аффиксы и переведите на русский язык.
Ovçu... tüfəngi, pələng... nəriltisi, meşə... havası, ağac... budağı,
küçük... zingiltisi, qış... soyuğu.
Упражнение. Вставьте пропущенные окончания и переведите на русский язык.
Günəş... istisi, qum... üstü, ağac... yarpağı, alma... dadı, ceyran... əti, şəhər... işıqları, kitab... üzü, pəncərə... qabağı, dəniz... sahili, qoyun... dərisi, göz... giləsi,camaat... əgidəsi.
Упражнение. Переведите на азербайджанский язык.
Азербайджан – моя Родина. Столица Азербайджана – город Баку. Баку- древний и красивый город. В Баку есть много парков и садов. В Баку много памятников.
Упражнение. Добавляя соответствующие слова, дополните предложения.
1. Nizaminin _ _ _ Bakıdadır. 2. Mən Azərbaycan _ _ _ çox sevirəm. 3. Uşaqlar “Azərbaycan” _ _ _ əzbərləyirlər. 4. Bakıda çoxlu _ _ _
evlər var. 5. Qardaşlar _ _ _ gedirlər. 6. Müəllim _ _ _ Nəzrindən soruşur.
Слова: dərs, hündür, şəhər, heykəl, şer, dil.
Упражнение. Вставьте пропущенные аффиксы и переведите на русский язык.
Lalə Vaqif… kitabını verdi. İradə kitab... vərəqini səliqə ilə yapışdirır.. Məktəb... həyəti başdan- başa gül- çiçəkdir. Müəllim Sevinc... dəftərini nümunə göstərir.
Упражнение. Переведите.
Kitabın rəngi, ailənin evi, atanın saatı, sürücünün adı, otağın stolu, paltarın rəngi, gəminin adı, həkimin otağı, tələbənin çantası, maşınınsürücüsü, qrupun bələdçisi, kitabın adı, Arzunun üzüyü, mənim atamın evi, sizin evinizin pəncərəsi.
Упражнение. Переведите.
Ağacların yaşı
Ağac həyatımızın yaraşığıdır. Bəzi ağacların ömrü xeyli uzun, bəzilərininki bir az qısa olur. Ağacın yaşını necə təyin edirlər? Bu, asan işdir. Kəsilmiş ağacın gövdəsinə baxanda onlarla, yüzlərlə halqalar görünür. Bu halqaların hərəsi bir ili göstərir. Gövdədə neçə halqa varsa, ağacın yaşı da o qədərdir. İnsanlar bu yolla öyrənmişlər ki, sərv ağacı dörd min il, palıd ağacı iki min beş yüz il, şabalıd, sidr və küknar ağacı dörd min altı yüz il, cökə ağacı min yüz bir il, şam ağacı beş yüz yetmiş il, ağcaqayın və qovaq ağacları əlli il yaşayır.
Oduncağı bərk olan ağaclar çox yaşayır.
Упражнение. Переведите.
Цвет стены, чашка Мамеда, словарь переводчика, рука мальчика, пальто моего друга, деньги его семьи, деревья нашего сада, дача его тёти, цвет чашки Анара.
Словарь
dolu – полный
batmaq – погружаться
cuval – большой мешок
noğul – конфеты
düyü – рис
şəkər – сахар
yağ – масло
axta zoğal – сущённый кизил
tükənmək – иссякать
mal – здесь: состояние
motal – сыр в бараньей шкуре
sahibcamal – красавица
naşükür – неблагодарный
öyünmək – хвастаться
bəndə -человек
kamal – здесь: ум
dəxi (daha) – уже
Allaha şükür – Слава Аллаху
əncir - инжир
yaxınlaşdığını hiss edirdi - чувствовал приближения
alma - яблоко
pis yollara düşəcək - испортится
armud – груша
Buna görə - поэтому
gilas - черешня
küp – небольшой глиняный кувшин
bol məhsul - много урожая basdırmışam - закопать
bərk xəstələnib – сильно заболев yorğan – döşəyə - постель
Прочитайте стихотворение.
Bayram oldu
Bayram oldu, heç bilmirəm neyləyim,
Bizim evdə dolu çuval da yoxdur.
Düyüylə yağ hamı çoxdan tükənmiş,
Ət heç ələ düşməz, motal da yoxdur.
Allaha bizmişik naşükür bəndə,
Bir söz desəm dəxi qoymazlar kəndə.
Xalq batıb noğula, şəkərə, qəndə,
Bizim evdə axta zoğal da yoxdur.
Bizim bu dünyada nə malımız var,
Nə də evdə sahib- camalımız var.
Vaqif, öyünmə ki, kamalımız var,
Allaha şükür ki, kamal da yoxdur.
Molla Pənah Vaqif
Пословицы и поговорки.
Yazana baxma, yazdığına bax! – Не смотри на пищущего, смотри на написанное им!
Урок 7
Грамматические темы:
1. Глагол. Неопределённая форма глагола.
2. Повелительное наклонение 2- го лица.
3. Дательный падеж.
Глагол. Неопределённая форма глагола.
Неопределенная форма глагола (инфинитив) называя действие, не обозначает лицо, число и времени. Отвечает на вопрос что делать? что сделать?
Yazmaq – писать gəlmək - приходить
Oxumaq – читать görmək - видеть
Demək – сказать vermək – давать.
Неопределенная форма глагола образуется прибавлением к основе глагола аффикса - maq, –mək. Если основа глагола твердая, прибавляется аффикс - maq, если основа мягкая – аффикс - mək.
Baxmaq – смотреть Açmaq – открыть
Qaçmaq – бежать Yatmaq – спать
Oxumaq – читать Yazmaq – писать
Аффикс – maq произносится как - max:
Oxumaq – oxumax Açmaq – açmax
Qaçmaq – qaçmax Baxmaq – baxmax
Yatmaq- yatmax Yazmaq – yazmax
Повелительное наклонение 2- го лица ед. числа
Повелительное наклонение выражает приказ, просьбу, повеление, наставление. Корень всех глаголов соответствует форме повелительного наклонения 2- го лица ед. числа:
gəl - иди, приходи, oxu - читай, yaz- пиши, de - скажи, söylə - рассказывай, iç - пей, ye - кушай.
Для образования отрицательной формы повелительного наклонения глагола к корню прибавляется аффикс отрицания – ma,- mə:
yaz- пиши yazma - не пиши
get –уходи getmə - не уходи
öyrən – изучай öyrənmə - не изучай
qaç – беги qaçma - не бегай
При образовании повелительного наклонения 2- го лица множественного числа к основе глагола с исходом на согласные прибавляется безударный четырехвариантный аффикс –in,- ın,- un,- ün:
yazın - пишите,
oturun –сядитесь,
götürün - возьмите.
Обратите внимание на чередование t- d в двух глаголах:
et - делай
edin - делайте
get - уходи
gedin - уходите
При конечной гласной основы глагола перед аффиксом 2- го лица множественного числа вставляется соединительный y:
hazırlayın –приготовьте
oxuyun – читайте
bürüyün – укутывайте
Дательный падеж
3. Дательный падеж обозначает лицо или предмет, к которому направлено действие. Отвечает на вопросы kimə?(кому?) nəyə?(чему?) haraya?(куда?) и образуется при помощи двухвариантного аффикса - a, - ə, после существительных, оканчивающихся на согласные:
Anam qardaşıma məktub verir.
Моя мать даёт моему брату письмо.
Anam kimə məktub verir?
Кому даёт письмо моя мать?
Seymur teatra gedir. Seymur hara gedir?
Сеймур идёт в театр. Куда идёт Сеймур?
Qızlar məktəbə gedirlər. Qızlar hara gedirlər?
Девушки идут в школу. Куда идут девушки?
Если существительное оканчивается на гласный, то в дательном падеже перед аффиксом –a, - ə появляется y:
Onlar binaya baxılar. Onlar hara baxırlar?
Они смотрят на здание. Куда они смотрят?
Tələbələr kitabxanaya gedirlər. Студенты идут в библиотеку.
Tələbələr hara gedirlər? Куда идут студенты?
Дательный падеж при определённых глаголах показывает направление действия и соответствует русскому винительному падежу с предлогами в, на, отвечает на вопросы куда? во что? на что? на кого?
Глаголы, требующие дательного падежа:
Baxmaq (смотреть), minmək(садиться),qoymaq(положить),aparmaq (уносить), daşımaq (носить), qayıtmaq(возвращаться), getmək(уходить), gəlmək (приходить), qəbul etmək (принимать), ümid etmək (надеяться)
Qaytarmaq (kimə?) –возвращать (кому?)
Etibar etmək (kimə?)- доверять (кому?)
Azərbaycan dili
Hər xalqın, hər millətin dili onun ana dili adlanır. Çünki bu dil dünyaya gəldiyi ilk gündən insanın canına, qanına, beyninə və ürəyinə ana südü, ana laylası ilə daxil olur. Ona görə də təsadüfi deyildir ki, uşaqların dil açarkən dediyi ilk söz ana sözüdür. Ana dili həm də vətənin rəmzidir. Azərbaycan dilinin çoxəsirlik tarixi var. Ozan- aşıqlar ədəbiyyatımızın möhtəşəm abidələri “ Kitabi- Dədə Qorqud”, “ Koroğlu” eposlarını bu dildə qoşmuş, Həsənoğlu, Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Füzuli, Vidadi, Vaqif, M. F. Axundov, Sabir, S. Vurğun, Şəhriyar kimi qüdrətli sənətkarlar dünya xəzinəsinə töhfə olan söz incilərini bu dildə yaratmışlar.
Azərbaycan dili hələ Şah Xətai dövründə dövlət dili, diplomatik yazışma və hərbi təlim dili kimi işlənmişdir. O, da qədimdən Şərq ölkələrində geniş yayılmışdır. Rus şairi M. Y. Lermontov Avropada fransız dili kimi, Asiyada da Azərbaycan dilini bilməyən zəruri olduğunu qeyd etmişdir. Azərbaycan dili türk, türkmən və qaqauz dilləri ilə ən yaxın qohumdur. O, özbək, qazax, tatar, başqırd, uyğur, qırğız və s. dillərlə də qohumdur. Yazıda qədim zamanlardan ərəb əlifbasından istifadə olunmuşdur. 1929 –cu ildə Azərbaycanda latın qrafikasına keçilmış, 1940- cı ildə kiril qrafikası əsasında yeni əlifba yaradılmışdır. Müstəqilliyimiz zamanı yenidən latın qrafikasına keçmişik.
Ümummilli liderimiz Heydar Əliyevin fərmanı ilə avqust ayının biri Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi təsis edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni
1920- ci il yanvarın 30- da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası Cümhuriyyətin milli himninin hazırlanması haqqında qərar qəbul etdi və bu məqsədlə Xalq Maarif Nazirliyi tərəfindən müsabiqə elan edildi. Lakin 1920- ci il aprelin 28- də Xalq Cümhuriyyətinin süqutu Azərbaycanın milli himnini qəbul etməyə imkan vermədi.
1992- ci il mayın 27- də parlament " Azərbaycan Respublikasının Dövlət himni haqqında" Qanun qəbul etdi. Qanuna əsasən, 1919- cu ildə böyük bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov və şair Əhməd Cavad tərəfindən tərtib edilmiş "Azərbaycan marşı" Azərbaycanın Dövlət himni kimi təsdiq edildi.
Getdin gördün.
(Azərbaycan xalq nağılı)
Boz canavar acmışdı. Xeyli gəzib dolandı, əlinə bir şey keçmədi. Bir qamışlığa girib gizləndi. Gördü ki, balaca bir quzu təpənin başında otlayır. Quzunun yanına gəlib dedi:
- Quzu, acam, səni yeyəcəyəm.
Quzu qorxa – qorxa dedi:
- Mən hələ balacayam, ətim də şitdir. İcazə ver, gedim istiot, duz gətirim, ətimə səpib ləzzətlə ye.
Canavar rası oldu:
- Yaxşı get, amma tez qayıt.
Quzu cəld təpədən aşıb qaçdı.
Boz canavar az gözlədi, çox gözlədi, quzu gəlib çıxmadı. O, təzədən qamışlıqda gizlənib gözləməyə başladı. Bir də nə gördü? Bir kök qoyun otlaya – otlaya gəlir. Canavar onun qabağını kəsib dedi:
- Aha, yaxşı əlimə düşmüsən. İndicə səni yeyəcəyəm.
Qoyun dedi:
- Canavar qardaş, səndən bir xahişim var. İcazə ver, ömrümün axırında bir doyunca oynayım, sonra məni parçalayıb ye.
Canavar rası oldu. Qoyun ounaya- oynaya təpənin başına çıxdı, cəld təpəni aşıb gözdən itdi.
Canavar gözlədi, qoyun qayıtmadı. O, kor- peşman qamışlıqda gizləndi. Elə bu vaxt bir atın gəldiyini gördü. Canavar qamışlıqdan çıxıb, atın qabağını kəsdi. At qulaqlarını şəkləyib kişnədi.
Canavar dedi:
- Heç o yan- bu yanı yoxdur. Daha səni əldən buraxan deyiləm, bu saat parçalayıb yeyəcəyəm.
At əvvəl duruxdu, sonra fənd işlədib dedi:
- Mən razıyam. Ancaq dal ayağımda nalın altında bir parça şokolad var. Əvvəlcə onu ye, ağzın dada gəlsin, sonra məni yeyərsən.
At dal ayağını qaldırdı. Canavar atın arxasına keçdi. O, ağzını atın ayağına uzadanda at ona elə bir təpik vurdu ki, canavar yerə sərildi. At isə ilxıya tərəf qaçdı.
Xeyli vaxtdan sonra canavar özünə gəlib, dərdli – dərdli dedi:
Getdin gördün quzu,
Neyləyirsən istiotu, duzu?
Ye, qalsın iki buynuzu.
Getdin gördün qoyun, Getdin gördün at,
Neyləyirsən oyun- moyun. Neyləyirsən şokolad?
Ye, qalsın quruca boyun. Ye, oradaca yat.
Комментарии к тексту.
Ac- mış- dı – аффикс сложного давнопршедшего времени глагола mış + dı, он обозначает действие, которое произошло раньше, Употребляется в повествовани.
Qamış- lıqda - аффикс - lıq образует отвлеченные имена существительные.
məni - аффикс винительного падежа - ı обозначает предмет, на который переходит действие.
Arxasına - аффикс дательного падежа - a обозначает лицо или предмет, к которому направлено действие.
______________________________________________________
Упражнение. Прочитайте. Переведите глаголы на русский язык.
Yazmaq, oxumaq, görmək, bilmək, oturmaq, durmaq, öyrənmək, gəlmək, getmək, danışmaq, qaçmaq, baxmaq, yumaq, sevmək, istəmək, açmaq, bağlamaq, örtmək, baxmaq.
Упражнение. Дополните следующие слова, прибавляя аффиксы неопределенной формы - maq, - mək. Переведите эти глаголы на русский язык.
Eşit..., qorx..., saxla..., kəs..., as..., dinlə..., düş..., çat..., ver..., ək..., iç....
Упражнение. Прочитайте. Переведите глаголы на русский язык.
Yazmaq, oxumaq, görmək, bilmək, oturmaq, durmaq, öyrənmək, gəlmək, getmək, danışmaq, qaçmaq, baxmaq, yumaq, sevmək, istəmək, açmaq, bağlamaq, örtmək, baxmaq.
Упражнение. Дополните следующие слова, прибавляя аффиксы неопределенной формы - maq, - mək. Переведите эти глаголы на русский язык.
Eşit..., qorx..., saxla..., kəs..., as..., dinlə..., düş..., çat..., ver..., ək..., iç....
Упражнение. Вставьте пропущенные гласные и переведите:
Atam saat... baxır. Qardaşım quşlar... dən verir. Onlar qonşu... kömək edirlər. Bacım dərziyə parça verir.
Упражнение. Переведите предложения.
Təyyarə Moskvaya uçur. Anam mağazaya gedir. Biz kinoya baxırıq. Uşaqlar şəklə baxırlar. Avtobus parka gedir. Tələbələr universitetə gedirlər. Anam qonağa xörək verir. Atam zavoda gedir. Uşaqlar dağa çıxırlar. Nənəm bazara gedir. Atam işə gedir. Mən müəllimə dəftər verirəm.
Упражнение. Переведите.
Kitabxanaya.
Yunis və Orxan kitabxanaya gedirlər. Onlar küçədə Kənana rast gəlirlər. Kənan:
- Salam, uşaqlar.
- Salam, Kənan, necəsən?
- Sağ olun, yaxşiyam. Siz necəsiniz?
- Biz də yaxşıyıq, sağ ol.
- Uşaqlar, hara gedirsiniz?
- Kitabxanaya gedirik. Orada vətən haqqında şerlər oxuyacayıq.
- Nə yaxşı! Mən də kitabxanaya gedirəm. Siz hansı kitabxanaya gedirsiniz?
- Biz Köçərli adına kitabxanaya gedirik. Bəs sən?
- Mən də ora gedirəm. Bu kitabxana çox zəngin kitabxanadır.
- Avtobusla, yoxsa trolleybusla gedək?
- Trolleybusla gedək. Trolleybus kitabxananın yanında dayanır.
- Lap yaxşı. Gedək.
______________________________________________________
Упражнение. Ответьте на вопросы.
1. Yunis və Orxan hara gedirlər?
2. Onlar küçədə kimə rast gəlirlər?
3. Uşaqlar hansı kitabxanaya gedirlər?
4. Kənan hansı kitabxanaya gedir?
5. P. Köçərli adına kitabxanaya necə kitabxanadır?
6. Uşaqlar kitabxanada nə oxuyacaqlar?
7. Onlar kitabxanaya nə ilə gedirlər?
__________________________________________________
Комментарии к тексту.
Аффикс – la, - lə является сокращенной формой послелога – ilə. При присоединении гласная – i- после согласных выпадает, а после гласных переходит в – y- Сокращённая форма обычно присоединяется к существительным и притяжательным местоимениям мой, твой, наш. Полная форма пишется отдельно. Можно употреблять оба варианта.
1. Maşın ilə - m – maşınla, avtobus ilə - avtobusla, bacısı ilə - bacısıyla, Arzu ilə - Arzuyla.
2. Mən – mənimlə, o- onunla, biz - bizimlə.
______________________________________________________
Упражнение. Переведите.
Mən qardaşımla gedirəm. Sən kimlə məktəbə gedirsən? – Mən dostlarımla məktəbə gedirəm. Arif anası ilə yaşayır.
Suleyman işə maşınla gedir. Mən bacımla mağazaya gedirəm. Şərafət qatarla Gəncəyə gedir. Saidə trolleybusla evə gəlir. Mən tez- tez atamla görüşürəm. Sən evdə dərslərini qardaşınla edirsən.
Упражнение. Прочитайте и переведите.
Apzuman:
- Leyla, zəhmət olmasa, tanış ol, bu mənim anamdır.
Leyla:
- Çox şadam. Mənim adım Leyladır.
Dilbər xanım:
- Salam, qızım, mənim adım Dilbərdir. Səninlə tanış olmağa çox şadam.
Arzuman:
- Leyla, tanış ol, bu isə mənim atamdır.
Teymur müəllim:
- Salam, qızım, mənim adım Teymurdur. Səninlə tanış olmağa çox şadam.
Leyla:
- Çox xoşdur.
Arzuman:
- Leyla, mənim anam həkimdir. Atam isə müəllimdir.
Leyla:
- Mən tələbəyəm. Universitetdə oxuyuram.
Dilbər xanım:
- Leyla, sənin bacın var?
Leyla:
- Xeyr, mənim bacım yoxdur, mənim qardaşım var.
Teymur dayı:
- Leyla, sənin qardaşının adı nədir?
Leyla:
- Mənim qardaşımın adı Yusifdir. O, şagirddir.
Дата добавления: 2015-10-26; просмотров: 199 | Нарушение авторских прав
| <== предыдущая страница | | | следующая страница ==> |
| Самостоятельные части речи. | | | Azərbaycan |