Шығыстын ұлы ғалымдары: Әл-Бируни, Әл-Рази, Әл-Фараби, Әбу-Әли ибн Сина.

Шығыс елдерінде медицинаның дамуы Х-ХІ ғ болған. Бұл ғасырлардың атақты ғалымдары Аль-Бируни, Аль-Фараби, Абу Али ибн Сина.болған. Аль-Бируни (973-1048) астраном, географ этнограф, тарихшы болған, ол балалық шағында грек, араб сирия тілдерін кенінен санскрит тілдерін оқып үйренген. Коперник және Галилейге дейін 5-6 ғ бұрын әлемнің гелиоорталығының құрылысын қалдырған. Өмірдегі жетістіктері үшін ол өзіне рахмет айтады, өйткені ғылыми ілімді оқып білуге оның жоғары таланты болған. Бирунидің тұрақты жұмыс орны Хорезмшахтың астанасы Кят қаласы (қазіргі кезде Бируни Қарақалпақстанда) яғни өз туған жерінде академия құрылған, «ақыл үйі» болған.

Бируни 22 жасында эклиптиканың экваторға ығысу бұрышын, жер шарының радиуысын және меридиан бойынша градустарды анықтаған. Өз ғасырының ұлы болған Бируни атеист, материалиста болмаған. Астрономияның фундаменті болған 11 томдық Масудов Канон кітабын Сұлтан Масудуға арнаған. «Хронология, Минерология, фармакалогия, фармакогнозия» еңбектерін жазған. Ризашылық ретінде сұлтан Бируниге күміс монетаны берген, бірақ ғалым сыйлықты алмай жатып былай деген: «жүк мені ғылыми жұмыстан ұстайды, ақылды адамдар біледі, күміс кетеді, ал ғылым қалады».

Райхан Бируни «Фармакогнозия» немесе «Китаб ас-Сайдана фи-т-тибб» («медицинадағы фаркогнозия кітабы») деген еңбек жазған, осы күнге дейін жеткен жалғыз қол жазба, ол Брусе (Турция) қаласынан 1927 ж табылған. Бұл ортағасырлық шығыстағы дәрілер туралы аса құнды мәліметтер жиналған еңбек болған.

Ар-Разидің (850-923) 25 томнан тұратын «Всеобъеммощая книга» атты араб әдебиеттеріндегі ең алғашқы энциклопедиялық еңбекті жазған. Ол ауруды сипаттай отырып грек сирия, үндістан, араб авторының көзқарастарын салыстыра отырып, өз көзқарастарын жазған. Автордың 200ге жуық еңбектерінің ішінде ең маңыздысы «Қызанақ пен оспа туралы болып» саналады. Ар-Рази өзінің осы еңбегінде: аурудың жұқпалылығын және диференциальды диогназын және қызанақ пен оспаның бір аурудың әртүрлі формалары екенін ажыратқан. «Қызанақ пен оспа туралы» трактат әлемнің бірнеше тіліне аударылған. Ол «бір дәрігер барлық ауруларды емдей алмайды», «өкпе аурулары ұзақ емделуі мүмкін», «Дәрігерлері жоқ адамдарға арналған» атты еңбектер жазған. Ар-Рази медицинадағы мақтаны және көмекейдегі бөгде заттарды алуға арналған инструментті ойлап шығарған. Ар-Рази керемет педагог болған. Оның ауруханасы –ол өлгеннен кейін оның өмірлік жұмысын аяқтаған оқушыларға толы болған.

Аль-Фараби (870-950) атақты ғалым, энциклопедист Орта ғасырлық Шығыстағы мәдени орталықтың бірі Отырар қаласынан шыққан. Бағдатта Аллепода жұмыс істеген. Ол 100ге жуық философия және жаратылыстану ғылымны туралы еңбек жазған. Шығыс философтары Аль-Фараби «Екінші ұстаз» деп атаған. Медицина мәселелеріне арналған «Адам денесінің ағзалары», «Асқазан ішек жолдарының аурулары туралы сөз», «Жан туралы» трактаттар жазған.

Х-ХІ ғ Шығыстағы ірі мәдениет ошағы. Орта Азия болған. Бұхарада, Хорозмде,Ургеншеде аса тәжірибелі дәрігерлер жұмыс істеген. Әлем тарихындағы атақты дәрігер Абу-Али ибн Сина (980-1037) үлкен шығармашылық мұралар қалдырған. Оның 450ге жуық шығармасынан 240қа жуығы біздің заманымызға дейін сақталған. Оның ішінде 150 кітап философияға, әлемдік көзқарас мәселелеріне, 40 кітабы медицинаға, қалған 50 кітабы басқа ғылымдарға арналған. Ибн Синаның әдеби шығармалары да болған. Оның басты медициналық еңбегі «Дәрігерлер ғылымның каноны» деп аталған. Онда ХІғ дейін жеткен Шығыс және Ежелгі Греция халықтарының медицинасын және өзінің бақылаған ауруларының сипаттарын жазған. «Канон» 5 кітаптан тұрады. бірінші кітапта медицина анықтамасы, анатомия, аурулар туралы жалпы сипаттамасын оларды емдеу және денсаулықты сақтау туралы жазылған. Екінші кітапта қарапайым дәрілер және олардың әсер етуі туралы жазылған.Үшінші кітапта жеке потология, терапия жеке аурулардың сипаттамасы және оларды емдеу әдістері қамтылған.Төртінші кітапта хирургияға және қызбалық жалпы еміне бағытталған. Бесінші кітапта күрделі дәрілік заттар, улар және уларға қарсы заттар туралы жазылған.

Дата добавления: 2015-07-07