Тақырып. Қор биржасының қызметін ұйымдастыру. Қор нарығының қатысушылары

Қор биржасы – негізгі ұйымдасқан қаржылық нарық болып табылады, яғни бағалы қағаздармен операциялар жүзеге асатын орын, ал бағақалыптастыру сұраныс пен ұсыныс заңы бойынша бекітіледі.

Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес, «Бағалы қағаз нарығы туралы» заңы (2003 ж) бойынша қор биржасы БҚН-ң маманданған қатысушыларымен АҚ формасы ретінде құрылған өзін-өзі реттейтін коммерциялық емес ұйым.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының заңнамасымен биржаның функциялары бекітілген, олар мыналар:

- өз клиенттеріне БҚ-мен мәмілелерді жүзеге асыратын сауда алаңдарын ұсыну;

- БҚ саудасын ұйымдастыру;

- БҚ-ң бағасын белгілеуді жүзеге асыру;

- өз мүшелеріне ұйымдастырушылық, ақпараттық консультациялық-кеңес қызметтерін көрсету;

- өзінің жеке аналитикалық зерттеулерін жүргізу;

- БҚН-да құқықтық қатынастар субъектілері арасында өзара есеп айырысуға мүмкіндік жасау.(клиринг).

Қор биржасының міндеттері:

Биржаның бірінші міндеті болып нарық үшін орын ұсыну, яғни біріншілік бағалы қағаздардың сатуы және олардың екіншілік қайта сатуы болатын жерді орталықтандыру.

Қор биржасының екінші міндеті биржалық бағаның тепе-теңдігін анықтау.

Биржаның үшінші міндеті –уақытша бос ақша қаражаттарын аккумуляциялау және меншік құқығын табыстауға мүмкіндік жасау.

Биржаның төртінші міндеті –биржаның ашық, жария саудалығын қамтамасыз ету.

Бесінші міндеті болып төрелікті жасауды қамтамасыз ету.

Биржаның алтыншы міндеті –биржалық залда келісілген мәселелерді қамтамасыз ету және олардың орындалуына кепілдікті қамтамасыз ету.

Биржаның жетінші міндеті –этикалық стандарттарды, биржалық сауда қатысушыларының тәртіп кодексін әзірлеу.

Қор биржаның мүшелері болып мыналар табылады: акционерлер және БҚН маманданған қатысушылары, немесе Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мәмілені жүзеге асыру құқығы бар басқа да заңды тұлғалар.

Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес биржа мүшелерінің саны шектеулі, жарғымен анықталады. Биржаның жаңа мүшелерін алу жарғымен ескеріледі. Қор биржасының 10 мүшелерінен кем емес БҚН-ң маманданған қатысушылары болуға тиіс. (86 бап 2п.).

Қор биржаның мүшелері болып өкілетті органның нормативті құқықтық актілермен бекітілген талаптарға сәйкес келетін шетел заңды тұлғалары болуы мүмкін.

Жоғары заңдық орган –бұл биржа мүшелерінің жалпы жиналысы. Биржа мүшелерінің жиналысы жылдық болады және жылына 1 рет міндетті түрде өткізіледі, оның интервалы 15 айдан көп болмауға тиіс, сонымен қатар тағыда төтенше кезектен тыс жалпы жиналыс өткізіледі. Жалпы жиналыстың айрықша құзыретіне мыналар жатады:

- биржалық сауда және биржамен жалпы басқаруды қамтамасыз ету;

- биржаның мақсаты мен міндеттерін, оның даму стратегиясын анықтау;

- таңдамалы органдарды қалыптастыру;

- биржаның жаңа мүшелерін қабылдау;

- биржаның қызметін тоқтату туралы шешім қабылдау, ликвидация комиссиясын тағайындау, ликвид балансты бекіту т.б.

Биржаны операциялық басқару үшін биржалық кеңес құрылады. Ол биржаны ағымдық басқарудың бақылау- басқарушы органы болып табылады және биржа мүшелерінің жалпы жиналысында шешілетін сұрақтардан басқа оның қызметіне байланысты барлық сұрақтарды шешеді.

Инфрақұрылымның дамуы нарықтың дамуымен, ондағы айналым өсімімен параллельді жүреді. Әзірге мәмілелердің аздығы және нарық айналымның тарлығы инфрақұрылымды қамтамасыз ету қымбатқа түседі, сондықтан ол ең төмеңгі деңгейде. Бағалы қағаздармен мәміле көлемінің үлкеюіменмәміле сатыларының стандартталу мүмкіндігі туындайды, салыстырмалы тұрып қалулардың соншалықты төмендеуі, бағалы қағазды сату және сатып алу жеке сатыларын орындау, мәмілеге қатысатын жақтардың бөліну есебінде өзін-өзі қаржыландыра алу мүмкіндігі бизнестің жеке түріне айналады.

Басқа мемлекеттерде бағалы қағаздар нарығының даму тарихы нарықтың әрбір қатысушысына өзіне тәуекелдерді өзі ұйғарған белгілі мөлшерде алуға мүмкіндік беру керектігін көрсетеді, сонымен қатар өз тәуекелін сол үшін төлемей тұрып басқаға аударуды болдырмау.

Тиімді бағалы қағаздар нарығын ұйымдастыру үшін құрылымдарды құру керек, анықталған тәуекелдер түрінен босатылғандар саудаласады. Бұл тәуекелдерді өзіне инфрақұрылым алады, сондықтан оны қамтамасыз ету керек.

Бағалы қағаздар нарығын оның бірлігіне қарамастан нарықтар деп аталатын сегменттерге шартты бөлуге болады. Олар спецификалық шарттармен, бағалы қағаздың сауда қатысушыларымен сипатталады.

Инфрақұрылымды ұйымдастыру оның сол немесе басқа сегменті нарықтың түрлілігіне, оның айналымына, сонда айналысатын қатысушылары мен құралдарының сипатына тәуелді.

Алайда екі негізгі топқа біріктірілетін инфрақұрылымның ортақ белгілері бар:

1. Бағалы қағаздар нарығындағы тәуекелдерді басқару.

2. Операцияларды жүргізу шекті құнының төмендеуі.

Тәуекелдерді басқарудағы инфрақұрылымның ролі мыналарға байланысты:

- бір-бірінен әр түрлі тәуекелдерді анықтау және оларға белгілі тәуекелдер түрлерін аударуға мүмкіндік беру;

- тәуекелді жүзеге асыруда жауаптыны анықтау;

- қатысушылардың зиян келтіруіне байланысты жауаптыны тағайындауды жүзеге асыру.

Тәуекелді басқарудағы қолданылатын механизмдерді мыналарға бөлуге болады:

1. ұйымдастырушылық құрылымға әсер ететін әкімшіліктер;

2. технологиялық, қолданатын технологияны бақылайтын;

3. қаржылық, қаржыны басқарудағы ерекше тәсілдерді қолданады;

4. ақпараттық, нарықта немесе сырттағы ақпарат ағымын басқару;

5. заңдылық, тәуекелдерді жүзеге асыру оқиғаларында құқықтық қорғануды қамтамасыз ету.

Тәуекелдерді басқарудағы тиімді жүйелерді құру үшін сәйкес келетін маңызды құқықтық құжаттармен куәләндыратын дұрыс әкімшілік, технологиялық, қаржылық шешімдерді қабылдау керек.

Операциялардың меншікті құнының төмендеуі мыналардың арқасында жетеді:

- құжаттар мен операцияларды стандарттау;

- арнайы құрылымдарда операцияларды шоғырландыру;

- жаңа технологияларды қолдану (мысалға, ақпараттық).

Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымның жеке жүйелерінің функцияларын түсіну үшін ең қарапайымдысы мәмілені жасау және мәмілеге отыруүрдісінен бастау керек, бизнестің жеке салаларына шығарылып, жеке сатылар стандартталатынын бақылау керек.

Қор нарығының жағдайы қор құралдарына деген сұраныс пен ұсынысқа тәуелді. Осыған бағам да тәуелді. Акция бағамы (бағасы) инвестор мен эмитент үшін бұл акцияның құндылығымен анықталады. Инвестор жағынан бағалы қағазға сұраныс инвестицияның басқа түрлерімен салыстырғанда оларға салған қаражаттардың өтімділігіне, тәуекеліне және пайдалылығына байланысты қалыптасады.

Тәжірибеде бағалы қағаз бағамы баға қалыптастыру факторларының 3 негізгі тобымен анықталады:

1. объективті факторлар;

2. спекулятивті факторлар,

3. макроэкономикалық факторлар.

Сондай-ақ объективті факторларды микро деңгейде және макро деңгейде колданатын 2 топқа бөлуге болады.

Микро деңгейде қолданатын факторлар нақты капитал жағдайының параметрлерінен туынды болып табылады және оларға мыналар кіреді:

- эмитент фирманың қаржылық жағдайы (бұл параметр біріншіден салымдардың тәуекел деңгейіне әсер етеді: АҚ қаржылық жағдайы неғұрлым жақсы болса, соғұрлым оның бағалы қағаздарына инвестициялау қауіпсіз);

- иелік етушінің қолында «айналымда жүрген акциялардың саны мен құны» (ең бастысы бұл параметр акциялардың өтімділігіне әсер етеді: айналымда берілген акциялардың саны неғұрлым көп болса, соғұрлым олардың өтімділігі жоғары болады);

- АҚ-ң ағымдық пайдасы, олардың өсуі және дивиденттік саясаты;

- Фирманың шамасы –акцияларды қайта сатып алу мүмкіндігіне және тұрақтылығына әсер етеді;

- Акция бағамын қолдау саясаты;

- Берілген кәсіпорын қызмет ететін саланың болашағы.

Қор нарығының барлығында және оның ірі секторында қолданылатын факторлар (мысалға, қарыздық міндеттемелерге) макро деңгейде орналасады және экономиканың жалпы жағдайына (кей жағдайларда әлемдік жағдайға да) сипаттама береді:

- (біріншіден, елдің немесе оның ірі секторының, мысалға банктік) қаржылық жүйесінің тұрақтылығы, баластылығы және болашақта экономиканың өсуі;

- банктік салымдар бойынша орташа пайыздық ставка;

- сауда нарықтарының, бағалы металдар нарықтарының, жылжымайтын мүліктің және т.б. конъюнктурасы (инвестициялаудың альтернативті формаларының табыстылығымен салыстыру);

- экономикалық өсудің қарқыны және олардың өзгерістерінің келешегі;

- эмитенттермен өнімдерді өңдеу масштабы, нарықта қаражаттарды тарту үшін олардың бағалы қағаздарды қолдану деңгейі (өтімділік);

- эконогмиканы реттеу үшін қолданатын тәсілдер;

- салалар арасында капиталды құю, валюталық жүйе мен төлем баланстарының жағдайы.

Спекулятивті факторлар объективті және субъективті факторлар қатарында аралық орын алады. БҚН үшін спекуляция қалыпты және маңызды операцияның формасы екенін есепке алу керек. Қор нарығында спекулятивті капиталдың көп болуына байланысты акциялардың бағамы тек қана нақты капитал жағдайымен анықталмайды, бағамының өзгерісін күту деңгейімен, бағамның айырмасынан табысқа жету мүмкіндігімен байланысты.

Акциялар бағасына жеке тұлға факторлары да қатты әсер етуі мүмкін, оларға мыналар кіреді:

- кейбір нарық қатысушыларының құпия (инсайдерлі) ақпараттарды қолдану мүмкіндігі мен бейімділігі өз кезегінде акциялар бағамының спекулятивті жоғарлауына немесе төмендеуіне әкелуі мүмкін;

- инвесторлар мен саудагерлерде үлкен сенімге ие қаржылық және үкімет өкілдерінің өтініші;

- фирма басқармасында танымал тұлғалардың болуы;

- қоғамдағы тәртіп формалары, жарнама;

- БҚН көлемі және биржалық спекуляция, қаржылық делдалдар қызметтерінің масштабы.

Своп – бағалы қағаз бойынша бір уақытты айырбастау операциясы туралы келісім шартқа отыру туралы куәләндыратын туынды бағалы қағаз. Своп мерзімді ұзарту мақсатымен -өтеуге дейінгі ұзақ мерзімді (салықтық своп) бағалы қағазды сату және басқасын сатып алу. «Своп» атауы ағылшынша –айырбас. Бұл айырбастың бірнеше мағынасы бар. Кәсіпкерлік тәжірибеде –қайта сату кепілімен уақытша сатып алу. Анықталған мерзім арқылы міндетті қайта айырбастаумен ұлттық валютаны шетел валютасына айырбастау бойыншаоперациялар кезінде. Қолма-қол валютаны белгілі бір мерзімге бір уақытта сатып алу немесе керісінше сату. Сонымен қатар бір мерзімде екі валюта бойынша пайыздық ставкада айырмашылықты білдіреді.

Дата добавления: 2015-10-24