Системаи њуќуќи мењнатї њамчун

Соњаи њуќуќ

Уќуќи мењнатї њамчун соњаи мустаќили њуќуќи Тољикистон аз маљмўи меъёрњои бо њам алоќаманди њуќуќї иборат мебошад, ки дар њамбастагї системаи амиќан бутунро ташкил медињанд.

Њуќуќи мењнатии Љумњурии Тољикистон амсоли дигар соњањои њуќуќ аз ќисми умумї ва ќисми махсус иборат буда, њар яке аз ин ќисмњо ба танзими доираи муайяни масъалањо бахшида шудааст.

Ќисми умумии њуќуќи мењнатї меъёр, муќаррарот ва институтњоеро дарбар мегирад, ки хусусияти умумї дошта, танзими якзайлу яксони њуќуќии муносибатњои мењнатиро таъмин ва муайян менамоянд. Ба ќисми умумии њуќуќи мењнатї меъёру муќаррароте вориданд, ки масъалањои марбути предмети њуќуќи мењнатї, манбаъњои танзимкунандаи муносибатњои љамъиятии мењнатї ва муносибатњои ба онњо алоќаманд, таносуби танзими ќонунї ва шартномавии муносибатњои мењнатї, њуќуќњои асосї ва вазифањои корманду корфармо, манъи мењнати иљборї, амали замонии ќонунњо оиди мењнат, маќоми коллективи мењнатї, намояндагии манфиатњои кормандон ва корфармоён, шарикии иљтимої, шартномањо ва созишномањои коллективиро муайян ва танзим менамоянд.

Ќисми махсуси њуќуќи мењнатї аз меъёрњои танзимкунандае иборат аст, ки ба институтњои зайли ин соња мутаалиќанд:

- шартномаи (ќарордоди) мењнатї;

- ваќти кор;

- ваќти дамгирї;

- музди мењнат;

- меъёрњои мењнат ва нархномаи корбайъ;

- пардохтњои кафолатї ва љубронї;

- интизоми мењнатї;

- љавобгарии моддии тарафњои шартномаи (ќарордоди) мењнатї;

- њифзи мењнат;

- кафолатњои иловагї барои занон ва ашхосе, ки вазифањои оилавї доранд;

- кафолатњои иловагї барои љавонон;

- имтиёзњо барои кормандоне, ки дар баробари кор тањсил мекунанд;

- бањсњои мењнатии фардї;

- бањсњои мењнатии коллективї;

- суѓуртаи иљтимої;

- масъулият барои риоя накардани ќонуни мењнат.

Таносуби њуќуќи мењнатї бо дигар соњањои муљовири њуќуќ

Яке аз хусусиятњои хоси системаи њуќуќи Љумњурии Тољикистонро гуногунрангї ва таљзияи он ба соњањои алоњидаи њуќуќ ташкил медињад, ки бархе аз онњо то андозае ба њам шабењ буда, дар айни замон табиатан аз якдигар тафовут доранд. Масалан, ба танзими муносибатњои ба татбиќи мењнат иртиботдошта на танњо њуќуќї мењнатї, балки то андозае дигар соњањои њуќуќ, аз љумла њуќуќи гражданї, соњибкорї, маъмурї ва таъминоти иљтимої иртибот доранд.

Чунин њолат муайян намудани табиати аслии њуќуќии ин ё он муносибатњоеро, ки оид ба татбиќи мењнат ба вуљуд меоянд, таќозо менамояд1.

Њангоми муайян намудани мавќеи њуќуќи мењнатї дар системаи њуќуќи Љумњурии Тољикистон ва таносуби он бо њуќуќи гражданї, соњибкорї, маъмурї ва таъминоти иљтимої бояд ба муќаррароти назарияи њуќуќ такя намуд, ки тибќи онњо соњањои њуќуќ ба њуќуќи умум ва хусусї таљзия мешаванд.

Уќуќи мењнатї њамчун соњаи њуќуќи комплексї мањсуб шуда, чї манбаъњои њуќуќи умум ва чї манбаъњои њуќуќи хусусиро дар худ таљассум менамояд2, яъне њамчун таљассумгари танзими давлатї-меъёрї ва шартномавии муносибатњои љамъиятї дар бахши татбиќи мењнат, маънидод мешавад1.

Намояндаи илми њуќуќи мењнатї С.А.Иванов табиати њуќуќи мењнатиро тањлил намуда, хусусияти иљтимої доштани сарчашмањои онро ошкор намудааст. Ба аќидаи ў њуќуќи мењнатї дар пояи на танњо њуќуќи хусусї, инчунин њуќуќи умум эъљод шудааст. Ин њолат боиси хусусияти махсус ва иљтимої доштани њуќуќи мењнатї гашта, он асосан тибќи ќонунњои худ, ки ба андозаи назаррас аз ќонунњои њуќуќи гражданї тафовут доранд, инкишоф меёбад.

Ба наќши иљтимоии њуќуќи мењнатї, инчунин намояндагони дигар соњањои илми њуќуќї ишора намудаанд. Масалан, Ю.А.Тихомиров бо дарназардошти он, ки њуќуќи мењнатї на танњо бањри ба амал баровардан ва њифзи њуќуќњои фардии шањрвандон, балки њифзи љамъулљамъи онњо нигаронида шудааст, онро дар ќатори соњањои иљтимоии њуќуќ мегузорад2.

Дар тафовут аз њуќуќи мењнатї, њуќуќи гражданї ба гурўњи соњањои хусусии њуќуќ таалуќманд мебошад. Аз ин рў, танњо њуќуќи мењнатї ќодир аст танзими њуќуќии муносибатњои мењнатиро дар чорчўбаи на танњо њуќуќи хусусї, балки њуќуќи умум низ, таъмин намояд.

Ќобили зикр аст, ки таи дањсолањо муносибатњои мењнатї тањти танзими давлатї ќарор доштанд. Њуќуќи мењнатї бошад, комилан мансуби њуќуќи умум дониста мешуд. Чунин вазъро омилњои гуногун, аз љумла омилњои иќтисодї, сиёсї ва ѓоявии њамон давра сабабгор буданд.

Шакли њукмрони моликиятро, моликияти давлатї ташкил медод. Корхонаљотњо бошанд, анќариб сад дар сад давлатї буданд. Зиёда аз он, њуќуќи мењнатї хамчун аслиња ва воситаи таблиѓоти афзалиятњои сотсиализм бар сохти сармоядорї мавриди истифодаи давлат ќарор гирифта буд. Пас, дар чунин вазъият танњо як услуб, яъне услуби танзими муттамарказ ва пурраву мутлаќи давлатии муносибатњои мењнатї љой дошта метавонист. Феълан, бинобар пайдоиши моликияти хусусї, рўи кор омадани ташкилотњои тиљоратии хусусї ва дигар ташкилотњои ѓайридавлатї мавќеи њукмрони моликияти давлатї аз байн рафта, наќши яккањукмрони давлат (услуби умумињуќуќї) дар танзими муносибатњои мењнатї ва дигар муносибатњои ба онњо алоќаманди љамъиятї тадриљан заиф гашта, наќш ва нуфузи танзими шартномавии (услуби хусусињуќуќии) муносибатњои мењнатї ва дигар муносибатњои ба онњо алоќаманди љамъиятї, таќвият меёбад.

Њамзамон дахолат ва наќши њалкунандаи давлат на танњо дар муќаррар намудани њадди аќали кафолатњои мењнатии кормандони ташкилоту муассисањо сарфи назар аз шакли моликият ва шакли ташкилї-њуќуќиашон (муќаррар намудани њадди аќали музди мењнат, њадди пардохтњои кафолатї ва љубронпулињо, њадди аќали пардохти кори изофа, кори шабона, кор дар рўзњои истироњат ва ид, давомияти аќали рухсатињои мењнатї ва ѓайра), њамчунин дар бахши њифзи мењнати кормандон, баррасии бањсњои мењнатї боќї мемонад.

Аз љониби дигар, њуќуќи мењнатї ба љонибњои муносибатњои мењнатї дар бастан, таѓйир додан ва ќатъ намудани шартномаи (ќарордоди) мењнатї, муайян намудани мазмуни он озодии комилро таъмин намудааст, ки ин бешубњо аз татбиќи услуби хусусињуќуќї дар танзими муносибатњои мењнатї шањодат медињад.

Хуќуќи гражданї, чї тавре, ки маълум аст муносибатњои амволї ва шахсии ѓайриамволиро танзим менамояд.

Предмети танзими њуќуќи мењнатї бошад, аз муносибатњои мењнатї ва дигар муносибатњои ба онњо алоќаманди љамъиятї иборат аст. Бешубња муносибатњои мењнатии мансуби предмети њуќуќи мењнатї буда низ хусусияти амволиро доро мебошанд. Бо вуљуди он, муносибатњои зикршуда аз муносибатњои амволии ба предмети њуќуќи гражданї таалуќдошта аз лињози асосњои пайдоиш, таѓйирёбї, ќатъшавї, њайати иштирокчиён ва мазмун тафовути љиддї доранд. Муносибатњои амволии таалуќманди предмети њуќуќи гражданї танњо дар хусуси таљассуми (натиљаи) мењнат ба вуљуд меоянд. Муносибатњои мењнатии хусусияти амволидоштаи таалуќманди предмети њуќуќи мењнатї бошанд, на танњо дар хусуси таљассуми (натиљаи) мењнат, балки дар мадди аввал дар хусуси ташкили љараёни мењнат (ваќти кор, ваќти истироњат, меъёрњои мењнат ва ѓайра) ба вуљуд меоянд. Аз ин рў, њуќуќи гражданї на подоши љараёни истењсоли молу мањсулот, иљрои кор ва хизматрасонї, балки подоши арзиши молу мањсулоти истењсолшуда, кори иљрошуда ё хизмати расонидашударо танзим менамояд, дар њоле, ки њуќуќи мењнатї њам љараён ва њам натиљаи мењнатро (истењсоли молу мањсулот, иљрои хизматрасонї) ба танзим медарорад.

Бояд хотирнишон намуд, ки дар доираи муносибатњои мењнатии таалуќманди предмети њуќуќи мењнатї барои кормандон кафолатњо (њадди аќали музди мењнат, давомияти аќали рухсатињои мењ-натї, њадди аќали пардохтњои кафолатї ва љубронпулињо, њадди аќали пардохти кори изофа, кори шабона, кор дар рўзњои истироњат ва ѓайра) муќаррар мешаванд, ки таъмину риояи онњо тибќи ќонун барои тамоми корфармоён сарфи назар аз шакли моликият ва шакли ташкилї -њуќуќиашон њатмї мебошад.

Зиёда аз он, иштирокчиёни муносибатњои мењнатї (корманд ва корфармо) дорои чунин њуќуќу ўњдадорињое мебошанд, ки ба иштирокчиёни муносибатњои амволии тааллуќманди предмети њуќуќи гражданї буда, хос нестанд. Масалан, њуќуќ ба хизматрасонии ройгон дар интихоби касб, омодагии касбї, бозомўзї ва такмили ихтисос; њуќуќ ба истироњат бо роњи муќаррар намудани давомнокии ваќти корї, рўзњои истироњати њарњафтаина, рухсатии њарсолаи пардохташаванда; њуќук ба иштирок дар идора намудани ташкилот; њуќуќ ба љуброни харољоти моддї барои кўчидан ба љои нави истиќомат ва кор тибќи муќаррароти ќонунњо; њуќуќи муттањид шудан дар иттифоќњои касаба ва дигар созмонњои ифода ва њифзкунандаи њуќуќу манфиатњои ќонунии кормандон ва коллективњои мењнатї; њуќуќ ба њимояи ройгони судии њуќуќњои мењнатї; њуќуќ ба кўмакпулї мувофиќи суѓуртаи иљтимої бинобар муваќќатан гум кардани ќобилияти мењнатї; њуќуќ ба њимоя аз бекорї (моддаи 4 КМ ЉТ).

Пас мењнати кироя ва мутаносибан муносибатњои мењнатии ба шартномаи (ќарордоди) мењнатї асосёфта берун аз доираи амали њуќуќи гражданї ќарор гирифта, тавассути меъёрњои њуќуќи мењнатї танзим мегарданд.

Аммо, чунин њаќиќати воќеиро ба эътибор нагирифта, иддае аз муњаќќиќони њуќуќ кўшиш ба харљ медињанд, ки нисбати мењнати кироя ва муносибатњои мењнатии дар пояи шартномаи (ќарордоди) мењнатї ќарордошта, татбиќ намудани ќонунгузории гражданиро асоснок намоянд1. Бархе аз корфармоён бошанд, ба маќсади рањої ёфтан аз ташвишњои иловагї дар љодаи пешнињод намудани рухсатињои пардохтшаванда, пардохтњои кафолатї ва љубронпулињо, пардохтани давраи корношоямии муваќќатї, пардохтњои зарурї ба Фонди иљтимої, ки ќонунгузории Љумњурии Тољикистон, аз љумла ќонунгузории мењнатї муќарар намудаанд, муносибатњои аслан мењнатиро дар шакли муносибатњои гражданї (амволї) ба расмият медароранд.

Бо вуљуди дар шакли муносибатњои гражданї (шартномањои гражданї) ба расмият даровардани муносибатњои (шартномањои) мењнатї, ки тибќи онњо кормандон аз рўи функсияи муайяни мењнатї бо риоя намудан ба ќоидањои тартиботи дохилии мењнатї ба кор ќабул шудаанд, чунин муносибатњо (шартномањо) њамчун муносибатњои (шартномањои) мењнатї мањсуб мешаванд, на муносибатњои (шартномањои) гражданї2.

Њуќуќи мењнатї на танњо ба њуќуќи гражданї, њамчунин то андозае ба њуќуќи маъмурї низ шабоњат дорад. Муносибатњои тавассути ин ду соњаи њуќуќ танзимшаванда хусусияти идоракуниро доро буда, иштирокчиёни ин муносибатњо дар њолати бо њам тобеъ ќарор дошта, яке дорои њуќуќи додани амр, дигаре муваззаф ва мутассадии иљрои он мебошад.

Аммо чунин њолат тафовути љиддии ин ду соњаи њуќуќро аз миён намебардорад. Њуќуќи маъмурї муносибатњоеро, ки дар бахши идоракунии давлатї ба вуљуд меоянд, танзим менамояд. Предмети танзими њуќуќи мењнатиро бошад, он муносибатњое ташкил медињанд, ки дар љараёни идоракунии мењнат дар њудуди ташкилоти алоњида байни корфармо ва корманд ба вуљуд меоянд.

Тафовути њуќуќи мењнатї аз њуќуќи маъмурї, инчунин аз тафовути масъулияти тибќи њуќуќи маъмурї ва тибќи њуќуќи мењнатї пешбинишуда бармеояд.

Барои аз љониби корманд содир намудани кирдори ѓайриинтизомї љавобгарии интизомї ё моддї, барои содир намудани кирдори маъмурї бошад, љавобгарии маъмурї пешбинї шудааст. Муљозоти интизомї низ аз муљозоти маъмурї тафовут доранд. Њуќуќи маъмурї муљозотеро муќаррар намудааст, ки ба њуќуќи мењнатї хос нестанд (масалан, њабси маъмурї, мусодираи предмету олоте, ки тавассути истифодаашон кирдори маъмурї содиршудааст, мањрум намудан аз њуќуќхои муайян ва ѓайра). Сониян, љавобгарии интизомию моддї тибќи њуќуќи мењнатї аз љавобгарии маъмурї аз лињози субъектњои љавобгарињои зикршуда тафовут дорад. Агар ба њайси субъекти љавобгарї тибќи њуќуќи мењнатї танњо ашхоси бо корфармо дар муносибатњои мењнатї ќарордошта мањсуб шавад, ба њайси субъекти љавобгарии маъмурї тамоми ашхоси ба синну соли муайяннамудаи ќонун расида, ки кирдори маъмуриро содир намудаанд, эътироф шуда метавонанд.

Њуќуќи мењнатї аз њама бештар ба њуќуќи таъминоти иљтимої алоќаманд мебошад, чунки аслан бунёди њарду соњаи њуќуќро мењнат ташкил медињад. Зиёда аз он, њуќуќи таъминоти иљтимої дар гузаштаи начандон дур аз њуќуќи мењнатї људо шуда, маќоми соњаи мустаќили њуќуќро соњиб гаштааст. Лекин, агар њуќуќи мењнатї ба мењнати феълан љойдошта сару кор гирифта, муносибатњои мењнатии байни корфармо ва корманди амалкунандаро танзим намояд, њуќуќи таъминоти иљтимої, бахусус ќисмати асоси он, яъне њуќуќи нафаќа ба мењнати пешина сару кор гирифта, љуброни онро танзим менамояд. Солисан, њуќуќи мењнатї бо ашхоси коркунанда сару кор мегирад, њуќуќи таъминоти иљтимої бошад, якум, бо ашхоси дар гузашта кору фаъолият намуда, дуюм, бо ашхоси њанўз корнакунанда, сеюм, бо ашхоси муваќќатан корнакунанда (маризон, маъюбон) ва аллакай корнакунанда (солхўрдагон) сару кор мегирад. Дар баъзе мавридњо муносибатњо доир ба таъминоти иљтимої бар ивази муносибатњои мењнатї рўи кор меоянд, дар дигар мавридњо бошад, онњо њамрадифи муносибатњои мењнатї мебошанд. Муњим он аст, ки собиќаи корї њамчун омили ибтидої ва њалкунандаи њуќуќи нафаќа мањсуб мешавад.

Њуќуќи мењнатї аз њуќуќи таъминоти иљтимої, инчунин аз лињози услуб тафовут дорад. Агар дар њуќуќи мењнатї услубњои омирона ва шартномавї мавриди истифода ќарор дошта бошанд, дар њуќуќи таъминоти иљтимої танњо аз услуби мутаммарказу омирона истифода мешавад.

Азбаски ќоидањои дар суд баррасї намудани бањсњои мењнатиро меъёрњои њуќуќи мурофиаи гражданї танзим менамоянд, њуќуќи мењнатї бо њуќуќи мурофиаи гражданї низ ќарин аст. Бо вуљуди он, ќоидањои махсуси баррасии бањсњои мењнатї пешбинї шудаанд, ки аз ќоидањои умумии њуќуќи мурофиаи гражданї тафовут доранд (масалан, мўњлатњои баррасии бањсњои мењнатї, озод будани кормандон аз пардохти бољи давлатї, баррасии бањсњои мењнатї аз љониби маќомоти махсус – комиссия оид ба баррасии бањсњои мењнатї, комиссияи мусолиња, њакамияти мењнатї).

Дата добавления: 2015-11-16