З гісторыі беларускай лексікаграфіі

Беларуская лексікаграфія мае шматвяковую гісторыю. Пачатак яе развіцця звязваюць з дзейнасцю беларускага першадрукара і асветніка Ф. Скарыны. Мэтай сваёй дзейнасці Скарына лічыў пашырэнне асветы сярод народа, а таму многія царкоўнаславянскія словы, цяжкія для разумення простаму чытачу, перакладаў словамі старажытнабеларускай мовы на палях («боцех»), холма — узгорш. Такі прыём тлумачэння слоў называлі г л о с а. Скарына растлумачыў на палях сваіх кніг каля 200 слоў, і яго глосы з'явіліся пачаткам перакладных слоўнікаў. Карыснае пачынанне Скарыны было працягнута яго паслядоўнікамі.

Наступным друкаваным слоўнікам быў «Лексіконь славеноросскій» Памвы Бярынды. Ен выйшаў у 1627 г. у Кіева-Пячэрскай лаўры (другое выданне выйшла ў 1653 г. у Куцеінскім манастыры каля Оршы). Гэтай працы П. Бярында аддаў 30 гадоў. Ен выкарыстаў многа літаратуры.

У XVII—XVIII ст. выходзілі з друку і іншыя слоўнікі, але яны не мелі вялікага значэння для развіцця беларускай лексікаграфіі, як «Лексісь» Л. Зізанія і «Лексіконь славеноросскій» П. Бярынды.

У XIX ст. актывізавалася работа па зборы і апрацоўцы як старажытнай лексікі, так і лексікі жывой беларускай мовы. Многія словы старажытнабеларускай мовы былі зафіксаваны і растлумачаны ў лексікаграфічных працах гэтага перыяду (напрыклад, у гістарычных слоўніках I, Насовіча «Алфавитный указатель старинных белорусских слов, извлеченных из актов, относящихся к истории Западной России» (1853—1857), 3 тлумачальных слоўнікаў XIX ст. (друкаваных і рукапісных) найбольш каштоўным з'яўляецца «Словарь белорусского наречия» I. Насовіча (1870). Гэты слоўнік — вынік 16-гадовай працы яго аўтара. У ім поўна адлюстравана лексіка жывой беларускай мовы таго часу (больш за 30 000 слоў).

У 70-я гг. XIX ст. распачаў працу па стварэнні вялікага беларуска-польска-рускага слоўніка Я. Ціхінскі (скончыў у пачатку XX ст.). Перад Вялікай Айчыннай вайной слоўнік рыхтавалі да выдання, але ён так і не быў выдадзены. У час вайны загінула частка рукапісу, а тыя матэрыялы слоўніка, якія ўцалелі, захоўваюцца ў фондах Акадэміі навук ЛітССР у Вільнюсе.

У развіцці беларускай лексікаграфіі савецкага перыяду пэўную ролю адыгралі беларуска-рускія і руска-беларускія слоўнікі, выдадзеныя ў 20—30-я гг. «Руска-беларускі слоўнік» М. і Г. Гарэцкіх (1918), «Невялічкі беларуска-маскоўскі слоўнік» М. Гарэцкага (1919), «Беларуска-расійскі слоўнік» М. Байкова і С. Некрашэвіча (1925), «Расійска-беларускі слоўнік» С. Некрашэвіча і М. Байкова (1928).

У паслякастрычніцкі перыяд вялася значная праца па стварэнні беларускай навуковай тэрміналогіі. У 1921 г. была зацверджана Беларуская навукова-тэрміналагічная камісія, у задачы якой уваходзіла стварэнне беларускай нацыяналытай тэрміналогіі на аснове слоў жывой народнай мовы. У перыяд з 1921 па 1930 г. былі надрукаваны 24 выпускі «Беларускай навуковай тэрміналогіі», выдадзены некаторыя тэрміналагічныя слоўнікі. У 1925 г. пры Інстытуце беларускай культуры была створана камісія для ўкладання слоўніка жывой беларускай мовы. Камісія планавала выданне серыі абласных слоўнікаў, аднак былі надрукаваныя два: «Віцебскі краёвы слоўнік» М. I. Каспяровіча (1927) і «Краёвы слоўнік Чэрвенынчыны» М. Шатэрніка (1929). «Краёвы слоўнік усходняй Магілёўшчыны» I. К. Бялькевіча, праца над якім была распачата ў 20-я гг. і вялася на працягу 35 гадоў, выйшаў з друку ў 1970 г. (яго падрыхтавалі да выдання ўжо пасля смерці аўтара супрацоўнікі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР).

У пасляваенныя гады ў Беларусі вядзецца сістэматычная і пастаянная лексікаграфічная праца. Цэнтрамі яе сталі Інстытут мовазнаўства Акадэміі навук БССР, кафедры беларускай і рускай моў універсітэтаў і педагагічных інстытутаў рэспублікі. У працы па зборы, сістэматызацыі матэрыялу і ўкладанні слоўнікаў розных тыпаў заняты як калектывы навуковых супрацоўнікаў гэтых устаноў, так і асобныя вучоныя-моваведы. Сучасныя слоўнікі беларускай мовы — вынік плённага развіцця беларускай лексікаграфіі.

Фразеалогія

Раздзел мовазнаўства, які вывучае значэнне фразеалагізмаў, іх структуру, адносіны да слова і словазлучэння, іх паходжанне і ўжыванне ў мове, называецца ф р а зеалогіяй.

Фразеалогіяй называюць яшчэ і сукупнасць фразеалагізмаў пэўнай мовы.

Фразеалагізмы маюць свае прыметы, і адной з асноўных з'яўляецца

· ўзнаўляльнасць фразеалагізмаў

· непадзельнасць (кампаненты, якія ўваходзяць у склад фразеалагтзмаў у сэнсавых адносінах непадзельныя)

· аздінае, цэласнае значэнне

· устойлівасць

У склад фразеалагізмаў уваходзіць некалькі кампанентаў (слоў), але ў сэнсавых адносінах яны непадзельныя. У фразеалагізме пусціць на свет тры словы: пусціць, на, свет, але ў іх адзіны, цэласны сэнс нарадзіць, даць жыццё'

Значэнні фразеалагізмаў у пераважнай большасці багацейшыя за значэнні адпаведных слоў.

У многіх фразеалагізмах словы страцілі сваё значэнне, а некаторыя з іх самастойна не ўжываюцца: даць драла, лахі пад пахі, лынды біць і інш.

У сінтаксічных адносінах фразеалагізм выступае непадзельнай адзінкай — адным членам сказа

Такім чынам, фразеалагізм (фразема) — гэта ўстойлівая моўная адзінка, якая ўтворана з некалькіх кампанентаў, мае цэласнае значэнне і непадзельная ў сінтаксічных адносінах.

Фразеалагічная адзінка мае некаторыя агульныя рысы со словам і са свабодным словазлучэннем. Яна, як і слова, выражае адно паняцце, мае цэласнае значэнне, можа быць мнагазначнай. (адзін на адзін – без сведкаў, без памочнікаў). Многім фразеалагізмам бел. Мовы ўласцівы і сінанемічныя адносіны. Фразеалагічныя сінонімы адрозніваюцца паміж сабой адценнямі значэння ці стылістычнай афарбоўкай: перад вачамі, не за гарамі, пад рукой.

Дата добавления: 2015-11-26