Лексіка беларускай мовы паводле сферы выкарыстання

Слоўнікавы склад мовы характарызуецца не толькі колькасцю слоў, але і шырынёй іх выкарыстання. Аснову мовы складаюць добра вядомыя ўсім словы (бяроза, радасць, дзіця, учора, зіма).
У процілегласць ім існуюць словы, якімі карыстаюцца толькі некаторыя носьбіты мовы, якія жывуць на пэўнай тэрыторыі або ўтвараюць якую-небудзь закрытую сацыяльную ці прафесійную групу.

Лексіка сучаснай беларускай мовы ў залежнасці ад сферы ўжывання падзяляецца на агульнаўжывальную лексіку (пашыраную ва ўсіх без выключэння сферах грамадскага жыцця) і лексіку абмежаванага ўжывання (ужываную пераважна ў межах пэўнай прафесіі, галіны навукі, асобнай групы людзей). Да лексікі абмежаванага ўжывання адносяцца спецыяльная лексіка (наменклатура, прафесіяналізмы і тэрміны), дыялектная лексіка, жаргонная лексіка і аргатычная (рыс. 2.).

Рысунак 2 — Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання

Да агульнаўжывальнай лексікіадносяцца словы, выкарыстанне якіх не залежыць ад месца жыхарства, сацыяльнага становішча людзей, не абмежавана моўнай сітуацыяй (стылем, жанрам, формай мовы), г. зн. словы, якія аднолькава ўжываюць і разумеюць усе, хто гаворыць па-беларуску. Агульнаўжывальнымі могуць быць словы ўсіх лексіка-граматычных класаў: назоўнікі (абруч, воз, дом, ключ, шчасце), прыметнікі (белы, глыбокі, добры, зімні, роўны, шчыр ы), дзеясловы (араць, варыць, крычаць, радавацца), лічэбнікі (адзін, сто, тысяча), прыслоўі (агулам, баязліва, важна, смела, смачна), займеннікі (я, ты, ён, нейкі, той, што, які), прыназоўнікі (аб, да, каля, пад, у), злучнікі (а, але, то-то), часціцы (аж, не, ні, нават), выклічнік (ах, гэй, ох, эх, о). Такія словы маюць устойлівую семантыку, з’яўляюцца агульназразумелымі і выкарыстоўваюцца ва ўсіх стылях мовы. Агульнаўжывальная лексіка з’яўляецца найбольш важнай часткай слоўніка нацыянальнай мовы, складае ядро лексічнай сістэмы, на базе якога адбываецца яе далейшае ўзбагачэнне і ўдасканаленне.

Да лексікі абмежаванага выкарыстання адносяцца словы, уласцівыя мове пэўнай тэрытарыяльнай або сацыяльна абмежаванай групы людзей. У залежнасці ад таго, якія словы выкарыстоўваюцца пэўнымі групамі насельніцтва, і ад таго, як яны выкарыстоўваюцца, у рамках лексікі абмежаванага выкарыстання можна вылучыць наступныя групы: а) спецыяльная лексіка; б) дыялектная лексіка; в) жаргонная і аргатыўная лексіка.

Спецыяльная лексіка — гэта лексіка, якой карыстаюцца галоўным чынам толькі прадстаўнікі пэўнай галіны навукі, прафесіі ці роду заняткаў. Сярод спецыяльнай лексікі выдзяляюцца тэрміналагічныя і прафесійныя словы і наменклатура.

Тэрміны (ад лац. terminus — мяжа) — словы або словазлучэнні, якія абазначаюць пэўнае паняцце ў галіне навукі, тэхнікі, культуры (інтэграл, сінус — у матэматыцы, марфема, прыслоўе — у мовазнаўстве і інш.).

Прафесіяналізмы — гэта спецыяльныя словы і выразы, якія ўжываюцца ў маўленні прадстаўнікоў пэўных прафесій (будаўнікоў, шахцёраў, пчаляроў і інш., напрыклад: бучы, таптухі, кашалі, крыгі — назвы розных прылад для лоўлі рыбы; майна, віра — у будаўнікоў і г. д.). Значэнні гэтых слоў не ўключаюцца ў слоўнік.

Наменклатура — гэта сукупнасць уласных імёнаў і назваў, прысвоеных разнастайным рэаліям і аб’ектам навукі і тэхнікі (лазер «Дыполь», Стрымер-499, суперкамп’ютэр «Скіф»).

Дыялектная лексіка — гэта лексіка беларускіх гаворак (картопля — бульба, тавар — карова на Палессі, судзіна — вялікая бочка ў рост чалавека для ссыпання збожжа і інш.).

Слова жаргон першапачаткова абазначала ў французкай мове сапсаваную мову. Зараз жа жаргон — сацыяльная разнавіднасць мовы, якой карыстаюцца прафесійныя групы і сацыяльныя праслойкі людзей, аб’яднаных агульнасцю інтарэсаў, звычак, заняткаў, сацыяльнага становішча. Існуюць, напрыклад, жаргоны ваенных і маракоў, акцёраў, фізікаў, моладзі і інш. Яны неаднолькавыя па распаўсюджанні, па той ролі, якую адыгрываюць у дадзеным асяроддзі, па паходжанні і асаблівасцях развіцця.

Лексіка жаргона фарміруецца на базе слоў літаратурнай мовы шляхам іх пераасэнсавання, метафарызацыі. Жарганізмы тэматычна звязаны з рознымі групамі прафесійнай лексікі. Аўтамабілісты, напрыклад, часта карыстаюцца словам керагаз (старая дрэнная машына-грузавік), казёл (від легкавога аўтамабіля). У мове паліграфістаў слова казёл можна сустрэць у значэнні «пропуск літар ці слоў у наборы». У маладзёжных калектывах сустракаюцца такія ўтварэнні, як чыталка (чытальная зала), арганіка (арганічная хімія), хвост (не здадзены ў тэрмін экзамен, залік).

Адной з разнавіднасцей жаргонаў з’яўляецца арго (ад франц. аrgot — замкнуты, нядзейны) — гэта лексіка групы людзей, што па нейкіх прычынах засакрэчваюць сваю мову (чуха — хачу, шывар — тавар, бан — вакзал). Гэта мова вандроўных гандляроў, рамеснікаў, жабракоў дарэвалюцыйнага часу. Гандляры і рамеснікі, ідучы на заробкі далёка ад родных мясцін, дамаўляліся пры неабходнасці гаварыць так, каб сярод чужых іх ніхто не змог зразумець. Ствараліся не проста словы, а цэлыя лексіка-семантычныя сістэмы — мовы, на якіх складалі песні, частушкі, прымаўкі, вершы.

Дата добавления: 2015-11-26