Б.) Гана мемлекеті

Бұл аймақтағы ең ежелгі мемлекет Гагна немесе Аукар. Осыған дәлел УІІІ ғасырдағы деректер Гана мемлекет болып қалыптасқанына көз жеткізеді. Этникалық құрамын сонинке халқы құрады. ІХ ғасырдың ортасына таман Гана Аукар аймағын, Багану, Сахараның Хода және Тоганте облыстарын, батысында Текуре жеріне дейін, шығысында Нигерге дейін, оңтүстігінде Сенегаланың үстіңгі ағысы мен Бауле жерлерін жаулап алды. Гана мемлекетінің астанасы – Кумбм-Сален болды.

Гананың билеушілері ІХ ғасырда бербер тайпаларымен күрес жүргізді.. гана жеріне бара жатқан сауда жолын және Ганадан Магриб жеріне бара жатқан сауда керуенін ұстап алды. Гананың ең қауіпті жаулары берберлер мен лемтуна халқы болды. 919 жылы Лемтін қоғамы толығымен күйрегеннен кейін соғыс 919 жылы Зенага қоғамымен аяқталады. Бұл соғыста Гана жеңіп, зеногтың бас қаласы мен Аудагост сауда орталығын жаулап алады.

Х ғасырдың басынды Гана мемлекеті саяси жағынан күшейе түсті. 1054 жылы Альморавида мароккалық мемлекет Ганадан Аудогасты тартып алды. Бірақ осыдан қарамастан Гана мойын сұнбады. Батыс Суданды сақтап тұрды. Гананың 200 мың әскері, оның ішінде 40 мың мықты отряды болды.

Осыған қоса Гана Батыс Суданның Магриб елімен сауда қатынасты сақтап тұрды. Оның жолымен атақты сауда керуені өтіп отырды. Бірде бір бербердің және арабтардың керуені Ганаға төтеп бере алмады. Сауда айырбасында мыс, тұз, мата, құма жүрді. Гана бүкіл Мавритони, Текрурам, Фалеме, Гангарон жеріндегі саудаларды бақылап, алтын топырақтың орта ғасырдағы болған қалаларды аңдып отырды. Тұз бен алтын Гананың экономикалық гүлденуіне әкеп соқты. Гананың территориясынан өтетін керуендерді кеденнен билеушілер мұқият болды. Арабтардың саяхатшылары мен саудагерлері Гананың билеушілерінің байлығы туралы сөз таратып, тайпалар мен мемлекеттердің бірінші кезекте Альморавидскийдің империясын қаратты. Альморавидскийдің сұлтаны Әбу Бекир ибн-Омар өзіне солтүстік бөліктегі Батыс суданды қаратпақшы болды. Сол сияқты сол өңірге «ислам» дінін таратпақ болды. Қала толығымен тоналып, қирады. 1476 жылы Гана қаласы сұлтанның қолында болды. Гананың сұлтаны Менен Альморавидскийді мойындап, жыл сайын дань беруге міндетті болды. Халықтары еріксіз, күштеп исламға бағынды. Мароккандықтар Бамбук жеріне орнықты.

Мароккандық билік Ганада қысқа болды. 1087 жылы халықтық шу шығып Аурара ауданында, сол кезде Әбу Бекир ибн-Омар өлді. Мароккандықтар Гана жерінен кетуге мәжбүр болды. Бірақ бөтен мемлекет Ганалаықтарға үлкен соққы берді. Мароккандықтады Ганадан қуғынан кейін Гана тек Аукар және Бассицев жерімен шектелді. Батыс Суданның аудандарында тәуелсіз Данин, Каньяга мемлекеттері пайда болды.

ХІІ ғасырда Каньяганың билеушілері қастандық ойлап, Гананың бұрыңғы территориясын (Солтүстік Бемдущ, оңтүстік Багана,Диага бөлігі)

қаратып Сосо мемлекетін құрайды. ХІІ ғ ішінде Сосо мен Мали Ганаға қатер төніп тұрды. Батыс Суданның сауда орталығы болудан қалды.

1203 жылы Сосо Гананың бүкіл жерін иемденді. Астанада қалған бай отбасылары мен саудагерлер қаладан кетті. Осылайша Сосо бүкіл Батыс Суданның маңызды сауда керуенін иемденді. Осылардың келуімен 1224 жылы Уалата қаласы пайда болып, экономикалық орталығы деп есептелді.

Сосоның қарсыласы Мали мемлекеті болды, Суданның сауда орталығында орналасқан бай аймақтардың бірі.

В) Мали мемлекеті

Мали мемлекетінің пайда болуы УІІ ғасыға сай келеді. ІХ ғасырда арабтардың деректерімен дәл келеді. Малидің шекарасы Нигердің алдыңғы ағысы шығысқа қарай, Беледугудың солтүстікке қарай, Бакой өзенінің алдыңғы ағысы батыста. Малидің орталығы солтүстік аймағы болды. ІХ ғасырда ислам дінін қабылдады, кейбіреулері өздерінің алғашқы наным –сенімдеріне сенді. Арабтың және бербердің саудагерлері мен мұсылмандары Малиге келе бастады. Себебі солармен күнделікті сауда-қатынастық жағдайда болу үшін.

Малидің экономикалық және политикалық гүлденуі ХІІ ғасырдың ІІ-ші жартысына сай келеді. Сол кезде Мали Кейта жеріне еніп, бұл жаңа династия болды. Мемлекеттік қайраткер, еңірі представитель ол Сундиата болды (1230-1253жж). Оның қарамағында мықты, тәртіптіәскер болды. Алғашқы жорығы Сангаран және Футо-Джаллон аймағы болды және Мали жеріне қосып алды. Кейінен Сосо патшалығының оңтүстік жерін, және Малиге Сосо территориясының көп бөлігі кірді. 1240 жылы Сундиаттардың басшылығымен Сосо жерінің бәрі Малиге кірді. Сундиаттың билеуімен Малидің жаңа астанасы ретінде – Ниани қаласы болды.

Батыс Судан жеріндегі ең мықты айбатты мемлекет –Мали болды. ХІІғ.ІІ жартысында Мали соғыстарды жалғастыра береді. Ниани астанасы осы уақыттың ішінде Нигердің үстіңгі ағысынан ірі сауда орталығы болды, осыны басып Магрибтан және Ливиуан сауда керунеі өтті. Мали империясына Батыс Судандағы- Уалата және Тимбукту мәдени орталығы болды. Малидің экономикалық жағдайы күннен күнге кеңейе түсті. Египет пен Магриб елімен сауда айырбас қарым-қатынаста болды. Айрбас ретінде Гана еліндегі сияқты мұнда да тұз, алтын, шыныдан жасалған бұйымдар жүрді. Ішкі саяси жағдай жақсара түсті. Марокканың сұлтанымен дипломаттық қарым-қатынаста болды.

ХУІ ғ. ІІ жартысында Малидің ішкі саяси жағдайы құлдырай түсті. Көрші елдер территорияға кіруге мүмкіндік берді. Малидің басты қастары сыпайлық мемлекет және Ятенге мемлекеті болды. Ең негізгі ядросы мандинго тайпасында патриархаттық отбасы болды. Олардың қатарына құлдарда кірді. Осындай бірнеше патриархаттық отбасылар «дугу» деген ауылдық қоғамға бірікті. Бұлардың жеке мүлік теңсіздігі жүріп жатты. Қатардағы қоғамның адамдары жер шаруашылығымен кеңінен айналысты.

Төменгі сатыдағы қоғамда «құлдар қоғамы» тұрды. Олар өздерінің жағдайына қарай бірнеше категорияларға бөлінді. Құлдардың көпшілігі әскери қатарда болды. Құлдық мәңгі болған жоқ, әрбір құлдар келе бері қоғамдағы дүниеге құқылы болды.

Қоғамның жалпы адамдары және құлдар патриархтық отбасының жерлерін жұмасына 5 рет өңдеп отырған, ал қалған 2 күні өздерінің отбасыларына арнап, өз жұмыстарымен айналысқан.

Жерді бөліп беру бұл патриархтық отбасның қолында болды, құлдар еңбегінен бау-бақшаның жартысын алып отырды. Жерді сатып алу құқығы, тұрғын үй құқығын Мали мемлекеті шешті. Халықтың жеке мүлкі және саяси жағдайы құлдардан құралған әскери отряд басқарды. Құлдардан құралған әскери гвардияның бастықтары өздері сияқты құл тобынан шыққан. Ақырындап олар үкен топқа дейін көтерілген. Құлдар гвардиясы мемлекеттік саяси жағдайына үлкен рөл атқарды.

Малидің діни адамдары бірнеше ақсүйектерден құралған. Бұларға құқылы жалпы қоғамдағы адамдар, құлдар, шенеттер жатқан. Жоғарғы феодалданғандар жер иемденуге толықтай құқылы болды. Феодалдық қарым-қатынастар патриархалдық пен құл ұстаушылықпен тығыз байланыста болды. Діни адамдар ішінде өздерінен шыққан адамдар болған жоқ алғашында. Кейінірек олардың ішіне жақын туыстарынан құралды. Мали елінде бірнеше орында жер иеліктерге құқылы Кейта халқы тұрды. Жергілікті тұрғындар осы тайпадан шыққан адамдар мемлектінің көптеген жерлердің бөлігін иемденген.

Орта ғасырлық Малиде шаруашылық өте мықты болды. Малидегі ауылдық қоғамда шаруалар еш қандай айырбаспен айналысқан жоқ. Себебі барлық жерде өнімдер бірдей болды. Жергілікті сауда орындары болды. Дегенмен олар кішігірім аймақтарда орналасқан. Малиде ішкі сауда –саттық дамып келді. Бұл негізгі тұзбен, мыспен, алтынмен, құлдарды сатумен, тері сауда керуені жүрді. Мали мемлекеті Солтүстік Африкамен алтын саудасымен айналысуды қолға алды. Алтын саудасымен ақсүйектер, құлдардың басшылары қатысқан. Алтынға айырбас ретінде шыныдан жасалған заттар, бұлдар, қару-жарақтар,және т.б. Солтүстік Африкадан әкелінген заттар сауда ретінде жүрді. Алтын көбінесе ішкі саудаға тұз айырбасымен жүрді. Батыс Суданда тұз бағалы болды, тұз тек алтын айырбасына жүрді, тұзды айырбасқа жіберу үшін құлдарды қолданған.

Тұз айырбасы үлкен қолданыста жүрді. Тимбуктың және Дженне қалалары сауда орталығы болды. Шаруалар тігін- тоқулармен, тері –жіппен, қайық өңдеумен шұғылданды. Қалаларда Солтүстік Африкандықтардың саудагерлері, проповедтық және мұсылман қорғаушылар мекендеді. Бұлар негізінен жеке аймақтарды өзбеттерінше өмір сөрген.

Г ХУІ- ХУІІ ғғ. Орталық Мали

ХУІ ғасырда Мали мемлекеті құлдырай бастады. Ең бір қас жауы Сонгай патшалығы болды. 1498-1499 жж. Багалудың ірі аймағын, 1500-1501жж. Диара жерін, 1506-1507 жж. Галам аймақтарына шабуыл жасап, өзіне қоршап алды. Согай патшалығының шекарасы Текура жеріне дейін созылды. Соңында Малиге батыс жатқанда шабуыл жасалына бастады. 1530ж. Малидің қарамағында болған Бамбукты жаулады. Малидің патшасы ІІ Мамуди 1534ж шығар жол болмағандықтан партугалдықтардан көмек сұрады. Партугалдық посол Перес Фернандес қарсылас ретінде шықты бірақ Мали үшін бұл кеш болды. Себебі Мали көптеген жерлерінен айырылды. Дегенмен Мали өінің оңтүстік жағын сақтағанымен саяси жағынан құлдырап кетті. Согайлықтар Малидің саяси жағы мен әскер жағдайына қысым көрсетіптұрды.

Солтүстік Суданға басып кіргенде мароккандықтар және сонгайлықтарға қарсы шықты. Осыған қоса Сонгайлықтар Малиден алыстай түсті. ХУІІ ғ.басқа да қас жаулары пайда болды. Олар бомбара халқы болған еді. 1600 жылы Сегу аймағында мемлекетін құрды. өздерінің діні анимистика бола тұра, 1645 жылы Малидің мұсылман патшасына діни соғыс жариялап, оңтүстік аймаққа шабуылдады. 1670ж. Бобара мемлекетіндегі Сегу аймағы ең мықты мемлекеті болып саналды. Сегу Битон патша, Массина және Багома жерлері жаулап алынған еді

Дата добавления: 2015-07-08