Азақстандағы электронды бизнес: болашағы және кедергілері.

Дәріс мақсаты: Ақпараттық экономиканың қарым-қатынастарын түсіндіру.

Дәріс жоспары:

1. Трансформациялық экономика, ақпараттық экономика және өндірістік экономика.

2. Ақпараттық экономиканың суперсубстанциясы.

3. Ақпараттық-экономикалық үрдістер мен экономикалық дамудың ұдайы өндірісі.

Критерия ретінде әртүрлі өндірістік, түрлендіргіш-ауысымдылық және ақпаратты экономикалық арасындғы өзгешеліктер, ақпараттың кодтау және декодтау дәрежесі есепке алынады. Осындай дәреже материалды(обьективиті) және дематериалды (жекелендіру, субъектілендіру) қатынасыты ғылыми-өндірістік денгей және білімді ақпарат және ақпараттық бірліктік-бит ретінде өлшенеді.

Біріншіден, өндірістік экономиканы және оның орталық категориясы –капиталды қарастырайық. Осы деңгейде адамзат экономикасының дамуы және кадірлі –декадірлі еңбек тәжірбиесі, дағды, еп, біліктілік және білім формасындағы ақпарат игерілді.Осындай ақпарат 10 жылға дейін жаңаруы мүмкін. Еңбек жұмыс күшін қажет ететін үрдіс ретінде қолдан машина-механикалық түріне айналды.Осы жоспарда жұмыс күшіне білім және оқу ақпаратын игеру қажет болды. Өзіне сәйкес жоғарғы дәрежелі материалды, (объективтіленген) ақпаратты іске асыра отырып еңбектің қолөнер құралдары өндірістің 3-топтағы машиналы құралына айналды. Өндірістік қатынас меншіктің капиталды түріне және экономикалық мәжбүрлеуге негізделген. Табыс мақсаты. Қанағатсыз материалды қажеттіліктер шектеулі энерго-шикізат ресурстарымен болады. Индустралдіден (өндірістік) постиндустралдіге (ақпаратты) экономикаға транформациялы өтпеліде қоғам жинады және 10²⁰ бит көлемде кадірлі-декадірлі ақпаратты қолданады. Жұмыс күші ақырындап интеллектуальді тауарға айналды, бас орынға ғылыми потенциал мағұлмат және білім шықты. Капитал инфокапитал, қосымша құн үстелуі баға болды. Осындай заңды айналу негізінде экономикалық қатынастың ішкі мазмұны және функциялық характерін өзгертетін ақпаратты процесстер жатыр.

Мұндай өзгерістер мынадай жағдайлар қатарынан танылады:

1) механикалық еңбек ақпарақтылақ автоматты еңбекке айналады;

2) өндірістің 3-ші топтағы машиналы құралы 4-ші топтағы автоматты технологияға айналады; компьютер, осындай технологиялар секундына 100 миллион операцияны есептейтін жылдамдыққа йе;

1) үстемелі баға мен қосымша құн автоматты технологиялық тізбекте жинақталған жұмыс күші және білімнен негіз алады;

2) ғылыми потенциал, мәлімет және білім, әр 2-3 жылда жанарып отырады;

3) өндірістік қатынас меншіктің әртүрлі ақпараттық капиталистік түріне, сонымен экономикалық мәжбүрлеу және қажеттілікті сезіну негізделген. Табыс мақсаты және персоналдың өзі білдіруі. Материалды шектеулі және қанағатсыз тираждалған ғылыми-ақпаратты ресурс жеткіліксіз қанағатты материалды және ақпарат қажеттілігімен бірге үйлеседі.

Автоматты еңбек интелект қайраткерлердің шығармашылығы болды. 4-топтағы автоматты технология жоғарғы ақпаратты технологияға өсті. Осындай интелект секундына 300 миллиардтан бір триллион операцияға дейін ойлау жылдамдығына ие. Бағаға ауысудың негізі –біріншіден шығарушы адам және орындаушы адамның табиғи-шығармашылық күші, екіншіден электронды мидың жасанды интеллектуальды күші болып табылады. Өндірістік қатынас меншіктің инон-интеллектуальды формасына сонымен қажеттілікті сезінуге негізделген. Мақсаты персоналдын және табыстың өзін білдіруі. Шексіз ақпаратты ресурс қанағатты материалды және жеткіліксіз қанағатты интеллектуалды және әлеуметтік қажеттіліктермен бірге байланысады.

Экономиканың өндірістік, трансформациялық (өтпелі) және ақпаратты арасындағы негізгі айырмашылығын қарап және қоғамның әлеуметтік – экономикалық дамуын зерттеу денгейін анықтағанда басқада ерекшеліктерін білуіміз міндет. Мұның ерекшелігі көптеген авторлар экономиканың өндірістік, трансформацилық (өтпелі) және ақпаратты және капитал, инокапитал, инон арасындағы негізгі айырмашылығын өткізбеді. Сонымен қатар осы бағытта біріккен терминология жұмыс жасаған емес. Бірақ көптеген авторлар қойған мәселелерді түсінеді және әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің ақпаратты негізіне, өзгеруіне және дамуына талдау жасайды. Ақпаратты экономика жаңа экономика сияқты және жаңа ғылым алғаш болды, шет елдерде зерттеле бастады. Генезис осындай экономика және оның ХХ ғ 60 жылдарында өсімін көрсетті. Ақпаратты экономиканың пайда болу және өсуі материалды негізін және теориялық зерттеулердің әр түріне ие. Ол Жапония, АҚШ және Батыс Европада дамыды.

Суперсубстанциялы ақпаратты экономика ақпарат өндіреді. Тарихи және логикалық тұрғыдан ақпаратты экономиканы анықтағаннан кейін капиталдың және инфокапиталдың айналымдағы эволюционалды өзгеруінен ҚР трансформациялық экономикасы шартымен, оның суперсубстанциясын негіздеу қажет.

Капиталдың классикалық жалпы формуласы:

1) Д - Т - Д¢ ақпараттық фактордың әсерінен тасмалданады және көрініс табады:

2) / ДИ - ТИ - Д¢И¢ \ -жұмыс күші ақпаратқа ұқсас ерекше тауар

\ ИД - ИТ - И¢Д¢ / -ерекше тауар тәріздес ақпаратты капитал,

мұндағы, ДИ - ТИ - Д¢И¢ ақшалы- ақпаратты құрал нарығында жұмыс күші ақпаратты іске асыру үшін сатып алынады (білімі, тәжірбиесі, біліктілігі, мамандығы); нәтижесінде осы тауарды өндірісте қолдану ақшалы- ақпаратты құрал тауар құны- жұмыс күші өсетінін көрсетеді; осы тауарды өндірісте тұтыну (ТИ) мақсатында үстемелі тауар бағасы есебімен алынған ақша-ақпараттық құралдары (Д¢И¢) – жұмыс күшінің өсуі байқалады; ИД - ИТ - И¢Д¢ ақпаратты-ақшалы құралға трансформалы форманың параллельді бірінші бағыты тауар ретінде ақпратты-ауыспалы инфокапиталды сатып алу болады; натижесінде оны өндірісте қолдану қосымша ақпаратты-ақшалы құрал өсімі ақпратты-ауыспалы инфокапитал құнында құралады.

On-line сатып алынған тауарларға төлем жасау туралы сұрақтар әрбір функционалды коммерциялық сайттар үшін маңызды. Егер сіз өз тауарларыңызды немесе қызметтеріңізді оn-line сатсаңыз, онда сіз өз тұтынушыларыңызды қолайлы төлемдер нұсқасымен қамтамасыз етуіңіз қажет. Бұл мақалада біз кең таралған электронды төлемдерді қарастырамыз. Олар кіші және орта бизнестерде қолданылады, тағы интертет-банкинг, электронды үкмет туралы сөйлесіп, одан кейін берілге аспектіні әлемдік және қазақстандық түрде және біздің қандай болашағымыз бар екенің және бізге не кедергі жасайтының көреміз.

Әрине, тұтынушы үшін ең қолайлы әдіс пластикалық картамен төлем жасау. Керекті реквизиттер интернет-дүкеннің белгілі бір бетінде көрсетіледі, оған қауіпсіз қосылу орнатылып, сіздің картаңыздың мәліметтері дүкенге қызмет көрсететін банкке жіберіледі. Банк сіздің төлем жасау қабілетіңізді тексеріп, тексеру нәтижесін дүкенге хабарлайды.

Екінші төлем жасау әдісі – бұл ақша қаражатын банк немесе почта арқылы сатушы счетына аудару.

Үшінші әдіс – электронды құрылғы атқылы төлем жасау, оларға электронды чектер және электронды нақты ақшаларды жатқызуға болады.

Бақылау сұрақтары.

1.Трансформациялық экономика, ақпараттық және өндірістік экономиканың арасындағы бір-біріне әсері қандай?

2. Ақпараттық экономиканың суперсубстанциясы дегеніміз не? Анықтама беріңіз.

3.Ақпараттық-экономикалық үрдістер қосылуы қалай жүзеге асады және оның экономикалық дамуға әсері қандай?

4.Экономикалық ақпарат немен ерекшеленеді? Оның қасиеттері мен топтастырылуын анықтаңыз.

5.Шетелдерде ақпараттық экономиканың генезисі қалай жүзеге асады?

Әдістемелік нұсқаулар

Ақпараттық экономикасында қоғамдық өндіріс және тұтыну 10²⁵ бит көлемде кодталған-декодталған ақпаратты пайдаланады. Жұмыс күші интелектуалды күшке шығарушылар мен орындаушылар арқылы айналды. Оларда демалыссыз білімді және ғылыми потенциалды анықтау, толықтыру және жаңарту болады. Ақпараттық капитал инонға айналды.

Ұсынылатын әдебиеттер

1. Садыков Т.У. Информационное обеспечение проблем рыночной экономики. Аналитический обзор, МОН РК, КазГос ИНТИ, Астана, 2005г.

2. Садыков Т.У. Перспектива экономического развития информационного общества Материалы научно-методической конференции «Проблемы реформирования экономики и образования в современных условиях»; г. Астана, ЕНУ им. Л.Н. Гумилёва, 2005г.

3. Садыков Т.У. Категориальный анализ теоретической составляющей экономической науки Материалы Международной научной конференции по проблемам теоретической экономики, посвящённой 60-летнему юбилею профессора Алиева У.Ж.; г. Алматы, Университет ТУРАН, 2006г.

4. Садыков Т.У. Методология информационной экономики. Научная монография. Москва. МГУБ, «ТЕИС», 2010г.

Дәріс №5

Трансформация экономика жүйесіндегі ақпаратты зерттеу. Ақпараттық экономиканың қайшылықтары. Ақпараттық технологиялар.

Дәріс мақсаты: Ақпараттық экономиканың қайшылықтарын түсіндіру.

Дәріс жоспары:

1.Экономикалық ақпарат жанды еңбектің пәні ретінде.

2.Экономикалық ақпарат қосымша пайда көзі ретінде.

3.Экономикалық ақпарат еңбектің тауары мен өнімі ретінде.

Экономикалық ақпарат жанды еңбектің пәні ретінде экономикалық қызметтің объектілерін мен субъектілерінде көрініс табады. Шынайы экономикалық өмірде түрлі тұрмыстық үрдістерге өздігінен айналып, бөлінеді. Ол білім деңгейі мен біліктіліктің субъективті факторы ретінде, жанды еңбек заттық факторына айналған заттық фактор ретінде қағаз және электрондық тасығыштар түріндегі экономикалық ақпараттың ағымы ретінде шығады.

Экономикалық ақпарат қосымша табыс көзі ретінде, жасанды интеллекттің түрлі құрылымдарына айналдырумен байланысты. Мұнда ең бастысы, экономикадағы ақпараттық технологиялар, компьютерлік және телекоммуникациялық жүйелер, автоматтандырылған мәліметтер банкі және білім қоры және т.б. кіреді.

Экономикалық тауар еңбектің тауары мен өнімі ретінде, біртұтас табиғи және біртұтас жасанды күштің бірлесу нәтижесінде алынған біртұтас өнім ретінде танылады. Себебі, біртұтас табиғи күш пен біртұтас жасанды күш өзіне экономикалық ақпаратты қабылдайды.

СУБСТРАТ немесе түрлі әлеуметтік-тұрмыстық жағадйлардың экономикалық негізі ретінде ерекше экономикалық ақпарат танылады. Сонымен, субстрат суперсубстанцияға негізделе отырып, оның маңызды ерекшелігі болып табылады.

Экономикалық ақпарат субстрат түрінде тек материалдық өндірісті ғана емес, сонымен қатар материалдықпен симбиозда бола тұрып, рухани өндірістің даму негізі болып табылады. Қазір және болашақ тұрмыстық даму практикасы экономикалық ақпарат құрылымында бірінші және басты орынға оның зияткерлік рухани жағы алға шыққан экономикалық ақпараттың әсер ету көрсеткіштері ретінде тауарлардың жаңа идеясына айналған жоғары неотехнологиялар және НОУ-ХАУды асыра бағалау қиын.

Қоғамдық өндірістің материалдық сипаты объективті және потенциалды экономикалық ақпарат түрінде беріледі. Қоғамдық өндірістің рухани сипаты субъективті және актуалды экономикалық ақпарат түрінде беріледі. Бірінші жақындастықтаэкономикалық ақпараттың материалдық және идеалдық құрылымында орын алатын, жалпы жағдайлар мен ерекшелік қасиеттерін анықтау және белгілеу керек. Бірақ идеалды және материалды ақпарат арасында принципиалды қарама-қарсылықтар бәріне мәлім болғанымен, ішкі түрлерінің кейбір ерекшеліктері бар. Бастамасыз-шексіз және мәңгі жалпы ақпарат түрлерін экономикалық ақпарат негізіндегі жалпы жағдайларына жатқызуға болады. Екіншіден, экономикалық ақпарттың барлық түрі түрлі тұрмыстық пішімдерге өзгеріп, айналады.

Алғашқыда, экономикалық ақпараттың объективті және потенциалды экономикалық ақпарат арасындағы ерекшелік қасиеттерін орнату қажет. Ерекшеліктеріне қарағанда, арасында ұқсастықтары көп екенін атап өту керек. Ғылыми әдебиеттерде де олардың арасындағы ерекшелік жайлы айтылмайды және теңдестік түрінде қарастырылады. Сонымен қатар, кейбір жайттарды белгілейік. Объективті-экономикалық ақпарат келесіні көрсетеді: біріншіден, экономикалық кеңістікте қатысқан табиғи ортада қызмет ететін және ақпаратқа айналған, өндірістік және тұтынушылық күш қоғамында, адамдар арасындағы экономикалық қатынастар кешенінде, тұрмыстық жүйелердің экономикалық қызығушылықтар мен қарама-қайшылықтар жүйесінде және басқа да тұрмыстық құралымдарда; Екіншіден, индивидке қатысты сыртқы ақпаратты барлық өндірістік үрдістерге жұмылдыру; Потенциялды экономикалық ақпарат - объективті-экономикалық ақпараттың уақытша жүзеге аспайтын және көрінбейтін тұрмыстық өндірістің құралдары мен көрсеткіштеріне айналған бөлігі.

Экономикалық ақпараттың субъективті және актуалды арасындағы ерекшелік қасиеттері адамдардың ойлау-психологиялық үрдістері мен зияткерлік-шығармашылық қызметінің ерекшелігімен байланысты. Субъективті-экономикалық ақпарат – тұрмыстық жағынан ойлау стилі, индивидттің (персонал) ойлау және психологиялық қызметімен түрленген, экономикалық ақпарат кешені. Субъективті-экономикалық ақпарат адаммен жинақталған ішкі эндогенді білім, тәжіребие, оның білімі, біліктілік пен зияткерлік және шығармашылық потенциясын сақтауға ұмтылған бағытты көрсетеді. Субъективті-экономикалық ақпарат тұрмыстық үрдістердің жанын білдіреді деп айтуға болады. Өзекті экономикалық ақпарат – тұрмыстық іске асырушылық үрдісінде потенциалды экономикалық ақпаратқа айналатын және потенциалды экономикалық ақпаратты алу және оны қайтадан өзектіге айналдыруға бағытталған субъективті-экономикалық ақпарат.

Сонымен, тұрмыстық жағынан іске асырушылықтың экономикалық-нарықтық саласында экономикалық ақпарат жалпы ақпараттан бөлінеді. Экономикалық ақпарат – тұрмыстық түрліліктің бейнесі және экономика-нарықтық үрдістердің анықсыздық шарасы. Негізінде, экономикалық ақпарат ақпараттың бір бөлігі бола тұрып, сол қасиеттермен ерекшеленеді. Бірақ олардың әлеуметтік-экономикалық үрдістерге әсер ету ерекшелігі, экономикалық ақпаратқоғамдық-өндірістік қатынастарды шығаратынынан байқалады. Экономикалық ақпарат қасиеттеріне мыналар жатады: қартаю, интегралдау, қайталану, түрлену, анықсыздықтың азаюы, экономикалық-нарықтық жағдайлардың көрініс табуы, өндіруші мен тұтынушының қызғушылықтарын қанағаттандыру, баға, тұтынушылық бағасы, семантика, синтаксис, прагматика, және екіжүзділік.

Экономикалық ақпараттың қосарлылығы бір жағынан, көрсетілген қызметтер мен табиғи-заттық қарапайым тауар бағасына кіретін ақпараттық еңбектің заты мен өнімінен құрылады. Экономикалық ақпараттың бірінші жағы бухгалтерлік, оперативті және статистикалық есептеу, сонымен қатар фирмалар қызметінің жақын арадағы және келешектегі болашағы ретінде көрінеді.

Бір жағынан, патент, лицензия, коммерциялық, ғылыми банктік ақпарат түрінде келген экономикалық ақпарат нарықта жеке тауарға айналады. Экономикалық ақпараттың өзіндік сату және сатып алудың заты ретінде танылады. Қысқаша айтқанда, экономикалық ақпараттың қосарлы болу себебі, ақпараттық капиталдың жиынды ауыспалы айналымына байланысты, ол екі түрлі сапада көрсетіледі: тауар ақпарат түрінде және ақпарат туар түрінде.

Сонымен, ақпараттық экономика материалдық өнім, энергетикалық және еңбек қорларына айналып, басқару, білім, еңбек тәжіребиесі, тауар және қызметтердің үлкен көлемді түрлерін, өндіріс, жинақтау, ауысым, тарату, тұтыну, өндірісітің көліктік және көліктен кейінгі құралдар, ауысымды-табиғи және ақпараттық-ауысымды капитал және т.б білдіреді.

Ақпараттық технологиялардың қолданылуы Қазақстан экономикасы үшін маңызды орынға ие болып келе жатыр. Осыған дәлел ретінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа кезең – жаңа экономика» лекциясынан үзінді келтіруге болады:

«...Инновациялық процестердің айтарлықтай жеделдеуінде ақпараттық экономика немесе ақпараттық дәуір экономикасы секілді ұғымның нақты, катаң мәніндегі жаңа экономика процестердің интенсивті дамуы қуатты серпін болды. Барлық салаларға ақпараттық технологияларды енгізу көлемі мен қарқыны және олардың экономикаға ықпал ету аукымы өте елеулі болып отыр.

Нақ ақпараттық құрамдастық жаңа экономикаға жаһандық барлық жерге кірігушілік сипат бере отырып, оның жеделдеткішіне айналды. Интернет-технологияларды қолдану жетекші фактор болды. Әсіресе электрондық сауда-саттықтың өсу қарқыны айқын сезіледі. Мысалы, соңғы жылдары БСҰ-ға мүше елдерде оның көлемі жыл сайын бес есеге ұлғайып, 327 миллиард доллардан асып түсті.

Соңғы 10 жылда ғылымды көп қажет ететін өнімнің өсімі 80 миллиард долларды құрағанына қарамастан, бұл салаға инвестициялар көлемі артуда. Осы факторды жете бағаламаушылық келеңсіз салдарға соқтыруы мүмкін. Мәселен, Жапония 1990-шы жылдары ақпараттық технологияларда артта қалғандықтан әлемдік экономикалық көшбасшы жағдайынан айырылды. Әу баста үлкен табыстарға байланысты нағыз шулыған туғызған бүл бизнес енді калыпты арнаға түсіп отыр. Осы процеске кіретін Қазақстанға дамыған елдердің тәжірибесін ескеріп, оған белсене интеграциялануы қажет. Бұл бағыттағы алғашқы қадамдар жасалды да. Мәселен, 1998 жылы интернетке 885 абонент косылса, 2003 жылы 184,9 мың қосылған — 209 есе орасан қауырт артқан. Бұған қоса интернетті пайдаланушылар көбеюіне қарай оның трафигі де ұлғайған. Мысалы, егер 2001 жылы ол 359,5 миллион минөтпен есептелсе, 2002 жылы 684,9 миллион минөтке жеткен. Қазір бүл көрсеткіштер әлдеқайда өскен.

Электрондық пошта көлемі шұғыл ұлғайды. Бүл мүмкіндіктер әлі әлдеқайда өседі. Мәселен, қазірдің өзінде "Шанхай-Франкфурт" шыны-талшықты супермагистральдің казақстандық бөлігі жөне оның Орал арқылы Ресейге кететін тармағы іске қосылған. Елдің барлық өңірінің интернетке жоғары жеделдікпен қолжетімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жалпы республикалык шыны-талшықты шеңберлі желі жасалуда. НАТО-ның "Бейнелік Жібек жолы" жобасы бойынша елдің интернетке жеңілдікпен жоғары жеделдікте кірігетін жоғары оку орындары мен ҒЗИ-лерінің біртұтас ғылыми-ағартушылык. желісі интенсивті түрде қалыптастырылып жатыр.

Дата добавления: 2015-11-03