Гаяз Исхакыйның башлангыч чор иҗатында мәгърифәтчелек карашлары

Г. Исхакыйның «Тәгаллемдә сәгадәт»е — язучы иҗатында төп герой тулы бәхеткә ия бердәнбер әсәр. Экспозициядә үк без баланың да, әнисенең дә уртак теләк белән януын күрәбез: Хәлим, укып, зур кеше булырга тиеш. Һәм бу теләкләр хәтта артыгы белән дә тормышка аша.

Әсәр башыннан ахырына кадәр мәгърифәтчелек идеяләре белән сугарылган. Андагы төп фикер түбәндәгедән гыйбарәт: кешенең ирешә алган теләсә нинди зурлыктагы бәхете белемгә бәйле. Бу идея инде әсәрнең исеменә үк салынган. Алай гына да түгел, инсанның белеме никадәр зур, үзе нихәтле камил, бәхете дә шуңа бәрабәр. Моны аңлаган әнисе Хәлимне кечкенә мәдрәсәгә бирү белән генә канәгатьләнмичә, танылган, тирән белемнәр бирә торган уку йортына илтмәкче. Болай эшләгәндә, Хәлимнән бигрәк тә зур кеше чыгар кебек тоела аңа.

«Тәгаллемдә сәгадәт»тә шәкерт Гаяз ачыктан-ачык күренә: ул әлегә дөньяны галимнәргә, мужикларга бүлеп карый һәм, дөньяның кендеге итеп, шуларның беренчеләрен исәпли.

Хәлимгә бер генә кеше дә белем алу юлында аяк чалмый. Ни өчен? Иң беренче чиратта, баладагы көчле теләкләр башкалар да бәяләрлек. Байлар аңа укырга барырга акча бирә. Нәкъ менә зур ихтыярлы, омтылышлы, тырыш булганга, ул гел алдынгылар рәтендә йөри, рус, гарәп, фарсы, төрек телләрендә сөйләшергә өйрәнә.

Укымышлы егетне, артык иркен тормышлы булмавына карамастан, Казан байлары кияү итәргә атлыгып тора. Хәтта үзләре үк яучы җибәрәләр. Инде килеп, ярәшеләчәк кызы Маһирә шушындый мәртәбәле кешене алдарга теләми. Укый-яза белүе аны да уңайсыз хәлдән коткара: ул Хәлимгә, яраткан кешесеннән алданган булуын белгертеп, хат яза. Мәгърифәтле кызлар шулай туры сүзле, кешелекле икән, дип уйлап куясың.

Шушындый четерекле вакыйгалардан соң Хәлим Габдрәхим хәзрәт кызын кияүгә алырга уйлый. Үзара хат алышалар, өйләнешәләр. Бәхетле гомер кичерәләр. Белемле булу аркасында, һәр проблема геройлар тарафыннан уңай хәл ителә. Маһирәне алдаган Фатих та аңа бары тик әлегә яучы җибәрә алмаганга гына өйләнмәгәнлеген әйтеп хат яза, кияүгә чыкмыйча торырга куша.

«Тәгаллемдә...»дә тискәре геройлар юк. Башкалардагы кебек уңай яклары кычкырып тормаган атасы да, кешеләр Хәлимгә тарафдар икәнлекне күргәч, аңа юллык акча бирә.

Гаяз Исхакыйның бу әсәреннән, баланы мәгърифәтле ата-ана тәрбияләргә тиеш, дигән фикер дә чыга. Әгәр Хәлимнең әтисе дә, әнисе дә аның язмышына битараф калса, ул дөньялыкта бер нәрсәгә дә ирешмәгән булыр иде. Язучы бигрәк тә аналык вазифаларын иң югары мәртәбәгә күтәрә. Баланы кеше итү — ананың иң зур бурычы, ди.

«Бай углы» романының төп герое булган Кәрим — шулай ук ата-анасының бердәнбер баласы. Аның үз бәхетен булдырырга бөтен мөмкинлекләре бар, Хәлим кебек, чит кешеләр ярдәменә һич мохтаҗ түгел, әмма ул игелексез, эшлексез, паразит тормыш алып баручы булып җитлегә.

Геройның ялгыш юлга басуына, мәгърифәтчеләргә хас булганча, әсәрдә ике фактор сәбәп итеп карала. Аның берсе — гаиләдәге тәрбия, икенчесе — мәдрәсә йогынтысы, геройны чолгап алган кешеләр тәэсире.

Дөресен генә әйткәндә, Кәрим турында, ниндидер яхшы тәрбия күргән, дип булмый. Иң беренче чиратта, төрле имеш-мимешләр югарылыгында гына фикер йөртүче, эгоист, тулысынча Сәхилә карчык йогынтысындагы әнисенең иркәләүләре, үз баласының тәрбиясен, белемле кешеләргә тапшыру мөмкинлекләре булса да, надан, бозык Фәхригә йөкләве, озак көттермичә, беренче тәрбияви җимешләрне китерә дә. Малай, ниһаять, тартырга, эчәргә, урлашырга өйрәнә.

Ата-ана, башкалар йогынтысы астында, яхшы мәдрәсәгә биреп, аны бозыклыклардан арындырырга була. Баштарак белем алуга дәртләнеп киткән балада уңай сыйфатлар да күренгәли башлый. Арага тагын Сәхилә карчык килеп керә. Шакый мәхдүмгә күчерелгәч, малайның уянып килгән теләкләре дә сүнә.

Кәримне коткарыр өчен, соңрак икенче омтылыш та ясала: аңа тырыш, белемле, әдәпле кыз Бәдрияне хатынлыкка алалар. Эш кенә узган икән: Кәрим яман чирләреннән арына алмас хәлгә килгән. Ахыр чиктә ул, фәхишә кызлар өчен бәхәскә катнашып, башка берәүнең үлеменә сәбәпче була һәм кулга алына. Шушы хәлләрдән соң Фатих байлар гаиләсе бөлгенлеккә төшә, үзләреннән бернинди яхшылык күрмәгән Бәдрия кулына кала.

Анасының уңай тәрбиясен алган, белемле Рифгать атасы Кәримгә нәкъ капма-каршы холыклы ир булып өлгерә. Әбисен, гаиләсен, әнисен үз канаты астына ала.

Автор «яманлык һәм яхшылык» концепциясен нәкъ мәгърифәтчеләрчә чишә. Явызлык җәзасын таба: Фатихның бала тәрбиясенә тотылмаган байлыгы юкка чыга, Кәрим үлә... Яхшылык та җирдә ятмый: Бәдрия үзенең чиста күңелле икәнлеген кешеләр каршында раслый, улына тиешле белем, тәрбия биргәнгә, киләчәктә үзе аның тәрбиясен күрә.

Сәгадәт — бәхет дигән сүз (Г. Исхакыйның «Теләнче кыз» әсәре буенча)

Гаяз Исхакый иҗат иткән «Теләнче кыз» әсәренең беренче кисәгенә салынган эчтәлек түбәндәгедән гыйбарәт: әтисе белән әнисенә бердәнбер бала булган Сәгадәт исемле кыз, тормышның бөтен матурлыгын татып, шактый гына белем дә алып, әллә ни кайгылар күрмичә, ата-ана йортында үсә. Ачлык елда аларның гаиләсе шәһәргә күченергә була, тик яңа тормыш Сәгадәтләргә ачык йөз күрсәтми. Әтиләре гаиләне тәэмин итәрлек эш тапмый, бераздан үлеп үк китә. Озакламый әнисе дә вафат була. Сәгадәт, шулай итеп, ярдәмчесез кала, хәерчелеккә төшә. Зәкать өләшү көннәренең берсендә байбәтчә Габдулладан алданганнан соң, аның тормышында тагын да караңгырак көннәр башлана. Тамак туйдыру чарасы калмагач, ул фәхишәләр йортына килеп эләгә.

Авылда бозыклыклар күрмичә, тиешле белемне дә алып үскән кыз бәхетсезлегенә нәрсә сәбәп булды соң? Үзе тырыш, төскә-биткә дә чибәр югыйсә. Исеме дә, бәхетле булсын дип, мулла кызыныкына охшатып һәм бәхеткә юрап кушылган... Ата-анасының да хәер-фатихасын алган ул.

Сәгадәтне бәхетсезлеккә илткән сәбәпләр күп төрле булса да, язучы аның социаль чыгышына аеруча басым ясый шикелле. Алай булмаганда, ул аны мулла кызы янәшәсенә куймас, аның белән иңгә-иң үстермәс тә иде.

Тышкы кыяфәтләрендәге аермалыклар да нәкъ менә кызларның килеп чыгышына бәйле. «Мулла кызы Сәгадәт яшьтән үк шыгырдавыклы читек-кәвеш кигәндә, безнең Сәгадәтнең үз тәпиләренә башка аяк киеме дә юк иде». Мулла кызы кебек, идәннән түшәмгә җитәрлек көзгеләрдән бөтен килеш-кыланышларын төзәтми ул, өстәлгә куйган ачык күрсәтә торган көзгедә генә төсен-башын карангалый. Ул көзге дә — үткән ел кияүгә киткән күрше кызының кияү бүләге генә.

«Мулла кызы башына тәңкәле калфак киеп үсә иде. Әмма безнең Сәгадәткә ситса яулык та күптән түгел генә башын урата башлаган иде».

Сәгадәт мулла кызы алган белемнәргә үз көче, тырышлыгы, табигатьтән килгән зиһенлеге аркасында ирешә. Белем алу бәрабәренә абыстайның йорт эшләрен башкарырга да әзер тора. Мулла кызы исә крестьян тормышының бер генә михнәтен дә тоймый, ата-анасы кочагында иркәләнеп яши. Ил кичергән ачлык та алар гаиләсенә янамый, туган нигезләрен ташлау хаҗәте юк.

Шул ук вакытта Сәгадәт күргән бәхетсезлекләрнең башка сәбәпләре дә юк түгел, Гаяз Исхакый аларны социаль тигезсезлеккә генә дә кайтарып калдырырга теләми.

Икенче сәбәпләр арасында ата-аналарның балаларына карата вазифалары бар. Язучы Сәгадәтнең әтисе Шәрип абыйны тупас, уйсыз, ваемсыз итеп тасвирлый. Ата кеше ялгышын, соңарып кына, үзе дә аңлый. Табигатьтән килгән кирелеге, бернәрсәне дә уйлап эшләмәве, киләчәге турында бик нык кайгыртмавы өчен, Сәгадәт әтисенә үпкәләми, моны бик табигый кабул итә. Шәрип абзый гел начар түгел, ул — намаз-ниязлы, кешеләргә зарарсыз карт. «Куштан булып, ил ашап йөрми», — ди аның турында язучы. Геройны бу яктан тасвирлау серләр яшеренгән пәрдә читен дә бик аз гына күтәрә.

1897 елгы ачлык Шәрип абзыйның кечкенә гаиләсе өчен алай ук авыр булып тоелмаса да, кеше сүзенә карап, ул да Казанга күченә. Хөсниҗамал әби белән Сәгадәт аның кирелеген берничек тә җиңә алмый.

Трилогиянең икенче кисәгендә без фәхешханәләргә эләккән кызларның наданлык корбаннары булуы турында юллар укыйбыз. Монда бөтен милләткә хас наданлык турында фикер йөртә әдип. Шул ук вакытта, укып кына да, асраулыкка урнашып та, милләтең чирле калганда, фәхештән котылам димә! Байлар һәм ярлылар булганда, беренчеләре икенчеләренең, һичшиксез, корбанына әвереләчәк.

Икенче кисәктә Габдулла, акланырга сәбәпләр эзләп маташса да, Сәгадәтнең бәхетсезлегенә гаепле кеше итеп, үзен саный башлый. Мансур сөйләгәннәр, фәхешханәдә күргәннәр аны моңа тәмам ышандыра.

Сәгадәт тормыш төбенә төшүенә бераз гына үзе дә гаепле. Тумыштан да хисле кыз, беркатлырак кыз ул. Булачак яры, ире турында хыяллар кора. Тормыш исә бөтенләй башка, ул уйлап тапмаган шартларда аның күңелендә мәхәббәт уты кабыза. Бу мәхәббәт аны тагын да бәхетсезрәк итә.

Дөрес, без, икенче китапны укыгач, Сәгадәтнең Габдулла белән кушылуын күрәбез. Егет үзенең гаебен таный һәм кыз янына килә. Соңыннан алар тагын да катлаулырак тормыш юлы узачаклар, бөтенләй безгә таныш булмаган яклары белән ачылачаклар. Ә без, нигездә, беренче китапка таянып сүз йөрттек һәм әлегә Сәгадәтнең бәхеткә ирешмәгән бер героиня икәнлеген күрдек.

Дата добавления: 2015-10-28