Милли моңнар

Бөтен гомерен милләткә багышлаган Г. Тукай иҗатында милли мәсьәләләр үзәктә генә тора ала иде дә. Кайсы теманы ачарга алынса да, ул миллилектән бер тамчы да читкә китә алмады.

Мәхәббәт турында язганда, шигыренә хатын-кызның милли идеалы килеп керде, инде хатын-кыз турында язарга алынса, ул аны милләткә кирәкле балалар үстерүче бөек зат итеп тасвирлады. Туган авыл турындагы шигырьләрдә дә, иҗат турындагы шигырьләрдә дә без һәрвакыт милли моңнарны төсмерлибез. Җаны-тәне милли хисләр белән сугарылган Г. Тукай минем күз алдыма милләткә бәйле өметләрдән ахыр чиктә өмөтсезлеккә барып чыккан бер шагыйрь сыйфатында килеп баса. Көрәш физик һәм өлешчә рухи да сындырган аны. Шагыйрьнең рухын кимсетү максатыннан язылган юллар түгел бу. Г. Тукайның соңгы әсәрләрендәге өметсезлек чаткыларын танырга кирәк, һәм аны авыру галәмәте генә дип карау дөрес булмас. Бу һәр эштә (шәхси тормышта, җәмгыятьтәге проблемаларны чишүдә) чарасызлыктан килә торгандыр.

Шагыйрьнең милли темага махсус язылган шигырьләре дә бихисап. Шулар арасында «Милли моңнар» әсәренең үз урыны бардыр.

Шигырьнең беренче строфасы ук күңелне тетрәндерә. Безнеңчә матур, милли көй булгач, күңел шатланырга, рәхәтлектә йөзәргә тиеш кебек, әмма алай түгел икән. Аның миллилеге — моңында һәм зарында да.

Авыр язмыш кичергән, дәүләтен югалткан халыкның мескенлеге чагыла ул җырларда:

Өзелеп-өзелеп кенә әйтеп бирә

Татар күңеле ниләр сизгәнен,

Мискин булып торган өч йөз елда

Тәкъдир безне ничек изгәнен.

Авыр язмыш моңлы көй булып кына языла ала, тарих татарның рухы аша узган, кичерелгән.

Өченче строфада шагыйрь алда әйткәннәрен икенче кат ассызыклый:

Күпме михнәт чиккән безнең халык,

Күпме күз яшьләре түгелгән;

Милли хисләр белән ялкынланып,

Сызлып-сызлып чыга күңленнән.

Шагыйрь өчен милләткә бәйле проблемалардан да зуррак нәрсә була алмый. Көндәлек тормыш тудырган мәсьәләләр алар янында бик вак. Беренчесенең чишелеше, кем белә, бәлки, калганнарын да хәл итәр иде. Дүртенче строфа көйләр дулкынында тарих сукмагыннан атлап киткән лирик минне тасвирлый.

Ахыр чиктә героебыз түзми, җырлаучының янына ук бара һәм көйнең исемен сорый. Шигырь күз алдына әнә шундый җанлы картиналар тудыра.

«Милләтә» әсәрендә миллилек, милләтпәрвәрлек кебек төшенчәләр бик нечкә ачыла. Әйтерсең лирик мин үзен тулы милләт итеп тоя, яисә ул үзен милләтнең җаны хисаплый:

Бар уем кичен-көндезен сезнең хакта, милләтем;

Саулыгың — минем саулык, авыруың — минем авыруым.

Әгәр текст кулланыштагы графикага төгәл күчерелгән икән, милләткә шагыйрьнең, сез, дип эндәшүе шулай ук билгеле бер уйларга этәрә. Бу — хөрмәт, горурлану чагылышы да булырга мөмкин. Сез, дип, шагыйрь, бәлки, һәр татар кешесен күздә тотканга әйтәдер.

Гаҗәеп чагыштыру: милләт дөнья байлыкларыннан бәһалерәк.

Шагыйрьнең хыялы — милли шагыйрь булу. Бу хыял — милләткә бәйле хыялларның бер өлеше. Шуның артыннан ук икенче бер чагыштыру:

Һичшиксез, һәр хыялдан татлыдыр милләт хыялы;

Шаша калсам, тик шул хыялдан гына булыр.

Акылдан язарлык мәхәббәт турында сөйли соңгы юл.

Шагыйрь өчен милләттәшләре тарафыннан онытылудан да зуррак җәза юк, чөнки ул шул милләт бәхетенә бөтен гомерен багышлаган.

Шагыйрь киләчәк белән яши. Ул киләчәктә милләте бар булуын тели һәм аның да үз мәхәббәтенә каршы мәхәббәт тотасына өметләнә.

Суфи шагыйрьләр иҗатын искә төшерсәк, алар Аллага мәхәббәтне нәкъ шулай тасвирлыйлар. Бөтен яратулардан да өстенрәк ярату итеп бирәләр. Дөнья проблемаларыннан һичбер вакытта баш тартмаган һәм тарта да алмаган Тукай исә милләтенә булган мәхәббәтне әнә шулай күкләргә күтәрә.

Тукай иҗатыннан нибарысы ике шигырь. Милли җырчыбызның асылын аңлатырга әнә шул ике шигырь дә җитә икән.

Язмышлар берлеге (Дәрдмәнд иҗаты буенча)

Дәрдмәнднең тулы бер иҗатын күздән кичерсәң, аңа шәхес, милләт, ил, ватан, кешелек турында тирән фәлсәфә салынган икәнлегенә инанасың. Ул еш кына аларны аерып карамый да шикелле. Чыннан да, шәхес һәм милләт мең төрле җепләр белән бәйләнгән, бер-берсеннән аерылгысыз. Милләт тарих тегермәненә салынган. Шәхес тә аның белән бергә ваклана, үзгәрә... Мәңгелек вакытта икесе дә — бер тузан гына, әмма, болай дип әйтеп, алар язмышына битараф калырга ярамый. Өлгергән шәхес үз халкының, үз социаль төркеменең яшәешен, күргәннәрен йөрәге белән кичерә.

Хакимиятләр гел алмашынып тора. Нинди генә идарә килсә дә, милләт кулыннан нәрсәдер китә... Үз дәүләте булмаган милләт гел югалтулар белән яши. Бу бәйлелекләр турында көннәр буе сөйләп булыр иде. Без Дәрдмәнд тәхәллүсе алган Мөхәммәтзакир Рәмиев язганнарга нигезләнеп сүз йөртик.

Шагыйрьнең иҗатын мәңгелек иткән 1908 ел. Иң яхшы шигырьләргә илһам алып килгән ел бу. «Без», «Бүзләрем маналмадым», «Ни газизрәк» — болар барысы да 1908 елда иҗат ителгән, шул сәбәпле аларның идея уртаклыгына шаккатырга ярамый. Әйтерсең шагыйрь җанын гел бертөсле уйлар тырный, тынгысызлый. Бер шигырьдә ачык итеп әйтеп бетерелмәгән уй икенчесендә тәгаенләнә төшә. Аларны аерым бер эзлеклелектә өйрәнү бик мөһим.

Менә «Кораб» шигыре. Кораб символын элек буржуазияне белдерә дип аңлату өстенлек итте. Мөмкин. Теләсә кайсы кешене дә, илне дә, аерым бер төркемне дә, тагын бик күп нәрсәләрне дә, хәтта шагыйрьнең үзен генә дә белдерә ала ул, әгәр иҗатының контекстында карамасаң. Шулай булуы яхшы да. Һәркем үзе теләгәнчә, үзенә кирәк булганча аңлый икән, иҗатчы мәңгелек әсәр язган дигән сүз, ягъни универсаль шигырь иҗат иткән.

Ә без аңа салынган эчтәлекне башка шигырьләр аша тәгаенләштерик. «Ни газизрәк»не алыйк. Анда шундый юллар бар:

Ни газизрәк — бу ватанмы?

Аһ, туган каумем газиз!

Ватан сүзен шагыйрь бүген без аңлаганча кулланмый, ул аңа ил, дәүләт мәгънәсен сала. Ул туган кауме яшәгән илнең «китүенә», үзгәрүенә әллә ни борчылмый. Үзгәрешләр җилен тойганга күрә, алар вакытында милләтнең югалуыннан курка. Кеше өчен үз милләтеннән дә изгерәк нәрсә булмаганлыгын раслаучы шигырь бу. Димәк, алдагы шигырьдә дә шагыйрь әнә шул диңгез дулкыннарына ыргытылган милләте өчен кайгырган булып чыга. Милләтнең кайсы юлдан китәргә, кемнәрдән үрнәк алырга белми аптыраган чагы. Үз дәүләтчелеге юк, гел башка халыклар торгызган дәүләтләргә карап яшәгән көне. Шагыйрь хәле дә шундыйрак... «Без» шигырендә дә шушы ук фикер аерым бер юнәлештә үстерелә. Гасырлар дәвамында илләр гел алмашынып тора, ди шагыйрь. Әмма татар шагыйренә нәкъ менә үз милләтенең юкка чыгуы, үз иленең бетүе кызганыч. Алар икесе бергә генә яши ала.

«Бүзләрем маналмадым»да тагын туган иленә, милләтенә гашыйклыгы, аның язмышы өчен борчылуы турында сөйли Дәрдмәнд. Монда да үкенечле аһәңнәр, өметсезлек хисе өстенлек итә. Халык өчен яшәгәннәргә сан юк, аларны бәяләү юк. Милләтнең үзендә юаныч бирер нәрсәләр, сәбәпләр бөтенләй күренми: аның мәңгелек яшәешен тәэмин итәрлек әбелхәят чишмәләре акмый, аны терелтерлек зәмзәм сулары табылмый...

Без, язмышлар берлеге, дидек. Бәхетсез язмышка дучар ителгән милләтпәрвәрнең дә, аерым шәхеснең дә яшәве өметле, күз яшьсез була алмый. «Бүзләрем маналмадым» шигырендәге лирик мин өметсезлеккә дучар ителгән бер ялгыз җан кебегрәк күз алдына килә:

Мин өмиднең сул кулыннан

Бер сынык нан алмадым.

Хәтта уң кулга да өмет итми лирик каһарман. Кавышу, мәхәббәт хисләре булмаса да, түзәр кебек әле. Ә менә милләт өчен янып та, аның тарафыннан бәяләнмәү аның күңелен рәнҗетә. Ил үз улын үзенә гашыйклыгы өчен кимсетә:

Әйттеләр, кем, бер бәхетсез

Илгә гашыйксың, фәкыйрь.

Бер кызардым, бер бузардым...

Ни таныйм — танапмадым.

Шагыйрь, милләтпәрвәр, халкына бөтен байлыгын биргән прииска хуҗасы, мәктәпләр ачкан мәгърифәтче, журналлар чыгарган журналист... Хәтта аның да язмышы, шигырьләренең язмышы, хезмәтенең язмышы, ил язмышы белән бик тыгыз бәйләнгән. Шунысы сөенечле: Дәрдмәнд иҗаты бүгенге көндә нәкъ менә милли сыйфатлары, милли фикерләре өчен бик югары бәяләнә.

Дата добавления: 2015-10-28