Кыйссаи Йосыф» әсәрендә төшкә йөкләтелгән вазифалар

Мәшһүр Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» поэмасында беренче фасыл үзәк геройның төш күрүеннән башланып китә. Әле нәбилек дәрәҗәсенә күтәрелмәгән Йосыфта гайре табигый сәләтләр юк, шунлыктан юралышын атасыннан сорый. Төшнең гаҗәеплеге, онытылмаслык тәэсир калдыруы киләчәктән икәнлеген аңлатып тора, бала да аның күркәмлегенә, изгелегенә ышана.

Пәйгамбәрләр нәселеннән килгән Ягкуб төшнең Мәүладан булуын раслый һәм сөенечкә юрый. Бөек көчтән узып, аның нәкъ шулай булачагына басым ясамаса да, улының байлык, дәрәҗә, акыл белән бөтен дөньяга танылачагына өмет итүен әйтә.

Төшкә, аз гына мәгълүмат бирсә дә, зур эчтәлек салынган булып чыга. Унбер йолдыз образында Ягкуб балалары аңлашыла, шулай да әлегә ай белән кояш нәрсә икәнлекне төгәл генә белеп булмый. Фанилык белән бакыйлык билгесеме ул? Йосыфның үги сеңлесе белән Зөләйха дип тә уйлап куярга мөмкин. Әллә күк үзе Йосыф алдына төшкәнлекне күрсәткәндә, автор аның төп атрибутларын калдыра алмыймы? Болай эшләү бөтен галәм байлыкларының бер зат алдына җыелуын күрсәтәме? Бәлки, Аллаһның аңа бүләк итәчәк байлык һәм нәбилек билгеләредер алар? Берсе — туар кояш. Бу якты киләчәк тә була. Икенчесе — тулган ай. Хорафатларга ышанучылар, ай тулганда, гадәттән тыш хәлләр була, дип уйлый. Димәк, гаҗәеп хәлләргә ишарә санала ала. Ә бит нәбилек тә — шул гаҗәп хәлләр рәтеннән. Поэмада ата кеше унбер йолдызның кем икәнлеген төгәл әйтса дә, калган образларны тәгаенләштерми. Фаразлау мөмкинлекләре зур.

Йосыф күргән төш аның туганнары белән дошманлашуына сәбәп була да инде, чөнки анда аларның киләчәктә дөньяда тотачак урыны билгеләнгән һәм Йосыфка өстенлекләр бирелгән. Язмышның югарыдан билгеләнгәнлегенә ихластан ышанган очракта туганнар моның белән килешер иде. Җитмәсә, алар Йосыф сөйләгәннәргә ышанмыйлар һәм төшне үзен иркәләндерү өчен уйлап тапкан сәбәпкә әйләндерәләр.

Төш — поэмадан күренгәнчә, язмыш билгесе, югары көч белән бәйләнештә тору чарасы. Димәк, Аллаһ билгеләгәннәр белән ризалашырга теләмәү — аның үзенә үк каршы чыгу дигән сүз. Туганнар бу хакта уйламый. Дөрес, алар Йосыфны үтерүнең зур гөнаһ икәнлеген аңлый, соңыннан тәүбәгә килербез әле, дип, үз-үзләрен тынычландыралар. Бу очракта тагын бер нәрсәгә илтифат ителми: ислам дине кануннары буенча, аңлы рәвештә эшләнгән гөнаһның җәзасы тагын да зуррак, һәм ул зур авырлыклар белән генә кичерелә. Йосыфның төшендә бары тик яхшылыклар гына вәгъдә ителсә дә, Ягкуб яман эшләрне күңеле белән тоя. Җитмәсә, үзе дә төш күрә. Унбер бәтиенең берсен бүре алып китә. Ни өчен балалар саны унике түгел? Аның берсе бүрегә тиңләштерелгәнме? Әллә бүре чынлыкта да бүреме? Әллә үги кыз Динә исәпкә алынмыймы? Бу да әлегә ачык түгел.

Шушы ук вакытта Динә дә төш күрә. Ул әтисенә төшендә ун бүренең Йосыфны алар кулыннан талаганлыгын әйтә. Поэма башында йолдызга тиңләштерелгән ир туганнар ун ерткычка әйләнә. Пәйгамбәр балаларына бәя үзгәрә. Якын арада буласы вакыйгаларны хәбәр итүче икенчерәк төрле төшләр була алар.

Поэмада төш сүзе еш телгә алына. Йосыфка яманлык эшләргә җыенган туганнары да, төшең ярдәмгә килсен, диләр. Имеш, Аллаһтан булса, бөек көч сине бу хәлдә калдырмас иде. Төшкә булган үч, ачу гөнаһсыз бер җанга күчерелә. Йосыф үзе дә гел искә ала аны, чөнки ул төш аның бөтен язмышын үзгәртә.

Бүлек башламнарына урнаштырылганлыктан, төшкә шунда ук игътибар итәсең. Төш дөрес юралсын өчен, аның төгәл сөйләнүе мәҗбүри. Дүртенче фасыл башында Малик бине Дугыр да төш күрә һәм, Йосыф кебек, төшне җиткергәндә үзенең гадел булуын белдерә. Ул Кәнгандәге бер коега кояш иңүен, аның якасы аша кире менүен, итәгенә асылташлар, энҗе мәрҗән яудыруын сөйли. Юраучы аның байлык иясе булачагын, шушы төш аша Тәңренең берлегенә ышаначагын әйтә. Димәк, төш кешене сафландыру, бераллалыкка китерү вазифасын да башкара. Кыйммәтле ташлар төсендә булган кояш — байлык билгесе дә, бөек зат белән арада торучы да. Йосыф төшеннән мәгънәсе төрлечәрәк аңлашылган кебек калса да, шушы янәшәлек аны тәгаенләштерә.

Һәр яңа фасыл саен без яңа герой, яңа язмышлар белән танышабыз. Вакыйгаларда катнашучы һәм билгеле бер роль уйнаучы герой төш күрми калмый. Шулай итеп, аларның саны дистәгә җитә.

Зөләйхага бәйле сюжетны искә төшерик. Таймус патша кызы да, әтисенең тезләрендә йоклаганда, төш күрә. Күрәсез, аның гадәтләре Йосыфныкына шактый охшаш, ул да — әти кешенең иркәсе. Патша, Зөләйханы бәхетле итәр өчен, бөтен байлыгын бирергә риза.

Кызның төше аның тормышында зур үзгәрешләр булачагын хәбәр итә. Ул үзенең акылын җуйганлыгын, үтә сабырсызга әйләнгәнен күрә. Һәм, чыннан да, төштә хәбәр ителгән сыйфатлар Зөләйха язмышында хәлиткеч роль уйный да. Төшләр, шулай булгач, аерым бер вакыйгаларны хәбәр итү өстенә, кеше холкындагы үзгәрешләрне дә билгели ала.

Инде бер ел узганнан соң күргән төшендә Йосыф аңа үзеннән башка һичкемгә бакмаска куша. Бары тик өченче төштә генә ул Зөләйхага кемлеген, кайдалыгын әйтә, Зөләйха да бу юлы гына аңа дәшәрлек көч таба. Соңгы төш кызны айнытып җибәргәндәй була. Ул, сөеклесен эзләп, юлга чыга.

Төшне дөрес юрау, дөрес аңлау нәбиләргә генә бирелгән шул. Сабырлыкка таянмаган кыз зур хата эшләп ташлый. Йосыф җиткергән мәгълүматтан чыгып, аны Мисыр шаһы дип аңлый һәм, ашыгып вәгъдә бирүе аркасында, ямьсез кыяфәтле Кыйтфиргә кияүгә чыга. Хәер, олы юл узган, әтисенең хәер-фатихасын алган кызның башка чарасы да калмый. Икенчедән, шаһның коллары, чын төш күргән булсаң, ул барыбер тормышка ашачак, дип тынычландыра. Шулай итеп, бу очракта да төшнең ике төрле (гадәти һәм хәбәри) төш булуына басым ясала. Поэмада изге төшләр генә телгә алына, эчтәлеге сөйләнә, чөнки калганнарның әһәмияте дә юк.

Йосыф, хаксыз рәвештә зинданда кол итеп тотылганда, инде Рәййан патша булып калгач, Аллаһтан Җәбраил китергән ак энҗе ярдәме белән, пәйгамбәргә һәм могҗизачыга әверелә. Димәк, төштә генә түгел, чынбарлыкта да ялтыравык төстәге предметлар күк һәм җир арасындагы бәйләнештә мөһим роль уйный.

Йосыфның патшаны үтерергә алынган шәрабчы һәм икмәкченең төшен аңлатуы аның тәүге тапкыр сәләтен күрсәтүе була.

Шәрабчы төшенә шулай ук затлы әйберләр генә керә. Патшага алтын касәләрдә йөзем суы эчерә, һәм аның күргәне дә изгегә юрала.

Икмәкченең төшендәге детальләр дә үз һөнәре белән бәйле. Ул, баш өстенә өеп, патшага илткән икмәкне кошлар чукый. Соңыннан начар төштән баш тартып караса да, Йосыф аңа юралган казаның кире кайтмавын әйтә. Төшнең тәкъдири мәгънәсе ныгый. Төшне төгәл җиткерү кирәклеге, ни юрасаң, шул булыр, фикерләре тагын бер кат ассызыклана.

Йосыфны зинданнан чыгарыр алдыннан Рәййан да төш күрә. Гадәти булмаган төшне теләсә кем аңлатып бирә алмавын белдек инде. Һәм, чыннан да, Йосыф кына аның мәгънәсеннән хәбәрдар була. Ул җиде симез сыерны муллык елларына, шул малларны кабып йоткан җиде арык сыерны корылык елларына тиңли. Тупланган малның авыр бер чорда юкка чыгачагын фаразлау дөрескә туры килгәннән соң, Рәййан аңа патшалык таҗын кидерә.

Соңгы бүлекләргә яңа персонажлар кертелми диярлек. Шулай итеп, төш образлары да кулланыштан төшә. Кем күрүгә карамастан, әлеге төшләр, иң беренче чиратта, Йосыф язмышын үзгәртә. Бу табигый да, чөнки поэмада нәкъ менә Йосыф үзәк герой итеп сайланган. Әсәр беренче төшнең тәмам раслануы белән бетә.

Мин яхшыга яхшымын, Мин яманга яманмын («Идегәй» дастанындагы үзәк геройга карата)

Идегәй — халык таныган каһарман, гаделлеге, зирәклеге белән хөрмәт казанган хаким. Галимнәр, «Идегәй» дастанындагы герой һәм тарихта шул исем белән билгеле булган малик арасында зур аерма бар, дигән фикерне әйтә. Әдәби әсәр герое турында язганда, без вакытлыча тарихи шәхесне онытып торырга, аларның икесен кушмаска тиеш.

Халык авыз иҗаты әсәрләрендә күпчелек очракта үзәккә куелган герой уңай гына булып калмыйча, хәтта идеаллаштырыла да. Идегәй дә үзендә бөтен яхшы сыйфатларны туплаган. Алай гына да түгел, фикер йөртү сәләте, көче, сугыш осталыгына маһирлыгы буенча үз чордашларыннан берничә башка өстен.

Дастанда Идегәй бик тә тәфсилле тасвирлана. Аның Кобогыл исемендә үсеп, Туктамыш хан сараенда түрә булганчы күргәннәрен, тормышын яктыртуга тулы бер бүлек багышлана. Ике яшендә кеше арасына чыга, киңәше белән ярдәмгә килә, өч яшендә укырга өйрәнә, дүрттә белеме белән таныла, инде уникеләргә җиткәндә, алпамыштай ир була ул. Бер караганда, арттыру булып күренсә дә, тормышта шул дәрәҗәдә тиз өлгергән кешеләр һәр гасырда булып тора бит.

Ир булган Идегәй, гади хезмәт кешесенең көне белән яшәп, илгә, ата-бабасына игелек кыла башлый. Аны гадел хөкемдар, ятимнәрнең ярдәмчесе итеп таныйлар. Унбиш яшьлек егет туксан ханның баласын җиңә һәм үзен Урда башлыклары белән бәхәсләшер хәлгә килгән саный. Туктамыш хан белән очрашкан Идегәй аңа халыкның бер кешегә караганда олырак булганлыгын аңлата. Ул шушы эшләре белән илбашын пошаманга төшерә. Караклыкта тотылган Урман бинең башын чаптырганын ишетеп, Туктамыш кабат Идегәй каршысына килә. Һәм, гаделлегенә ышанганнан соң, аны үзе янына, сарайга, чакыра. Ханның бу адымын яхшылык дип таныган егет үзе дә бик теләп хөзмәткә алына. Ул төрледән-төрле хәйлә, сугышлар юлы белән хан казнасын тәмам баета, аның иң якын кешесенә әверелә. Көнчеләрнең, байлыкка, дәрәҗәгә сатылганнарның әләге, котыртуы һәм хәтта Идегәйнең кемлеге хакында дөресен әйтеп бирүе аркасында, ханда электән үзенең дошманы булып хәтерендә сакланган Идегәйдән үч алу тойгысы уяна. Әсәрдә бөтен яманлыклар — үтерешләр, әләкләр — күпчелек очракта шул кан үченә нигезләнә. Геройлар ата-бабасы өчен үчне кайвакыт аңсыз рәвештә дә эшли. Шул ук Идегәй үтерткән Урман би дә — аның атасының башын чапкан Дөрмән би баласы бит. Хәер, эшләрнең шулайга китәчәге хакында әсәр башында ук искәртелә. Җантимер аксакал ханга, җиреннән язса да, халыкның яши алганлыгын, ил пыран-заран килсә дә, гаилә таркалмавын, ул таркалса да, буыннар, тел сакланганлыгын, тел бетсә, аның хакында язма әдәбият калганлыгын әйтә. Нәселне төбе-тамыры белән корыта башласаң, сугыштан башка бернигә ирешмәссең һәм хәтта патшалыгыңны да, халкыңны да югалтырсың, ди.

Әләк-чәләк, нахак сүз бер-берсен бик яраткан ата белән улны да каршы куя. Ярәшелгән кызы Ханәкә атасыннан йөкле дип уйлаган Норадынны, бер караганда, аңларга да мөмкин. Кай-берәүләр Идегәй белән улы арасындагы конфликтны тәхет өчен көрәшкә генә нигезли, ә бит аның башы нәкъ менә шушы вакыйгага барып тоташа.

Мәсхәрәләнергә, җиңелергә теләмәү, башкалар тарафыннан еш рәнҗетелү Норадында тискәрерәк сыйфатлар да тәрбияли. Әнкәсе белән әңгәмәдән чыгып, без аның әтисе дәрәҗәсендә ил-халык мәнфәгатьләрен кайгыртмавын, үз язмышын беренче планга куйганлыгын күрәбез. Идегәй бераз башкисәррәк улын, әлбәттә, үзе нык, көчле чагында пайтәхетле итәргә теләми. Болай эшләү шактый гадел дә. Идегәй Норадынның үссүзле булып үсүен аның бердәнберлегеннән күрә. Ачуланышып, аннан китеп барганда да, киңәшләрен бирә, илгә салган зыяннары хакында аңлата, аны яратканлыгын белдерә.

Идегәйнең чабылган башы да ил-халык өчен кайгыра, аның үлеменнән соң Урда таркалыр дип борчыла.

Идегәйнең үлгәндә дә бер нәрсә өчен күңеле тыныч түгел халык үзе хакына көрәшкәнне, яшәгәнне аңладымы — белә алмадым, ди ул.

Дастанда еш кына Идегәйнең яхшылыкка — яхшылык, начарлыкка начарлык белән җавап бирүе ассызыклана һәм төрле вакыйгалар аркылы дәлилләнә дә. Дошман җирләрен басып алу сугышлары аркылы илнең казнасын баету, чикләрен киңәйтү дә, чор өчен табигый булганлыктан, халык тарафыннан бары тик мактауга лаек эш саналган. Шулай икән, кайбер галимнәрдән аермалы буларак, мин Идегәйне уңай гына түгел, идеаль герой саныйм.

Олуг мәхәббәт турында китап (Хәрәзми иҗаты буенча)

Харәзми үз заманында шактый танылган шагыйрьләрдән булган. Галимнәр, ул фарсы һәм төрки телләрдә иҗат иткән, дигән фикердә. Хәер, «Мәхәббәтнамә»нең кайбер хатлары да фарсы телендә бит.

Үткәндә зур эз калдырган әсәрнең язылу тарихы бик кызыклы Автор аны Мөхәммәдхуҗа бикнең, мәхәббәт турында әсәр яз, дигән үтенечен тыңлап иҗат итә. Поэма үзәгенә куелган мәхәббәт проблемасының чишелеше шул чорда күпләрне гаҗәпләндергәндер дә, сокландыргандыр да, уйга да калдыргандыр...

Шагыйрь кешеләргә бирелгән ярату хисе алдында мөкиббән, ул аны галәмне яктырту өчен тудырылган ай белән кояш янәшәсенә куя:

Ике якты көһәр галәмгә биргән,

Мәхәббәт гәнҗени адәмгә биргән...

Ә бездә шушы бөек хисне нәрсә уята соң? Әлбәттә, беренче чиратта, тышкы матурлык:

Аның кем ал иңендә миң яратты,

Буе берлә сачыни тиң яратты.

Мондый гүзәллекне Бөек көч кенә тудыра ала шул, оҗмахларны бар иткән Алла гына. Шулай икән, шагыйрьнең хатын-кызны оҗмах гөленә тиңләве бер дә гаҗәп түгел:

Кил, и оҗмах гөле, чәмкәнгә чыккыл!

Кызыклы чагыштыру, янәшә куюлар, катлаулы ассоциацияләр Харәзми әсәрендә бихисап! «Оҗмах гөлен» чәчәклеккә чакыра лирик герой! Минем күз алдыма болынлыкның иң матур чәчәкләре арасында да үз төсен югалтмаган, калкып торган Гөлкәй килә. Үз тойгыларын лирик мин гел Тәңре исеме белән бәйләп барса да, җир кешесе буларак кабул ителә. Дөнья матурлыгын, яшәү кадерен аңлаган ир-ат ул. Ул ханымнарның ханымы каршында тезләнә, ояла, акылын югалта һәм, бүлек арасына урнаштырылган мәснәвиләрдән күренгәнчә, Ходадан үзенә сабырлык сорый. Тәне, күңеле дәрт белән тулган ирнең теленә матур сүзләр дә ташкын булып килә. Ул бизәкләрне эзләп һич кенә дә газапланмый шикелле. Үз-үзен бик кабатламый торган гаҗәеп бай телле шагыйрь ачтым мин Харәзмидә! Кыз йөзен ай һәм кояш белән чагыштыруларның гына да әллә ничә төрле формасын таба ул:

Әя буе — санубәр, чәһрәсе — ай,

Кояш яңлигъ җәмалең галәм арай...

Йөзең нуры кояшның нурын үртәр...

Йөзең, кашың кояш, ай мәдхе эчрә...

Йөзең — нәүрүз вә кашың — бәйрәм ае...

Кил, и ай йөзле дилбәр, тот берәр кош... һ. б.

Йөзең нуры кояшның нурын үртәр, дип әйтү — минем уемча, шигъри осталыкның бик ачык чагылышы. Кояшка җиткән, аннан да эссерәк, шул эсселеге белән аны кытыклаган, ә кытыклавы белән үртәгән нур! Каян таптың аны, и шагыйрем минем?!. Хәер, кайберәүләр аны кояшныкын каплаучы нур кебек кенә аңлый.

Аерым бер образларның куллану киңлеге, формасы буенча гына да күләмле фәнни хезмәтләргә нигез булырлык икән бит бу «Мәхәббәтнамә» китабы. Мин алдарак шагыйрьнең сөеклесен гөлләр арасында күрсәтүе хакында язган идем инде. Җир гөлләре белән аны бик еш чагыштырып кына калмый, ул аларга каршы да куя икән ләбаса!

Әгәр күрсә сине, һәм лалә сулгай,

Синекдин гөл мәгәр оҗмахта булгай.

Бер нәрсә хактыр ки, шагыйрь кызны оҗмах гөлләреннән өстен куймый, аларга тиңли генә. Ни өчен? Алланың иҗат итәргә көче җитмәгән нәрсә юк! Бу кыз да, ул кыз да — барлык гөлләр дә — аның иҗат җимеше. Ә ул гөлләрнең иң матурларын оҗмахка калдырган. Оҗмах матурлыгы тудырып, ир-атны шул матурлыкның юлы иткән. Шулай булгач, лирик миннең үзен бертуктаусыз колга тиңләвенә аптырарга кирәкми.

«Мәхәббәтнамә» — гүзәллек каршында баш ияргә өйрәтүче китап. Аны иҗат иткән шагыйрь, ярату хисенең җаннан да, тәннән дә ургылуын әйтеп, кыюлыгы белән шаккатыра.

Дата добавления: 2015-10-28