Бәхетен тапмаган геройлар

Һәр кешенең бәхетле буласы килә, әмма тормышта һәрвакыт үзең теләгәнчә генә яшәү язмаган. Әдәби әсәрләрдә исә уңай геройлар финалда үз максатларына күпчелек очракта ирешәләр. Ә менә Гариф Ахуновның «Этләр патшасы» повестендагы Акмал Булатов, күпме генә тырышса да, бәхетен тапмый.

Әсәр көтмәгәндә каралты-кураны юкка чыгарган янгынны тасвирлаудан башлана. Аның белән көрәштә үк инде Акмал нечкә күңелле, һәр җан иясен яратучы, курку белмәс гаярь ир буларак ачыла. Какча гәүдәле бу ирнең кеше ышанмастай эшләре янгын сүндерүчеләрне дә таң калдыра, һичкем күтәрә алмастай баллоннарны Акмал ут учагыннан алып чыкмаса, шул тирәдәге йортларның да янмавына өмет булмый. Бәхетсезлек очрагында югалып калган, бераз пошмасрак та, мәгънәсезрәк тә Гөлбикә ханым янәшәсендә бу образ тагын да яктырыбрак күренә башлый.

Без Акмал Булатов белән танышуны дәвам итәбез. «Һич кенә дә кирәк булмаган бәхетсезлекләр гел минем өскә ябырыла»,— ди ул үзе турында.

Әтисезлек, кочегарлар исереклеге аркасында үпкә чирле туган бала, төрледән төрле хыянәтләр, ялган гаеп белән өч ел төрмәдә утыру, аннан игелектән башканы күрмәгән авыл халкының рәнҗетүе...

Акмал — чын мәгънәсендә талант: алтын куллы рәссам да, балта остасы да, үткен телле шагыйрь дә, бакчачы да, табигать телен аңлаучы да. Төннәр буе күңелендә шигырь яңгыраса да, шуны сиздерергә оялган ир кеше дә. Ул баштарак хәтта мәхәббәтен белдерергә дә кыенсына. Үзен онытып ярата алырлык, күңелендә сөйгәненең идеаллаштырылган сурәтен тудырган ирнең хисләренә чик юк.

Күчтәнәчсез — кеше бусагасын да атламый, әз генә дә зарлана белми, башкаларны рәнҗетми Акмал. Аның бөтен хәсрәте «их» сүзенә сыеп бетә.

Акмал — крестьян баласы. Авыл кешесенә хас беркатлылык, ихласлылык, гадилек, матур тел бар анда. Газетаның редактор урынбасары, шуны күреп алып, башкалардан аермалы буларак, аңа ярдәм кулы суза. «Безгә диплом кирәкми, безгә кеше кирәк»,— ди һәм хезмәткә, белемгә фатихасын бирә. Рәссам, журналист була Акмал, шәхси күргәзмәләр ача, халык арасында таныла. Әмма... гаиләсе шул күргәзмәләрне карарга да килми. Бу уңышлар гаиләдәге мөнәсәбәтләр төссезлеген капламый. Ул хатыны, баласы янында бәхетле булырга тели.

Акмалны урап алган кешеләр күп. Автор алар арасыннан бары тик Сәүдә образына гына ныклабрак туктала. Калган кешеләр герой язмышында чагыштырмача азрак роль уйный. Әсәре персонажлар, теге яки бу социаль төркемнән булсалар хезмәттәге һәм җәмгыятьтәге урыннары буенча бәяләнми, аларның сыйфатлары аерым бер һөнәр ияләренә гомумән хас булып аңлашылмый.

Әйтик, кешечә яшәргә хыялланып, үзен-үзе белештерми эшләгән Акмал. Кем генә булып карамый ул, тик бәхеткә генә ирешми. Сөйгәне Сәүдә дә төрле хезмәт урыннарында эшли. Алдау-йолдау һәм рәхәт яшәү омтылышы каныннан килгән кызга нәкъ менә сәүдәгәрлек килешә.

Икенче бер бичаракай — маякчы карт Филимонов. Ул үзе дә, карчыгы Груша түтәй дә бик күп сыйфатлары белән Акмалга охшаган. Гади кеше тормышы белән көн итәләр. Бәхетнең күктән ишелеп төшкәне юк.

Менә горзеленхоз башлыгы Әүхәдиев. Намуслы, ярдәмчел җитәкче. Кешенең кадерен белә. Масаючан, байлык куучан дигән сүзләрне аңа карата кулланып булмый. Бәхетле икәне сизелми.

Хикмәтулла Түләгәнов. «Зирәк акыллы, тирән белемле тарихчы. Үзе дә, гаиләсе дә байлык туплау хыялыннан ерак. Милләт, киләчәк, табигать һәм башка шуның ише төшенчәләрне алга куеп яшәүчеләр. Алар тормышында да бәхет, тулылык сизелми. Фән дөньясына кереп киткән Түләгәновлар бер-берсеннән шактый ераклашкан. Әтиләренең үлеме генә аларны кабат җыя булса кирәк.

Отставкадагы полковник Яббаров. Күпме кешене Себер тайгаларына җибәргән ул! Һәрвакыт нәфрәтле караш тойган, бер дусты булмаган җан иясе үзен бәхетле сизә ала микән? Юктыр.

Тормыш муллыгын кайгыртып йөрүче Гөлбикә ханым. Аның күңелендә иренә карата наз, яхшылыгын бәяләрлек татлы сүз юк. Әз генә бәхет сизсә дә, йомшарыр иде ич бу хатын-кыз! Димәк, аның тормышы да теләгәнчә барып чыкмаган.

Газетаның дубляж буенча мөхәррир урынбасары Мөхәммәтнуров. Һәр нәрсәдән уңай сыйфатлар таба, тормышка, кешеләргә гашыйк җан иясе буларак бәялибез без аны. Бәлки, ул бәхетледер?

Икенчел пландагы геройларны сурәтләргә, бәхетле булулары хакында фикер йөртү өчен, шул сүзләр җитә кебек.

Араларында бары тик Гөлбикә һәм Сәүдә образлары гына зуррак игътибарны сорый, дисәк тә, шактый гаделдер. Алар икесе дә Булатов тормышында мөһим роль уйный. Берсе, чын-чынлап яратып та, ирен бәхетсез итсә, икенчесе, үз мәнфәгатьләрен генә кайгыртуы, сөю-сөелү хисеннән мәхрүм булуы аркасында, Акмалның яшәрлеген калдырмый. Аның белән гаилә корган, әмма бераздан мул табыш китерми башлаган ирне, байлыгын тартып алганнан соң, урамга куып чыгара ул.

Әсәрдә Акмалны тулысынча аңлый, ярата торган җан ияләре дә бар. Алар — этләр. Хуҗаларын барлык адәмнәрдән аерып куялар. Аның дусларын гына үз итәләр, аның күңеленә генә таянып яшиләр. Алар хәтта баланы да Акмалның дусты Хикмәтулла картның өй астында гына таба, килгән-киткәннәрнең көчекләр белән уйнап, чит ис сеңдереп бетерүен теләми. Әсәргә исем куелу Акмал белән этләр арасындагы мөнәсәбәткә бәя бирүдән чыгып башкарылган да. Этләр өчен Акмал — патша. Аларны туендыручы, тормышларын кайгыртучы, барысын да тигез күрүче, иң акыллы кеше. Өере белән эт арасында үз урынын тапкан Акмал — кешеләр арасында ялгыз.

Мәчесе Мәүлия, күпсанлы тавыклары — Акмал дөньясының бер кисәге. Янгын шул кисәкне шактый кечерәйтә.

Акмал — этләр патшасы гына түгел, үзе тудырган, саклап яшәгән табигый бер почмакның хуҗасы да. Хайваннар арасында бөтен гомерен уздырса да, анда кыргый, вәхши сыйфатлар юк. Андый сыйфатлар, әгәр аңласаң, табигатьнең үзендә дә юк икән бит! Хайвани мөнәсәбәт кенә ерткычлык хисен уята! Табигатьнең бер кисәгенә генә зыян салсаң да, башкаларына да зарарың тия.

Ятимлектә үскән герой дөньяга үзе дә ике ятим калдыра. Ничек бәхетле булсын инде ул?! Җитмәсә, берсенең гомере вакытсыз өзелә. Әмма нәрсә яхшы: ике бала күңеленә дә әти кеше игелек орлыклары салган.

Акмал — үзенчәлекле характер. Аның язмышы гыйбрәтле. Тормыш тарафыннан гомере буе кыерсытыла ул. Үзе гадел яшәсә дә, гаделлек тантанасы өчен көрәшми, һәрбер җиңелүне йөрәге аша гына уздыра. Тормыш сынауларыннан зур югалтулар белән, рухы сынып чыга, явызлыклар корбанына әйләнә. Булдыклы, хезмәт белән генә яшәгән геройның торырга йорты, сөяргә бала-чагасы калмый. Үзе яхшылык эшләгән кешеләр, якыннары аның бәхетен җимерә. Чиктән тыш әхлаклылыгы аңа кыенлык арты кыенлык алып килә. Әхлаксызлык тамыр җәйгән җәмгыятьтә аның таланты, үз-үзен корбанга бирүе тиешенчә бәяләнми. Иң кызганычы: ул гаиләсендә тынгы, үзен аңлау тапмый.

Дата добавления: 2015-10-28